De Tweede Ronde. Jaargang 18

[p. 132]

Over de duivel
Maksim Gorki
(Vertaling Monse Weijers)

De herfst is de treurige tijd van verwelking en dood - het leven valt zwaar. Grijze dagen, een wenende hemel zonder zon, donkere nachten, de somber zingende wind, herfstschaduwen - dichte en zwarte schaduwen! - dat alles brengt een mens op sombere gedachten, in zijn ziel ontwaakt een geheimzinnige angst voor het leven, waarin niets stabiel is, alles eeuwig fluctueert: geboren wordt, tot ontbinding overgaat, sterft - waarvoor? Met welk doel?

Soms heb je geen kracht om te vechten met de massa gedachten die het hart in de late herfst overspoelen; laat daarom ieder die deze ellende zo snel mogelijk achter zich wil laten, haar tegemoet treden. Dat is de enige weg waarlangs de mens aan de chaos van verdriet en twijfels kan ontsnappen naar de vaste grond van geloof in zichzelf.

Maar dat is een moeilijke weg. Hij loopt door doornstruiken die ons levende hart tot bloedens toe openrijten, en op die weg wacht u altijd... de duivel. Dat is uitgerekend die duivel, de beste van alle ons bekende duivels, waarmee de grote Goethe ons in kennis heeft gebracht. Over die duivel ga ik het hebben.

De duivel verveelde zich. Hij is te intelligent om altijd alleen maar te lachen, hij weet dat er verschijnselen in het leven zijn die zelfs de duivel niet in het belachelijke kan trekken; hij heeft bijvoorbeeld nog nooit met het scherpe mes van zijn ironie het grootse feit van zijn eigen bestaan beroerd. Om de waarheid te zeggen is deze geliefde duivel van ons veeleer brutaal dan intelligent, en als we hem aandachtig beschouwen zal waarschijnlijk blijken dat hij, net als wij, het grootste deel van zijn leven aan onbenulligheden besteedt. Maar dit terzijde - we zijn immers geen kinderen, we gaan ons mooiste speelgoed niet openbreken om erachter te komen wat erin verborgen zit.

Eens slenterde de duivel in de duisternis van een herfstnacht op een kerkhof tussen de graven; hij verveelde zich, hij floot zachtjes, keek om zich heen en zocht naar verstrooiing. Hij floot een oude romance - de lievelingsromance van mijn vader:

[p. 133]

 

Zoals van zijn tak

 

een blad zich in de herfsttijd

 

losrukt en vliegt op de wind...

De wind bauwde hem na, terwijl ze huilend tussen de zwarte kruisen door over de graven raasde; langs het zwerk kropen langzaam zware herfstwolken, die met hun kille tranen de nauwe woningen van de lijken begoten. De armzalige bomen van het kerkhof kreunden angstig onder de slagen van de wind, hun kale takken uitstrekkend naar de zwijgende wolken. De takken beroerden de kruisen, en toen ontstond er op het kerkhof een somber geruis - een dof en schrikaanjagend geluid...

De duivel floot en dacht: Ik zou wel eens willen weten hoe de lijken zich voelen bij zulk weer. Waarschijnlijk dringt het vocht ook tot hen door en, hoewel ze sinds de dag van hun dood voor altijd beveiligd zijn tegen reumatiek, is het voor hen waarschijnlijk ook onaangenaam! Zal ik er eens een oproepen en met hem praten? Dat zal toch zowel voor hem als voor mij verstrooiing betekenen, neem ik aan. Ik roep er een op! Ze hebben hier ergens een letterkundige die ik ken onder de grond gestopt. Toen hij nog leefde zocht ik hem af en toe op, waarom zou ik de kennismaking niet hernieuwen? Alle mensen in dat vak zijn verschrikkelijk veeleisend, laten we eens kijken of het graf tot genoegen is. Maar waar is het eigenlijk?

En de duivel zelf, die zoals bekend alles weet, zwierf lang over het kerkhof, voordat hij het graf van de letterkundige vond.

‘Hé, luister eens!’ riep hij, met zijn klauwen kloppend op de zwarte steen die op zijn kennis drukte. ‘Sta op!’

‘Waarvoor?’ klonk het dof van onder de aarde.

‘Het moet...’

‘Ik voel er niets voor.’

‘Waarom niet?’

‘Wie bent u eigenlijk?’

‘U kent me wel...’

‘De censor?’

‘Nee!’

‘Een gendarme misschien?’

‘Nee, nee!’

‘Ook geen criticus?’

‘Ik ben de duivel...’

[p. 134]

‘Aha! Ik kom er meteen uit.’

De steen schoof van het graf, de aarde opende zich en er kwam een skelet uit. Het was een heel gewoon skelet, bijna net zo een als ze aan de studenten tonen om ze anatomie te onderwijzen; het was alleen vuil, werd niet bijeen gehouden door draadjes, en in de lege oogholten, op de plaats van de ogen, gloeide een fosforescerend licht. Het skelet kroop uit de aarde, rammelde met zijn botten om de grond die aan hem kleefde af te schudden, zodat die botten met een droog geluid tegen elkaar aan stootten, en hief zijn schedel om met zijn blauwe kille blik naar de donkere bewolkte hemel te kijken.

‘Gezondheid,’ zei de duivel.

‘Heb ik niks aan,’ antwoordde de schrijver kortaf. Hij sprak zacht en met zo'n vreemd geluid alsof twee botten, nauwelijks hoorbaar krakend, tegen elkaar gewreven werden.

‘Ik verontschuldig me voor mijn begroeting,’ zei de duivel minzaam.

‘Geeft niet... Maar waarom heeft u mij laten opstaan?’

‘Ik wil u voorstellen om een wandeling te maken, dat is alles.’

‘Aha! Ik wil graag een wandelingetje maken. Al is het weer belabberd.’

‘Ik neem aan dat u niet bang bent om verkouden te worden?’ vroeg de duivel.

‘O, nee, toen ik nog leefde, ben ik vaak genoeg verkouden geweest.’

‘Ja, ik herinner me dat u helemaal was verkoeld toen u doodging.’

‘Dat zou ik denken!.. Ik ben mijn hele leven met zoveel kilte bejegend.’

Ze liepen naast elkaar over het smalle paadje tussen de graven en de kruisen; uit de ogen van de schrijver vielen twee blauwe stralen op de aarde en verlichtten de weg voor de duivel. Een fijne motregen besprenkelde hen en de wind woei vrijelijk tussen de ribben van de schrijver, door zijn borstkas waar al geen hart meer inzat.

‘Gaan we naar de stad?’ vroeg hij aan de duivel.

‘Wat trekt u daar aan?’

‘Het leven, waarde heer,’ verklaarde de schrijver onverstoorbaar.

‘Werkelijk? heeft dat nog waarde voor u?’

[p. 135]

‘En of!’

‘Maar waarom?’

‘Hoe moet ik het zeggen? Een mens meet alles af aan de grootte van zijn inspanningen, en als hij een doodgewone steen heeft meegebracht van de top van de Ararat, dan is die steen een kostbaarheid voor hem.’

‘Arme stakker!’ glimlachte de duivel.

‘Maar ook een geluksvogel!’ wierp de schrijver koeltjes tegen.

De duivel haalde zwijgend zijn schouders op.

Ze hadden het kerkhof al verlaten, voor hen lag een straat - twee rijen huizen, en er tussenin duisternis, waarin armzalige lantaarns duidelijk getuigenis aflegden van het gebrek aan licht op de aarde.

‘Zeg eens,’ zei de duivel na een korte stilte. ‘Hoe is het in het graf?’

‘Nu ik eraan gewend ben geraakt, gaat het best; het is er heel rustig, maar in het begin was het erg ongerieflijk. De stommeling die de spijkers in het deksel van de kist heeft geslagen, had per ongeluk een spijker in mijn schedel geslagen. Het is natuurlijk een kleinigheid, maar toch was het onaangenaam. Ik kreeg onwillekeurig de indruk dat het een venijnige symbolische betekenis had, de wens om mijn hersens kapot te maken - met behulp waarvan ik zelf voor de mensen een en ander kapot placht te maken. Daarna kwamen de wormen, die etters vraten me verschrikkelijk langzaam op.’

‘Dat ligt voor de hand!’ zei de duivel. ‘Dat kun je hun niet kwalijk nemen, een van gal vergeven lichaam is helemaal geen smakelijk gerecht.’

‘Wat voor een lichaam had ik nou helemaal! Dat stelde niets voor,’ wierp de schrijver tegen.

‘Toch is het eerder een onaangename plicht om het op te eten dan een genoegen. Uitgevers worden bijvoorbeeld snel en met veel genot door de wormen verorberd.’

‘Dat is begrijpelijk, ze zijn waarschijnlijk erg smakelijk.’

‘Is het vochtig in het graf?’ vroeg de duivel.

‘Tamelijk vochtig, maar daar wen je aan. Eigenlijk heb ik meer last van allerlei idioten die over het kerkhof zwalken en toevallig op mijn graf stuiten. Ik weet niet hoe lang ik al in de grond lig; omdat ikzelf en alles om me heen niet beweegt, heb ik geen enkel idee hoeveel tijd er verstrijkt.’

[p. 136]

‘U ligt vier jaar onder de grond, binnenkort al vijf,’ zei de duivel.

‘Ach, zozo... Er zijn in die tijd drie mensen bij mijn graf geweest. Ze irriteerden me, de ellendelingen! Eentje ontkende glashard het loutere feit van mijn bestaan: hij komt aanlopen, leest het grafschrift en zegt vol overtuiging: ‘Die heeft nooit bestaan. Zo'n schrijver heb ik nooit gelezen - maar de naam komt me bekend voor; in mijn jeugd dreef een man met zo'n naam in onze straat de geheime bank van lening.’ Wat zeg je daarvan? En dat terwijl ik zestien jaar lang ben gedrukt in de meest wijd verspreide tijdschriften en er tijdens mijn leven drie boeken van me zijn verschenen.’

‘Na uw dood hebben ze u nog twee keer uitgegeven,’ deelde de duivel mee.

‘Zie je wel! En dan kwamen er nog een keer twee kerels, en een van hen zei: “Oh! Is dat die?!” “Hijzelf,” antwoordde de ander. “Ja, ja, in die tijden werd hij ook gelezen.” “Wat had hij te verkondigen?” “Het gewone gezever, ideeën van goedheid en schoonheid..., en de rest natuurlijk.” “Ja, ja, ik herinner het me... Zijn taal was een beetje bot.” “Hoeveel liggen er niet onder de grond van dat soort!” “Ja, de Russische grond is rijk aan talenten.” En ze gingen weer weg... de mafkezen. Ik weet dat warme woorden de temperatuur van een graf niet verhogen, en daar zit ik ook niet op te wachten, maar toch is het beledigend! Ach, wat had ik ze graag verrot willen schelden!’

‘Had dat maar gedaan!’ lachte de duivel.

‘Nee, dat is genant. We staan aan de vooravond van de twintigste eeuw en dan beginnen plotseling de lijken te schelden. Dat is absurd... En bovendien is het erg wreed ten opzichte van de materialisten.’

De duivel begon zich opnieuw te vervelen. Die schrijver wilde bij zijn leven de bruid zijn op alle bruiloften en de overledene op alle begrafenissen - en nu, nu alles in hem gestorven was, is zijn eerzucht nog springlevend. Maar is de mens voor het leven werkelijk van belang? Alleen de geest van de mens is van belang, en alleen zijn geest is applaus en buigingen waard. Wat waren de mensen vervelend!

De duivel wilde de schrijver al voorstellen om terug te keren naar het graf, toen er plotseling een idee opkwam in zijn boosaardige hoofd. Ze bevonden zich op dat moment op een plein en waren van alle kanten omringd door zware kolossen van huizen. De zwarte, vochtige hemel hing laag boven het plein; ze leek op de daken te rusten.

[p. 137]

‘Luister eens,’ zei de duivel, zich minzaam voorover buigend naar de schrijver, ‘wilt u niet zien hoe uw vrouw leeft?’

‘Ik weet eigenlijk niet of ik dat wel wil,’ bracht de schrijver langzaam uit.

‘Ach, je bent een lijk en verder niets!’ riep de duivel uit om hem te prikkelen.

‘Ja, hoezo?’ En de schrijver rammelde monter met zijn botten. ‘Ik voel er wel voor. Ze ziet me toch niet? En als ze me ziet, herkent ze me niet?’

‘Natuurlijk niet!’ verzekerde de duivel hem.

‘Ik zeg dat, omdat ze niet graag had dat ik lang van huis wegbleef,’ legde de schrijver uit.

Op dat moment verdween de muur van een van de huizen, of werd zo doorzichtig als glas. De schrijver zag het interieur van grote kamers, en daarin was het zo licht, zo comfortabel, zo mooi.

‘Wat is het prachtig ingericht!’ kraakte hij goedkeurend. ‘Heel goed ingericht! Als ik in zo'n huis geleefd had, was ik nu misschien nog niet gestorven.’

‘Mij bevalt het ook,’ zei de duivel glimlachend. ‘En het is niet eens duur - drie duizend...’

‘H'm. Is dat niet duur? Ik herinner me dat mijn belangrijkste werk me achthonderdvijftien roebel heeft opgeleverd. Ik had er bijna een jaar aan gewerkt. Maar wie woont hier?’

‘Uw vrouw,’ zei de duivel.

‘Ach? Zo, zo! Ach, dat is mooi... En die vrouw, is zij dat? Mijn vrouw?’

‘Dat is ze, en daar is haar man ook.’

‘Ze is mooi geworden. En wat is ze goed gekleed! M-m... Haar man, zegt u? Wat een gezonde kerel. Hij heeft een tamelijk vulgair smoelwerk, maar het is een goed mens zo te zien. Zijn gezicht is alleen een beetje dom! Zelfs banaal... Overigens vallen dergelijke gezichten bij vrouwen in de smaak.’

‘Als u wilt, zucht ik voor u!’ stelde de duivel voor en wierp een venijnige blik op de schrijver. Maar deze werd meegesleept door het schouwspel.

‘Wat hebben ze een vrolijke gezichten! Ze zijn beiden kennelijk tevreden met het leven... Weet u misschien of ze van hem houdt?’

‘O, ja, zeer...’

‘En wat doet hij?’

‘Winkelbediende in een kledingzaak.’

[p. 138]

‘Winkelbediende in een kledingzaak,’ herhaalde de schrijver langzaam en hij zei lange tijd geen woord. De duivel keek hem aan en glimlachte vrolijk.

‘Nou, bevalt dat alles u?’ vroeg hij.

De schrijver zei moeizaam: ‘Ik had kinderen, een zoon en een dochter. Ik dacht: ik heb een zoon, dat wordt mettertijd ook een fatsoenlijk man. Ik denk dat een winkelbediende waarschijnlijk een slecht opvoeder is... en mijn zoon...’

De lege schedel van de schrijver wiebelde treurig.

‘Kijk eens hoe hij haar omhelst! Ze nemen het er goed van!’ riep de duivel uit.

‘Ja, ja.... Die winkelbediende is zeker wel rijk?’

‘Hij was armer dan ik, maar uw vrouw is rijk.’

‘Mijn vrouw? Hoe komt ze aan dat geld?’

‘Uit de verkoop van uw boeken!’

‘Zo,’ zei de schrijver, zachtjes wiebelend met zijn kale en lege schedel. ‘Zo! Dus, naar nu blijkt, heb ik vooral gewerkt voor een of andere winkelbediende?’

‘Zo kun je het misschien wel stellen,’ ging de duivel vrolijk akkoord.

De schrijver keek naar de grond en zei tegen de duivel: ‘Breng me terug naar mijn graf.’

Het was donker, het regende, langs de hemel dreven zware wolken, en de schrijver liep rammelend met zijn botten haastig naar zijn graf. De duivel liep achter hem aan en floot een vrolijk wijsje.

De lezer is natuurlijk ontevreden. Hij heeft zijn buik vol van literatuur en zelfs mensen die alleen schrijven om hem te behagen, vallen zeer zelden bij hem in de smaak. In het onderhavige geval is de lezer ook nog ontevreden omdat ik niets gezegd heb over de hel. Aangezien de lezer er terecht van overtuigd is dat hij na zijn dood in de hel komt, wil hij nog tijdens zijn leven iets te weten komen over de hel. Maar eigenlijk kan ik de lezer niets plezierigs mededelen, want er is geen hel, er is geen hel van vuur, die je je zo makkelijk voor kunt stellen. Maar er is wel iets anders, iets oneindig veel verschrikkelijkers.

Dadelijk nadat de dokter over u tegen uw naasten gezegd heeft: ‘Hij is overleden...’ komt u terecht in een grenzenloos, helder verlicht gebied, en dat is het gebied van het besef van uw fouten.

U ligt in uw graf, in uw nauwe kist, en aan u trekt, rondraaiend

[p. 139]

als een wiel, uw armetierige leven voorbij - van de eerste bewuste stap tot het laatste ogenblik van uw leven. U ziet alles wat u voor uzelf verborgen hebt gehouden tijdens uw leven, de hele leugen en laagheid van uw bestaan, al uw gedachten overdenkt u opnieuw, u ziet al uw misstappen, uw hele leven speelt zich opnieuw voor u af - tot op de seconde! En om uw kwellingen nog te verergeren, zult u weten dat over dat smalle en stomme pad, waarlangs u gegaan bent, nu anderen gaan en elkaar opzij duwen en zich haasten en liegen... En u begrijpt, u ziet duidelijk dat ze dat allemaal alleen doen om er mettertijd achter te komen hoe schandelijk het is om zo'n walgelijk, gevoelloos leven te leiden.

Maar terwijl u hen in grote spoed hun eigen ondergang tegemoet ziet gaan, bent u geenszins in staat om hen te waarschuwen: u slaakt geen kreet, maakt geen beweging, en de wens om hen te helpen zal uw gemoed vruchteloos verscheuren... Is het zo goed?

Uw leven trekt aan u voorbij en komt weer terug, en opnieuw ziet u alles van het begin af aan, er komt geen einde aan het werk van uw bewustzijn, er komt geen einde aan... aan uw verschrikkelijke kwellingen komt nooit een einde... nooit!