De Tweede Ronde. Jaargang 18

[p. 99]

Essay

[p. 100]

Goethe verstoten uit het paradijs^*
Matthias Rozemond

‘Wie naar een kuuroord gaat, doet er goed aan verliefd te worden,’ luidt een van de minder geciteerde aanbevelingen van Goethe, ‘want anders verveel je je er dood.’ Voor alle duidelijkheid, deze woorden schreef de dichter-wetenschapper in de herfst van zijn leven, na zijn bezoek midden 1823 aan Marienbad (nu Marianské Laznè in Tjechië). Van tevoren stond het hoofd van de 73-jarige helemaal niet naar amoureuze avonturen. Het aardse bestaan rekken was voorlopig het enige dat telde. Eerder dat jaar hadden al geruchten de ronde gedaan omtrent zijn overlijden en ook de dokters keken bedenkelijk als gevraagd werd naar zijn overlevingskansen. Stel dat Goethe inderdaad aan zijn hartkwalen was bezweken, dan waren Faust en Wilhelm Meister nooit voltooid en - voor fijnproevers niet minder belangrijk - had de Marienbader Elegie nimmer het licht gezien.

Goethe's gezondheid wisselde van dag tot dag en de spanning in zijn huis te Weimar liep flink op. Hij beklaagde zich over zijn deplorabele toestand en verwenste de artsen met hun akelige drankjes. Niettemin konden ze hem ertoe bewegen te kuren in Marienbad, waar sinds kort ijzeraluinhoudende modderbaden waren ingericht. Op 26 juni was Goethe genoeg hersteld om per calèche af te reizen.

In het met recht Boheemse kuuroord verkeren die zomer kunstenaars en adel, charmante heren, kokette dames en nog menigeen die zich tot de beau monde rekent. Waar Goethe zijn schreden richt wordt hij gelauwerd. Gedurende de twee maanden van zijn verblijf toont hij diepe genegenheid voor Frau von Levetzow en haar dochters. In de danszalen wordt zijn oog bovenal getroffen door de oudste van de drie, de 19-jarige Ulrike. Aangemoedigd door haar verschijning laat hij zich meer dan eens op de dansvloer verwelkomen, wat zeker ten koste gaat van zijn nachtrust. Wie bedenkt dat Geheimrat von Goethe, zoals hij steevast wordt aangeduid, overdag heel wat werk verzet achter zijn schrijftafel, zich bij gelegenheid laat behagen door het pianospel van de Poolse Szymanowska, eropuit trekt om stenen te zoeken, de nodige bezoekjes

* Zie Goethe's Elegie in Vertaalde Poëzie.

[p. 101]

aflegt en tussen de bedrijven door poseert voor de Russische schilder Kiprinski, die begrijpt niet hoe hij zich met zijn wankele gestel op de been hield. En van doodvervelen is al helemaal geen sprake.

Het heeft er alle schijn van dat de dichter een tweede adolescentie beleeft, een halve eeuw na Die Leiden des jungen Werther. Alsof alle bevalligheid die hij ooit op Lotte projecteerde zich in Ulrike von Levetzow openbaart. Dat hij steeds haar aanwezigheid opzoekt, blijft niet onopgemerkt en geeft voedsel aan de smakelijkste geruchten. Ze wandelen samen en lezen verzen. Hij schept er genoegen in haar met presentjes te verrassen, van chocolade tot exemplaren van zijn eigen werk. Anders dan wel beweerd wordt, heeft hij haar nooit direct een aanzoek gedaan. Wel verscheen, zo zou Ulrike later in haar memoires onthullen, groothertog Carl August in staatsie en pracht bij de moeder om, uit naam van zijn vriend Goethe, te dingen naar de hand van het meisje. Ulrike's moeder, zelf ooit geadoreerd door Goethe, moet zozeer in verlegenheid gebracht zijn dat ze een antwoord schuldig bleef. Men kwam er naderhand niet meer op terug, alleen de zoon van de dichter gaf in niet mis te verstane bewoordingen lucht aan zijn gêne.

Het afscheid van Bohemen valt Goethe zwaar. De 5de september, de dag dat hij de terugtocht aanvaardt, wordt een pijniging voor zijn weke gemoed. In het sierlijke open rijtuig zitten behalve de zwijgzame dichter nog diens particulier secretaris John en de oude bediende Stadelmann. Zij zijn de getrouwe reisgenoten waarvan het gedicht rept. Het is in deze uren dat zijn liefdesverdriet vorm krijgt en woord voor woord, regel voor regel wordt gesublimeerd. ‘Ik schreef het vers meteen toen ik uit Bohemen vertrok en ik me nog in het volle, directe gevoel bevond van wat ik had beleefd, 's Ochtends om acht uur op de eerste pleisterplaats schreef ik de eerste strofe en ik dichtte in het rijtuig verder en tekende op elke halte neer wat mijn geheugen had vastgehouden, zodat het 's avonds voltooid op papier stond.’ Zo vertrouwde hij in november van dat jaar toe aan Eckermann en hij noemde het eindresultaat zelf ‘das Produkt eines höchst leidenschaftlichen Zustandes’. Kort tevoren had Goethe het gedicht met veel gevoel voor ceremonie aan zijn jonge vriend voorgelezen. ‘Hij had de verzen eigenhandig met Latijnse letters op stevig velijnpapier geschreven en het met een zijden koord in een omslag van rood marokijn bevestigd en zodoende werd aan de buitenkant al zichtbaar dat hem dit manuscript tussen alle overige bijzonder dierbaar was,’ aldus Eckermann.

[p. 102]

De lyrische treurzang is een aaneenrijging van uit het geheugen opwellende associaties, waarin heftige emotie en temperende overpeinzing elkaar verdringen. Wat een goed begrip aanvankelijk in de weg kan staan, zijn de talrijke wisselingen in beeldspraak, tijd en perspectief. Je krijgt bij het lezen van de 23 strofes het gevoel dat wel het uiterste van de taal is gevergd. Alsof de grenzen van de poëtische spankracht, van wat menselijkerwijs uit te drukken valt, bereikt of althans benaderd worden. Het aan Goethe's eigen Torquato Tasso ontleende motto is beslist geen grootspraak. Voor elke lezer navolgbaar laat de elegie zich stuwen door een amper te temmen kracht van hunkerende passie, door de groei van ontbering naar loutering, van verliefdheid naar vrome ingetogenheid.

Wie het allemaal nog eens van een ander wil horen, kan terecht bij Stefan Zweig, die, als het aan hem had gelegen, de 5de september liefst tot een Duitse nationale feestdag uitriep. Hij gedenkt deze mijlpaal in de Duitse literatuur in zijn Sternstunden der Menschheit. Hij laat de lezer, die in het vorige hoofdstuk nog mocht meevechten met de Slag bij Waterloo, nu meereizen met Goethe in het rijtuig naar Weimar, om in de passage erna te delen in de goudkoorts van Californië. In zulk een smadelijk-euforische verwarring moet Goethe zijn gedicht hebben geschapen.