De Tweede Ronde. Jaargang 18

[p. 15]

Mijnheer Talisman
Jan Schotte

Het was midden augustus en Lissabon zuchtte en trilde in een verstikkende hittegolf. Ik had ervaren dat je op het heetst van de dag heel goed kon vertoeven op het Castelo de São Jorge. De indrukwekkende, uitgestrekte ruïnes lagen bovenop een heuvel, waar de oude wijk Alfama tegenaan gebouwd was. Terwijl in de benedenstad de straten gevuld leken met bijna tastbare, stoffige warmte, zweefde in de schaduw van de oude bomen in de kasteeltuinen een verkwikkende koelte. Soms kwam er, zo hoog boven de stad, zelfs een vlaag frisse zeewind voorbij.

Op de brede buitenhof, vanwaar je het beste uitzicht had op de stad en de Taag, was het vrij druk, dus liep ik verder het terrein op. Ik slenterde over de smalle paden, klom tussen bomen en struiken door, op zoek naar een zitplaats, maar alle banken waren bezet. Toen ik, op een moeilijk toegankelijk gedeelte, over de resten van een van de meters brede kasteelmuren liep, stonden drie mensen op van een bankje en gingen een stenen trapje af. Van de andere kant kwam een donkere man, wiens zwarte huid nog zwarter leek door het witte zomerkostuum dat hij droeg. We gingen gelijktijdig op de bank zitten en knikten elkaar toe. Een paar minuten zaten we stil en zwijgend en genoten van het uitzicht.

Het was een jonge Angolees. Hij had zijn handen in de schoot, zijn vingers speelden met een zilverkleurig, plat en rond voorwerp ter grootte van een rijksdaalder, maar het leek me geen geldstuk. Een paar keer keek hij even schuins naar mij. Ik had de indruk dat hij me wilde aanspreken, maar niet durfde. Ik kuchte, keek hem aan en richtte toen mijn blik op zijn handen.

‘Een amulet?’ vroeg ik belangstellend. Hij glimlachte en knikte.

‘Méér dan een amulet, senhor. Een talisman.’ Hij had een diepe, donkere stem die niet helemaal paste bij zijn jeugdige leeftijd. Ik schatte hem voor in de twintig.

Hij stak de amulet in zijn zak. ‘Ik heet Desiderius. Maar ik ben altijd Didi genoemd. Alleen als mijn moeder vroeger streng tegen me was, dan riep ze me voluit.’

Ik noemde mijn naam. Zijn handdruk was sterk en veelomvattend.

[p. 16]

‘Ik ben blij dat ik u heb ontmoet,’ ging hij verder. ‘Ik heb zojuist een belangrijk gesprek gehad. Dankzij mijn talisman. En ik heb er nog met niemand over kunnen praten. Marina... Ach, pas om zes uur kan ik haar van haar werk afhalen en haar erover vertellen...’

Ik knikte begrijpend. Hij wilde zijn verhaal kwijt en zocht gehoor. En ik had er geen enkel bezwaar tegen naar hem te luisteren; ik vond hem sympathiek, hij had in zijn blik en in zijn gebaren iets wat een grote betrouwbaarheid uitstraalde.

‘Wilt u mijn verhaal eigenlijk wel horen? Wilt u niet liever dat ik zwijg?’

‘Nee, nee. Ik vind het een eer dat ik de eerste ben die het hoort.’

Hij vertelde over Marina, op wie hij erg verliefd was en die hij het mooiste meisje van heel Portugal noemde. ‘Zij is twintig. En als het waar is dat vrouwelijke schoonheid toeneemt met de jaren, dan krijgen mijn ogen in de toekomst nog veel moois te zien.’ Hij had haar de dag daarvoor ten huwelijk gevraagd en zij had ja gezegd. Deze morgen had hij, in zijn beste kleren, een bezoek gebracht aan haar vader en hem officieel om haar hand gevraagd. ‘Hij heeft een schoenenwinkel in de Rua dos Sapateiros.’ Ik keek hem verbaasd aan. Veel straten in de benedenstad waren vernoemd naar een ambacht, maar dat was eeuwen geleden gebeurd. Het was wél toevallig dat in deze tijd een schoenmaker in de Schoenmakersstraat woonde. Hij zag mijn verbazing en zei: ‘Toeval. Het is de enige echte schoenenwinkel in die straat. Een speciaalzaak.’ En hij vervolgde, een beetje mijmerend: ‘Ach, toeval, toeval... Weet u, senhor, mijn leven zit vol toeval sinds ik deze talisman heb.’

‘En?’ vroeg ik. ‘Wat zei haar vader?’

‘Overmorgen. Hij heeft mij uitgenodigd zondag met het gezin mee naar de kerk te gaan. Na de mis zal hij mij zijn besluit meedelen.’ Dat leek mij een gunstig teken, zei ik, en ik vroeg hem hoe hij zelf zijn kansen schatte. Hij antwoordde niet. Toen ik opzij keek, zag ik dat hij voor zich uit staarde, heel ver weg, over het brede water van de Taag, voorbij de hoge brug naar het zuiden, over de zee, over de oceaan. Om zijn dikke lippen lag een rustige glimlach. Met een schokje draaide hij zijn hoofd naar me toe.

‘Hebt u echt wel tijd? Hebt u tijd om naar mijn gepraat te luisteren?’

‘Ja.’

‘Er is een Afrikaans gezegde: God gaf de Europeanen de klok, maar hij gaf de Afrikanen de tijd.’

[p. 17]

‘Ik heb de tijd. Ik wil graag naar je luisteren. Maar wat heeft de talisman met dit alles te maken?’

‘Dat is het vervolg van mijn verhaal. Ik moet vooral vandaag heel vaak denken aan iets wat zeventien jaar geleden is gebeurd. Toen kreeg ik deze talisman en sindsdien heb ik hem altijd bij me gehad.’ Ik dacht even na. Zeventien jaar geleden. De Anjerrevolutie? Nee, zei hij, nog iets langer geleden. ‘Ongeveer een jaar daarvoor, in 1973. U weet dat Portugal oorlog heeft gevoerd in Afrika? Voordat hier de revolutie kwam? Vóór de democratie?’

‘Ja, dat weet ik.’

Hij knikte, goedkeurend leek het wel.

‘Zeventien jaar geleden waren er veel Portugese soldaten in het land waar ik ben geboren, Angola. Ik woonde met mijn ouders en broertje en zusje in een klein dorp, Caiundo, aan de Cubango-rivier. Mijn vader was timmerman. Ik heb daar tot mijn achttiende jaar gewoond. Ik zal u vertellen hoe ik aan de talisman ben gekomen.’ Hij maakte een beweging alsof hij het ding weer uit zijn zak wilde halen, maar bedacht zich.

‘Soms kwamen er vrachtwagens met soldaten door ons dorp, op weg naar het binnenland. Wij stonden dan aan de kant van de weg te kijken, maar wij mochten van onze ouders niets zeggen of roepen tegen de soldaten. Ik hoorde mijn vader weieens zachtjes mompelen: Die komen niet meer terug.

Op een dag, ik was toen zes jaar, stopte er een landrover voor ons huis. Er stapten drie soldaten uit. Een van hen had sterren op zijn schouders en om zijn arm droeg hij een witte band met een rood kruis. Hij zei dat hij een militaire arts was. Ze hadden een soldaat bij zich die erg ziek was. Ze waren naar ons huis verwezen omdat mijn ouders Portugees spraken en mijn moeder in een ziekenhuis had gewerkt. De dokter zei dat verder vervoer gevaarlijk was voor de zieke, hij moest ter plaatse worden verpleegd. Zouden mijn ouders die zorg op zich willen nemen? Hij zou over enkele dagen terugkomen met een ambulance en kijken of de soldaat dan wél overgebracht kon worden naar de stad. Konden mijn ouders die dagen voor de patiënt zorgen? Ja, zei mijn moeder. Mijn vader zei dat de soldaat een vijand van ons volk was, maar dat een zieke of gewonde vijand geholpen moest worden, en toen ging hij naar zijn werkplaats. Op de veranda aan de achterkant van ons huis, waar het altijd koel was, werd een bed neergezet. De zieke soldaat, die in grijze dekens was gewikkeld, werd door het huis heen gedra-

[p. 18]

gen en op het bed gelegd. De dokter overhandigde mijn moeder medicijnen en gaf allerlei instructies, die ik niet begreep, en ging met de andere soldaten weg. Mijn vader en moeder maakten ruzie, maar dat duurde maar heel even.

De eerste twee dagen kreunde de man op het bed veel en hij zei allerlei onbegrijpelijke woorden. Soms huilde hij. Soms zag ik dat hij onder de dekens aan één stuk door lag te bibberen. Groene koorts, zei mijn moeder. Ik sloop voorzichtig met haar mee als ze hem ging verzorgen. Ik had nog nooit een blanke, een Portugees, van zó dichtbij gezien. Hij lag voortdurend te glimlachen en dat vond ik vreemd, want mijn moeder had gezegd dat hij veel pijn in zijn buik had. Maar die glimlach kwam door een litteken bij zijn mondhoek, waardoor er voor altijd een vriendelijke grijns op zijn gezicht zat.

Het waren wonderlijke, spannende dagen. Ik mocht mijn moeder helpen met de verpleging. Mijn vader vertikte het en mijn broer en zusje waren nog te klein. Ik bracht kruidenthee en hete natte lappen, ik sleepte met de kan met warm water en met schone doeken als mijn moeder hem ging wassen, en ik mocht 's middags bij hem waken als hij sliep. Dan moest ik goed op zijn ademhaling blijven letten. Op een middag, toen ik alleen bij hem zat, was hij wakker en wenkte me. Hij vroeg hoe oud ik was. Zes jaar, zei ik. Dat is net zoveel jaren als ik tenen aan een voet heb, zei hij en hij lachte met zijn hele gezicht. En ik zei: Nee, ik ben zes, niet vijf! Dat ging een tijdje door. Niet vijf, maar zes! Niet vijf, maar zes! Tot hij zei: Trek de deken eens een stukje weg. Dat deed ik en ik zag zijn benige witte voeten. En ik telde aan elke voet zes tenen. Ik telde steeds weer opnieuw, maar het waren er echt zes! Hebben alle Portugese soldaten dat, vroeg ik. Nee, zei hij. Maar welke teen is dan de extra teen, wilde ik weten en hij moest zó vreselijk lachen dat het hem pijn deed. Hij kreunde heel hard. Mijn moeder kwam meteen uit de keuken en vroeg of alles goed ging. Ja, zei de soldaat. Dank zij uw goede zorgen.

Die avond kon hij rechtop op de rand van het bed zitten en zonder hulp zijn maispap eten. Ik mocht bij hem blijven terwijl hij at, en ik keek steeds weer naar al die tenen aan zijn grote voeten. Hij vertelde over zijn land, in een hoek van Europa. Daar, ver over de oceaan, woonden zijn vrouw en zijn kind. Hij zei dat hij in het begin erg bang was geweest toen de andere soldaten hem helemaal alleen bij ons in huis hadden achtergelaten. Hun onderofficieren

[p. 19]

hadden namelijk verteld dat de Bantoe, wij dus, de soldaten die ze in het oerwoud gevangen namen, levend vilden en opaten. Dat vond ik zo opzienbarend dat ik mijn ouders en broer en zusje erbij haalde. De soldaat vertelde het nog een keer. Wij lachten smakelijk. Ook mijn vader, die nog nooit bij de soldaat op de achtergalerij was geweest, lachte mee. Ik dacht aan het oorlelletje van mijn zusje, waar ik weieens zachtjes op sabbelde als ze sliep. Een oorlelletje opeten, ja dat leek me wel lekker. Maar vingers en tenen...’ We zaten allebei even te grinniken. Toen vertelde hij verder. ‘De volgende middag, vlak voordat de dokter met de ambulance kwam, gaf de soldaat mij iets ter herinnering. Mijn moeder dacht dat het een geldstuk was en zei dat hij dat niet moest doen. Nee, zei de soldaat toen, het is geen geld. Het is een penning, een amulet. Kijkt u maar.’

Desiderius stak zijn hand in zijn broekzak en haalde de talisman tevoorschijn. Hij draaide hem om en om. Hij keek me aan. ‘Al zeventien jaar draag ik hem bij me. Ik heb hem altijd als een goede talisman gezien. Ik praat ook met hem, ik noem hem Senhor Talismã.’

Ik zei dat ik het een erg mooi verhaal vond. Hij hief zijn hand een stukje op en maakte een stopteken. Hij vervolgde: ‘Mijn vader stierf toen de oorlog al jaren voorbij was en de soldaten voorgoed vertrokken waren. Op een dag ging hij hout zoeken in het bos. Hij stapte op een landmijn, die daar ooit door onze eigen strijders was gelegd...’ Hij schudde zijn hoofd, keek me even aan. ‘Mijn broer nam het werk van mijn vader over. Hij wilde graag in Caiundo blijven en voor mijn moeder en zusje zorgen. Ik wilde weg. Iets zei me dat ik moest vertrekken naar dat land in de hoek van Europa. Dus ik ben hierheen gegaan om werk en geluk te zoeken. Ik kwam in Lissabon aan, zoals iedereen die destijds wegging uit Angola. Iets maakte dat ik hier werk vond. Ik heb nu een goede baan bij de kurkfabriek. Iets zorgde ervoor dat ik Marina ontmoette en dat wij van elkaar gingen houden. Dat Iets, dat was deze Senhor Talismã hier. Dat weet ik zeker.’

‘Heb je Marina nooit verteld hoe je aan Senhor Talismã bent gekomen?’

‘Nee, want zij hoort niet graag praten over de tijd dat mijn land een kolonie was van haar land. Zij vindt dat heel erg, zij schaamt zich.’

Hij bekeek de talisman van dichtbij, zoals hij dat al duizenden

[p. 20]

keren had gedaan. Toen gaf hij hem aan mij.

Het was een vrij dun, rond plaatje blik. Aan de ene kant stond een woord gegraveerd: Confiança. Aan de andere zijde prijkte een afbeelding van een volgetuigd zeilschip, waaronder ik met enige moeite het woord caravela kon ontcijferen. Misschien was het zomaar een penning voor een jongensverzameling uit de jaren zeventig. Spaar de zeilschepen. Een karveel met de naam ‘Vertrouwen’. Voor een soldaat van weinig waarde, maar een zeldzaam en kostbaar bezit voor een Bantoejongetje in de binnenlanden van Angola. Ik gaf hem zijn schat terug.

‘Die soldaat in Caiundo en de vader van Marina zijn één en dezelfde man,’ zei hij opeens, terwijl hij mij strak aankeek. ‘Hij weet het niet en Marina weet het ook niet. U en ik zijn de enigen die het weten.’

Ik was stomverbaasd.

‘Haar vader weet het niet? Heb je hem dan niets verteld!’

‘Nee. Maar ik weet het, het is zo. Marina had mij op een keer al eens verteld dat haar vader in Angola is geweest. In die tijd, zeventien jaar geleden. Niets bijzonders, dacht ik toen. Heel veel Portugese jonge mannen moesten daar als soldaat heen. Maar ze heeft me kort geleden óók verteld, zomaar als aardigheid, dat haar vader aan elke voet zes tenen heeft. En ik kreeg absolute zekerheid toen ik hem vanmorgen ontmoette. Ik zag meteen het litteken bij zijn mondhoek, zodat het lijkt of hij altijd lacht.’

‘Hij heeft jou niet herkend?’

‘Ik was een zwart jongetje van zes jaar! Er waren zoveel kleine zwarte jongetjes...’

‘En jij... je weet zeker dat hij het is. Maar waarom heb je het hem dan toch niet verteld?’

Hij schudde resoluut zijn hoofd.

‘Dat zou niet eerlijk zijn, senhor. Stel je voor: ik toon hem de amulet, hij herinnert zich het huis in het dorpje waar hij werd verzorgd, hij is dankbaar, en dán vraag ik de hand van zijn dochter! Nee, dat is niet eerlijk.’

Ik keek met bewondering naar hem.

‘Zondag,’ zei hij. ‘Zondag, als hij zijn besluit heeft genomen. Dan laat ik hem Senhor Talismã zien en dan zal ik vertellen hoe hij mij heeft geleid, naar Lissabon, naar Marina, naar hem. En dan zullen wij herinneringen ophalen aan die dagen in Caiundo. En hij zal vragen hoe het met mijn moeder gaat en dan zal ik hem

[p. 21]

zeggen: Het gaat goed met mijn moeder. Zij is gezond. Ik stuur haar elke maand geld. En mijn aanstaande schoonvader zal tevreden glimlachen, niet alleen met zijn mond maar met zijn hele gezicht.’ Hij deed het voor en ik lachte geluidloos mee.

Voor Desiderius stond het vast dat het antwoord van de schoenmaker positief zou zijn. Natuurlijk, dacht ik: Vertrouwen.

‘Ik hoop dat het snel zes uur zal zijn,’ zei ik. Hij knikte en keek me toen berustend aan.

‘De tijd versnellen,’ zei hij, ‘dát kan Senhor Talismã niet.’