De Tweede Ronde. Jaargang 17

[p. 99]

Gesprek met Eduardo Galeano
Fernando Cabrera von Boeck

‘Ik ben verliefd op de werkelijkheid maar ik vind haar ook verschrikkelijk’

We ontmoeten elkaar in het Tropenmuseum in Amsterdam. We hebben maar een uur de tijd, dus een totale rondgang door het museum zou niet lukken. Het bezoek moet zich beperken tot de afdeling Latijns-Amerika waar een deel van de geschiedenis van het continent is tentoongesteld.

Is het de dode geschiedenis waar je het vaak over hebt?

Nee dat hoeft niet zo te zijn. Ik ben een slecht museumbezoeker en ik moet bekennen dat ik op school ook slecht was in geschiedenis. Maar soms vind ik het interessant om een aantal museumstukken te bekijken. Ik hoef niet alles te zien, maar ik kies die voorwerpen uit die mijn ziel kunnen verrijken, die schoonheid uitstralen, die je die vreemde energie doen voelen welke voorwerpen die dood lijken soms kunnen overbrengen.

Het is wel een beetje vreemd dat iemand die slecht was in geschiedenis geschiedenis is gaan schrijven.

Ja, dat is merkwaardig. Het zal wel een soort wraak zijn. De geschiedenis die ik op school kreeg was een soort militaire parade met aan het hoofd de macho's, de blanken en de rijken. Later kwam ik erachter dat er ook een andere geschiedenis bestond die het verdiende om verteld te worden en dat is de geschiedenis van de overwonnenen, van de stemmen uit het verleden die dingen vertellen die van belang zijn voor de toekomst.

Wat is je op school verteld?

Ik herinner me bijvoorbeeld dat er op school een portret hing van een zekere Francisco Antonio Maciel die de vader van de armen werd genoemd. En ik ben samen met vele andere generaties in Uruguay opgevoed met het idee dat we ‘die heilige’ die aan de muur hing moesten vereren. Ik keek naar dat gezicht, met die mond in een streep getrokken, en ik wantrouwde hem. Die vader van de armen, de man van de oneindige liefdadigheid, de barm-

[p. 100]

hartige Maciel. Als jongen wist ik het al: er moest wel een klootzak achter dat gezicht schuilgaan. En later, toen ik onderzoek deed en materiaal zocht voor m'n boek Kroniek van het vuur, kwam ik erachter dat die zogenaamde oprichter van het eerste ziekenhuis van de armen, de beschermer van de zwakken en heilige van de officiële geschiedenis een slavenhandelaar was geweest. Hij verdiende zijn brood dus met de verkoop van mensenvlees. In Latijns-Amerika zijn er bijna net zoveel overbodige als ontbrekende helden.

In hoeverre is dat veranderd?

Het onderwijs wordt vandaag de dag door de televisie verzorgd. De universiteit van deze tijd is de televisie. Ik denk dat de school nog maar weinig relevant is want de enige school die we met z'n allen verplicht bezoeken is de TV en die is net zoals in Nederland. De televisie draagt de zogenaamde dictatuur van het enige beeld uit. Wat je ook neemt, Power Rangers of de oorlog in Bosnië. Het wordt verteld door de overwinnaars. Overal op de wereld zien we dezelfde beelden en horen we dezelfde woorden. We zijn allemaal onderworpen aan de dictatuur van het enige beeld, die misschien nog erger is dan de dictatuur van de enige partij. De televisie als almachtig medium in het leven van de Latijnsamerikanen en van de mens in het algemeen op deze wereld en in deze tijd zet ons ertoe aan actieve leden te worden van de consumptiemaatschappij en gewillig deel te gaan uitmaken van een systeem waarin de dingen belangrijker zijn dan de mensen. Want daar zijn we van jongs af aan op getraind en daarin worden we steeds verder geschoold door de massamedia: om echo's te worden van andere stemmen, om schaduw te worden van andere lichamen, om niet in staat te zijn om ons eigen hoofd te gebruiken, om ons eigen hart te laten spreken en vooral, om op onze eigen benen te staan.

Wat is de betekenis dan van het onderwijs binnen dit systeem?

Het heeft steeds minder invloed. Het basisonderwijs heeft zich toch nog behoorlijk kunnen ontwikkelen en is tegenwoordig veel beter dan in mijn tijd. Er zijn nu zelfs onderwijzers die de geschiedenis niet langer zien als een aaneenschakeling van veldslagen of data die je moet kennen of van helden met grote snorren en geweldige bakkebaarden die van het brons naar je kijken. Er zijn docenten die de geschiedenis op een levendiger manier geven, zodat de jongeren kunnen gaan vermoeden dat het misschien mogelijk is om

[p. 101]

zich een andere toekomst voor te stellen in plaats van haar te accepteren. Ze leren dat er geen reden is je erbij neer te leggen om met het geheugen van iemand anders te leven, wat je het recht op waardigheid ontneemt, wat je voor anderen leert buigen. Want dat gebeurt met de officiële geschiedenis die ons wordt opgelegd als enige echte geschiedenis.

(Lopend door het museum stuiten we op het standbeeld van ‘El Libertador’, Simon Bolivar, en verandert Galeano spontaan van onderwerp.)

Simón Bolivar was een bijzondere man, een durfal die in staat was de meest gekke dingen te bedenken. Maar hij geeft ook de beperkingen van zijn tijd weer. Hij is een duidelijk voorbeeld van de sociale klasse die hij belichaamt, de heersende klasse in de tijd van de onafhankelijkheidsstrijd in Amerika. Bolivar heeft bijvoorbeeld de grondwet gemaakt van het land dat zijn naam draagt: Bolivia. Dat is de beste grondwet ter wereld. Ze bevat de beste elementen uit alle grondwetten die in die tijd bestonden: uit de Engelse, de Amerikaanse, de Franse, en verder zitten er ideeën in uit de erfenis van de Grieken en de Romeinen. Het is een schitterende grondwet die hij met kundige hand heeft gemaakt. Er mankeerde slechts één ding aan: ze had niks te maken met Bolivia, want hij sloot 98% van de bevolking uit van burgerrechten. Die grondwet was gemaakt voor de heersende minderheid, voor de enkeling die correct Spaans kon lezen en schrijven. Dat is de valstrik van de onafhankelijkheid. Zij die hun leven gaven voor de onafhankelijkheid werden daar later door gestraft: de armen, de negers, de gaucho's, de hulpelozen en de vrouwen werden allemaal buitengesloten op het moment dat de zegevierende helden, de doktoren en de zakenlui de macht naar zich toe trokken en de grondwet vervaardigden. Die grondwetten zijn gemaakt voor en door die paar mensen die het voor het zeggen hadden. Alles gaat nog steeds door op de oude voet... een handjevol mensen beslist over het lot van de rest.

Welk tijdperk is nu in jouw ogen in Latijns-Amerika aangehroken na deze jaren van democratische regeringen?

Onze longen zuigen zich dankbaar vol met de lucht van vrijheid die hoort bij de herleving van democratie op politiek gebied. Maar tegelijkertijd heerst de dictatuur van de economie over de bevolking. Er bestaat wel politieke vrijheid, maar de economie oefent

[p. 102]

haar dictatuur uit en veroordeelt de grote meerderheid van de Latijnsamerikaanse bevolking tot het leven van een gevangene. Want iemand die in de greep zit van de armoede is niet vrij. Een tijdje geleden kwamen vertegenwoordigers van Latijnsamerikaanse regeringen, specialisten en technocraten bijeen om de armoede te meten. Zij kwamen tot de conclusie dat er 62,3% armen zijn in Latijns-Amerika. De Latijnsamerikaanse regeringen veroorzaken de armoede eerst en komen vervolgens bij elkaar om haar te meten. Aan het einde van de bijeenkomst was iedereen enthousiast over een nieuwe methode om de armoede te meten. Deze methode stelt de regeringen in staat nauwkeurig te achterhalen wat de gevolgen zijn van hun daden. Helaas heeft de democratie, die eerst hoop had gegeven, de meerderheid van de bevolking later in de steek gelaten. Een arme man in een krottenwijk in Sao Paulo zei eens: ‘Wij geloven in de democratie, maar de democratie gelooft niet in ons’. En zo lijkt het te zijn. De kosten van het levensonderhoud blijven maar stijgen en de waarde van het leven blijft maar dalen.

Maar wie moet of kan dat veranderen? Links in heel Latijns-Amerika verkeert in een diepe crisis en de val van het communisme in het Oostblok geeft aan dat dat ook niet de juiste weg is.

Ik denk dat ze het verkeerde lijk voor zich hebben. Het hele westen juichte de dood van het socialisme in Oost-Europa toe. Ze vergisten zich in het lijk. Die begrafenis was de onze niet. Ik denk dat er een experiment van bureaucratisch despotisme is gestorven. Het waren bureaucratische dictaturen die handelden in naam van het volk maar die het volk niet vertegenwoordigden. Het waren systemen die zich beriepen op het socialisme om zich te rechtvaardigen en voor eeuwig aan de macht te blijven. De machthebbers leken almachtige hogepriesters die het marxisme omgevormd hebben tot staatsreligie. Ik denk dat dat geen socialisme is en dat het er zelfs niet op lijkt. Het is erg onredelijk om die goede oude Marx de schuld te geven van alles wat daar gebeurd is. Net zo goed als het onredelijk is de Amerikaanse president Jefferson alle gruwelijkheden en verwoestende gevolgen van de Vietnamoorlog in de schoenen te schuiven. Je kunt Jezus Christus toch ook niet de schuld geven van alle misdaden die de Inquisitie in zijn naam heeft begaan. Ik denk dat één ding duidelijk moet zijn voor de Latijnsamerikanen: die begrafenis is de onze niet en het socialisme blijft voor ons een nodig en mogelijk alternatief. Als het kapitalisme in

[p. 103]

staat zou zijn de problemen in Latijns-Amerika op te lossen, dan zou het een wonder zijn. Op die dag zou mijn haar weer gaan groeien.

Wat voor toekomstmogelijkheden zie jij dan nog voor het socialisme in Latijns-Amerika?

Het socialisme heeft er zijn eigen wortels. Ik denk dat die karikatuur van het socialisme, die zonder slag of stoot is ingestort in Oost-Europa, nooit iets te maken heeft gehad met onze hoop en onze geschiedenis. Er bestaat een Amerikaanse geschiedenis, een Amerikaans geheugen, een profetie die spreekt over een socialisme dat wel mogelijk is. Dat is terug te vinden in de alleroudste traditie die er bestaat, de traditie van het gemeenschapsleven. Ik herinner me dat ik als kleine jongen overal om me heen hoorde dat het socialisme een geïmporteerde opvatting was. Als er één opvatting in Latijns-Amerika niet van buiten komt, dan is dat het idee van leven en werken in solidariteit, in gemeenschap, een manier van produceren en leven die niet om hebzucht en egoïsme draait. Dat is de meest Amerikaanse traditie die er bestaat, een oeroude traditie. De stem uit het verste verleden die een boodschap heeft voor de toekomst.

Dat klinkt heel erg romantisch. Maar kunnen we anno nu nog terug naar een communautair systeem?

Het gaat niet om teruggaan, maar om veroveren en opnieuw beginnen. Ik geloof in het recht op utopie. Het is noodzakelijk dat we verder kijken en niet blijven steken in deze onrechtvaardige tijden. We moeten niet toegeven aan het idee dat geld de enige oplossing biedt en niet denken dat we gedoemd zijn om die zogenaamde markteconomie te accepteren, waarin het individu wordt gereduceerd tot koopwaar. De wereld is niet ontstaan om te worden omgevormd tot een concentratiekamp voor de meerderheid van de mensen die haar bewonen.

Maar als je even rondkijkt, lijkt het wel op een concentratiekamp.

Ja, want we zijn de slachtoffers van een systeem waarin de dingen belangrijker zijn dan de personen. Maar we zijn niet voorbestemd voor dit systeem. De geschiedenis is nog niet voltooid, zij is net begonnen. We maken iedere dag opnieuw geschiedenis zonder het te merken. Door de kleinste handelingen uit ons dagelijks leven

[p. 104]

zijn we allemaal hoofdrolspelers in een geschiedenis die ook mogelijk is.

Niet al te lang geleden was je op bezoek in de Verenigde Staten, het land waar je zo tegen tekeer gaat in je werk.

Ja, dat is zo. Zodra ik me op Amerikaans grondgebied bevond, liep ik langs een computer die ergens voor publiek gebruik stond. Ik drukte op de ‘klachten-toets’ want mijn aloude anti-imperialistische overtuiging dwong me toch om te klagen over de muur die de Verenigde Staten aan de grens met Mexico aan het bouwen is. In mijn naïviteit had ik altijd gedacht dat die muur bedoeld was om het vrije verkeer van mensen te verhinderen, terwijl tegelijkertijd het NAFTA-verdrag het vrije verkeer van geld garandeerde. Maar de computer maakte in een mum van tijd alles duidelijk voor mij. ‘Dat is geen muur. Het is een kunstwerk. Het is een monument,’ legde het apparaat uit. Daarna drukte ik op de toets ‘twijfels’. Ik wou vragen stellen over de wetten tegen de migranten. Sommige van deze wetten zijn reeds in werking zoals de ‘187’ in Californië. Deze wet ontneemt illegale migranten alle rechten en is erop gericht om geleidelijk de legale migranten ook van hun rechten te beroven. Zouden deze wetten er gekomen zijn om de ‘indianen’ te bevoorrechten? Want de hele VS is toch een migrantennatie met uitzondering van de native americans. De machine maakte alles weer duidelijk. ‘In Amerika is iedereen migrant. De indianen ook. Ze kwamen dertigduizend jaar geleden uit Azië. De wet zal geen uitzondering maken.’ Ik heb computers nooit vertrouwd.

Je hebt een eigenzinnige manier om de geschiedenis te benaderen. Je probeert het verleden naar het heden te halen. Waarom doe je dat?

Ik ben verliefd op de werkelijkheid maar ik vind haar ook verschrikkelijk. De werkelijkheid die me omringt is een onuitputtelijke bron van afschuw en schoonheid. Het is een soort enigma, een raadsel waar ik me door voel uitgedaagd. En ik zou de mysteries van de werkelijkheid willen doorgronden. Ik ben dus geïnteresseerd in de werkelijkheid van nu en van wat geweest is. Want wat is blijft onuitgelegd als je niet weet wat is geweest. Het is moeilijk voor een individu of voor een volk om erachter te komen wat het is, of wat het kan worden, als het niet weet wat of hoe het verleden was. En van ons, de Latijnsamerikanen, is het geheugen gestolen. Ik zou graag willen schrijven om de mensen te helpen het collectieve ge-

[p. 105]

heugen terug te krijgen en daardoor een wezenlijk deel van hun identiteit terug te winnen. Door zo te vertellen over de dingen die gebeurd zijn dat het lijkt alsof ze nu gebeuren. Opdat het verleden niet langer verleden blijft want het is het beu om verleden te zijn, maar dat het heden wordt en verandert in levende, warme, brandende geschiedenis die ons bij blijft, die ons uitdaagt en ons laat veranderen. Want we zijn wat we doen, om te veranderen wat we zijn.

Gaat het schrijven je gemakkelijk af?

Nee, m'n werk kost me veel werk. Schrijven kost me erg veel moeite. Het is alsof de woorden zich het recht op bestaan moeten verwerven. Ze moeten aantonen dat ze over genoeg kracht beschikken om aanwezig te zijn. Mijn teksten zijn in het begin heel lang maar langzamerhand worden ze ingedikt, tot ze gereduceerd zijn tot een korte formulering, het naakte woord zonder overbodige franje, het woord dat werkelijk de kracht bezit om te communiceren. Dat levert dus dagen- en nachtenlang werk op. Ik zal je een voorbeeld geven. In het tweede deel van mijn boek Kroniek van het vuur vertel ik het verhaal van Camila Ogorman, een Argentijns meisje dat er halverwege de vorige eeuw met een priester vandoor ging. Ze werd geëxecuteerd om een liefdesdelict. Ik had eerst een tekst van zo'n zeven bladzijden geschreven om te vertellen over de relatie tussen Camila en de priester, twee verdoemden die moesten vluchten voor de soldaten van dictator Rosas. En langzamerhand werd de tekst steeds korter, de zeven bladzijden schrompelden ineen tot vijf, tot drie, tot een, tot een halve, tot twee zinnen, tot één zin. Uiteindelijk werd de tekst gereduceerd tot één zin waarin die lange geschiedenis wordt samengevat: ‘Zij zijn met zijn tweeën door een vergissing die door de nacht wordt hersteld.’

Een van je werken heet Het boek der omhelzingen. Je schrijft en vertelt om anderen te omhelzen?

Ja, want ik denk dat schrijven een manier is om anderen te omhelzen. Mensen omhelzen die je niet kent maar die je leert kennen door te lezen, door die magische bezigheid waardoor je met anderen kunt communiceren. En dat is juist wat betekenis geeft aan het avontuur van het schrijven. Schrijven is geen verloren passie, want natuurlijk is gebrek aan dagelijks brood heel erg en daar heb ik veel over geschreven, heel veel, maar nog erger is het gebrek aan

[p. 106]

omhelzingen want daar zijn we allemaal toe veroordeeld: rijk en arm, noord en zuid, de hele wereld snakt enorm naar omhelzingen. We zitten allemaal op een kluitje bij elkaar, maar toch zijn we zo eenzaam, we hebben zo veel behoefte aan een omhelzing. In deze wereld zegeviert het systeem van het loskoppelen. We zijn allemaal getraind in de eenzaamheid en in wederzijdse rancune en wantrouwen om elkaar te bekijken, niet als broer of zus of minnaar, maar als mededingers en als vijanden. En ik schrijf min of meer tegen dat alles om nieuwe wegen van onderlinge communicatie tot stand te brengen waarin het woord de lezer kan omhelzen. Dat is de bedoeling. Schrijven kost me zoveel moeite. Als het niet was om dit gevoel van omhelzen te krijgen, zou ik de moeite niet doen om twintig, vijfentwintig maal dezelfde tekst te herschrijven. Ik doe het met plezier, want het is een foltering voor je reet maar een vreugde voor je hand, deze zekerheid dat je door het schrijven mensen kunt aanraken die je niet kent.

In Het boek der omhelzingen heb je behalve teksten ook gravures opgenomen die je zelf hebt gemaakt. Opvallend is dat er veel handen in zijn afgebeeld. Ja. Maar weet je dat de woorden je aanraken als ze werkelijk leven. Ze hebben vingers. De taal heeft vingers. Ze raken je aan. Het is zo belangrijk om elkaar aan te raken. Kijk, dat is nu iets wat het noorden van het zuiden kan leren: de betekenis van de aanraking. Culturen waarin je ervan wordt weerhouden elkaar aan te raken vind ik bedroevend. In het zuiden raken de mensen elkaar vaker aan. En ik wil de mensen graag aanraken door te schrijven en ik wil dat wanneer iemand iets leest, hij voelt dat de woorden hem aanraken. Ik wil dat de woorden zich door z'n poriën naar binnen dringen, alsof de taal ook handen en vingers heeft die kunnen strelen. Dat kan geen kwaad, niet waar, een hand die je streelt in de koude nacht...