De Tweede Ronde. Jaargang 16

[p. 117]

Het verdriet van Peru
Guy Posson

12 december 1986. Julio Ramón Ribeyro zit me op te wachten in een koffieshop aan de Grand'Place van Bergen (Mons, de hoofdstad van de provincie Henegouwen). Hij is zo mogelijk nog magerder geworden dan vier jaar geleden, toen ik hem interviewde voor ‘De Vijfde Windstreek’^1.: zijn wangen zijn nog meer ingevallen, zijn neus is nog geprononceerder, zijn hals nog dunner. Hij ziet er echt niet als een ambassadeur uit, maar hij is wel degelijk de vertegenwoordiger van zijn land bij de Unesco. Hij eet nauwelijks, drinkt café bien cargado (sterke koffie) en haalt bedachtzaam de rook van zijn onafscheidelijke Dunhills in. Hij is nog maar zevenenvijftig, maar hij lijkt jaren ouder. Hij heeft altijd al gesukkeld met zijn gezondheid; wie weet komt dat door zijn leven als animal nocturno, in vroegere tijden dan, want om halfelf valt hij compleet stil, daarmee te kennen gevend dat hij moe is. ‘Ik heb de rare gewoonte vroeg te gaan slapen en om een uur of zes op te staan.’

De volgende ochtend ondervindt hij dat een provinciestadje als Bergen laat ontwaakt: ‘Pas na zevenen heb ik een croissant en een kop koffie kunnen krijgen,’ zegt hij half verontwaardigd. Dank zij een stevige ochtendwandeling kan hij op de universiteit met een helder hoofd (en zonder één papiertje) beginnen aan een panorama van de Peruaanse literatuur van de 20ste eeuw.^2. Dat start pas in de jaren veertig, met de ‘indigenisten’ Ciro Alegría en José María Arguedas, zodat hij al snel bij zichzelf uitkomt. ‘In 1950, ik was toen eenentwintig, heb ik een essay geschreven: Lima, ciudad sin novela (stad zonder roman); daarin dacht ik na over het feit dat Lima ‘nog geen roman had’ en over de noodzaak de stad tot uitdrukking te brengen in een roman.^3. Eeuwenlang, zelfs nadat Peru onafhankelijk was geworden, was de hoofdstad de hortus conclusus, de besloten hof uit de tijd van de Spaanse onderkoningen gebleven. Toen ik een kind was, lag er rond Lima een gordel van moestuinen, velden, landgoederen; die ruimte werd geleidelijk ingenomen door sloppenwijken, die als paddestoelen uit de grond schoten. Lima heeft de omliggende dorpen opgeslokt, Miraflores bij voorbeeld, waar ik geboren ben: dat was de badplaats van de Limenen waar ze met tram of bus heengingen. Het groen over-

1. Het toenmalige programma van de BRT-televisie.

2. Gepubliceerd in Literatura peruana. Jornada del 13 de diciembre de 1986. Cuadernos de ALEPH, Grupo Interuniversitario de Estudios Latinoamericanos, no 2.

3. Vergelijk de klacht van Borges over het ontbreken van een literaire evocatie van Buenos Aires, en zijn pleidooi voor een roman die de expressie van de Argentijnse hoofdstad (in het bijzonder de buitenwijken en hun bewoners) moest worden, in El tomaño de mi esperanza.

[p. 118]

heerste er en het leven ging er zijn trage gangetje. Iedereen kende iedereen, je liep bij de buren in en uit. Dat dorp bestaat niet meer, ofliever, het bestaat alleen nog in de herinnering van oudere mensen, en als die er niet meer zijn, zal het alleen nog bestaan in de boeken van de schrijvers.

‘Yo fui testigo de ello’: ik ben van dat alles getuige geweest, zegt Ribeyro zacht maar nadrukkelijk. Tot na de Tweede Wereldoorlog was Lima een vreedzame, statische stad, zonder ernstige sociale problemen, maar ze werd overspoeld door serranos, Indiaanse boeren uit de Andes, die er werk kwamen zoeken. Dat vonden ze niet, er was geen woonruimte voor ze, geen onderwijs, geen medische infrastructuur, er was niets. Ribeyro's werk vormt zowat de radiografie van het Lima van het midden van de 20ste eeuw, toen het land (zoals gewoonlijk) een dictator als president had: generaal Manuel Odría, wiens schaduw ook over Corversación en La Catedral van Mario Vargas Llosa valt. ‘Het is niet bepaald een opwekkend portret,’ zeg ik hem; ‘ernaar kijken heeft hetzelfde ontmoedigende effect als lezen in Onetti.’ ‘Dat zal wel,’ zegt hij, ‘maar Onetti is nog harder dan ik, nog troostelozer; bij mij vind je af en toe nog wat humor.’

‘Je hebt ergens geschreven dat elke schrijver het gezicht van zijn werk heeft. Ben je dan echt de pessimist die uit je werk naar voren komt?’ ‘Zeker,’ antwoordt hij rustig, ‘ik ga uit van de premisse dat begrip tussen mensen onmogelijk is.’ Over dat wanbegrip tussen kleine luiden in een grijze wereld gaan zijn verhalen; één ogenblik denken zijn ‘helden’ dat ze boven zichzelf kunnen uitstijgen, maar die illusie valt vrijwel onmiddellijk aan scherven. Hun vaak gewelddadige wederwaardigheden zijn nooit voorpaginanieuws: hoogstens zijn ze goed voor de rubriek Faits divers. De Mexicaanse schrijver Juan José Arreola noemt zulke onooglijke gebeurtenissen cataclismos de bolsillo, pocketcatastrofes. Als ze voorbij zijn, brengen ze geen luciditeit: de slachtoffers zijn nog stuurlozer dan voordien.

Ribeyro heeft over flarden herinnering geschreven, hij heeft ze niet beschreven; dat zou een te grote afstand impliceren, te veel ‘intenties’ ook die het werk van vele collega's van hem topzwaar maken. ‘Elk van mijn verhalen staat op zichzelf, hoewel je er achteraf toch bepaalde series in kan onderkennen. “Cuentos de circunstancias” noemt hij ze bescheiden, met een woordspeling: gelegenheidsverhalen (cuentos de circunstancia), of verhalen over “omstandigheden”, in de zin die Ortega y Gasset eraan gaf: een mens is de

[p. 119]

ondeelbare combinatie van zijn ik met zijn omstandigheden.’^4. Leg je ze allemaal naast elkaar, dan krijg je een beklemmend beeld van een uitzichtloze realiteit: mensen leven langs elkaar heen en als ze elkaar ontmoeten geldt de wet van de sterkste. Sommige critici hebben zich laatdunkend uitgelaten over zijn romans; zelf ben ik het daar niet mee eens. Misschien worden nu pas de gruwelijkste consequenties van wat hij heeft opgeschreven zichtbaar. ‘Nou,’ zegt hij, ‘de laatste jaren hoor ik van jonge schrijvers dat ze zich herkennen in mijn romans. Misschien moeten sommige boeken wachten om op hun juiste waarde geschat te worden. Toen ik laatst in Lima was, waren daar vijfenveertig mensen gegijzeld door misdadigersbendes. Overal zie je huachimanes (watchmen) staan met de vinger aan de trekker. Drie of vier miljoen werklozen belegeren de stad. De rijken zijn al lang weggetrokken uit Miraflores, naar nog exclusievere en nog beter bewaakte wijken. En dan is er Het Lichtend Pad... De staat is machteloos: die zal niet voor werk zorgen. Dus is iedereen op zichzelf aangewezen.’

‘El Perú se nos está escapando: Peru ontsnapt ons, oudere of in het buitenland wonende schrijvers,’ constateert Ribeyro. ‘Als ik in de volksbuurten kom, snap ik vaak niet waarover de mensen het hebben: er is daar een eigen, “wilde” cultuur ontstaan. Dat wordt wellicht de voedingsbodem voor het werk van jonge Peruaanse schrijvers.’ Die volgen het voorbeeld van hun oudere collega: ‘De laatste tijd zijn het niet alleen mensen uit een burgerlijk milieu die naar Parijs komen, maar heel eenvoudige jongelui die de prijs van een ticket sol voor sol hebben bijeengeschraapt - alleen de heenreis!’

In 1957 heeft Ribeyro zeven maanden bij Gevaert (nu: Agfa-Gevaert) gewerkt in Mortsel; bij die firma zijn geen sporen van zijn verblijf terug te vinden, maar er is dat raadselachtige motto van zijn roman Crónica de San Gabriel: ‘A Mimí y “los grandes días de verano” en “El Viejo Dios”’. De grote zomerdagen hebben alles met Mimí te maken, vermoedde ik, maar welk verband bestaat er tussen Mimí en een oude god? ‘Wel,’ verduidelijkt hij monkelend, ‘Oude-God is toch een wijk van Mortsel, nietwaar? En Mimí was een dochter van de familie L., bij wie ik logeerde. Ze had de gewoonte hoog in een boom te zitten mijmeren; dat deed me terugdenken aan mijn nicht Leticia en aan de vakantie die ik op de haciënda van mijn oom doorbracht toen ik een jaar of vijftien was.^5. Al mijn herinneringen kwamen terug en zo ben ik weer aan die roman gaan schrijven; ik heb hem dan ook aan haar opgedragen.’ (Tot

4. La palabra del mudo, III, Introducción.

5. Zie ook Prosas apátridas, no 143.

[p. 120]

lang na de Tweede Wereldoorlog was Oude-God bij de Antwerpenaren een geliefkoosd doel voor zondagse excursies; nu is die groene pleisterplaats, net als Miraflores, opgeslokt door de grote stad...)

In die tijd leerde hij ook het bekende toneelstuk De paradijsvogels van de Franstalige Vlaming Gaston Martens kennen; hij ging hem opzoeken in zijn huis te Blankenberge en dat bezoek verwerkte hij in zijn verhaal ‘Ridder en de presse-papier’. Een jonge Latijns-amerikaanse schrijver ziet op de schrijftafel van de bejaarde auteur de presse-papier staan die hij in zijn eigen land op een nacht naar kabaal makende katten heeft gegooid. Ridder trof hem op een ochtend aan op zijn erf. Dit en andere verhalen verwijzen naar zijn verblijf in Europa. ‘Ik heb een bundel klaar waarvan alle verhalen zich in Europa afspelen,’ zegt hij; ook in dat opzicht is hij een voorloper van bij voorbeeld Alfredo Bryce Echenique, wiens laatste romans ‘Europees’ zijn. ‘Ook andere Zuidamerikaanse auteurs zijn die weg ingeslagen maar als het goed is, zoals in het geval van Alfredo, blijven ze door en door Peruaans in de manier waarop ze tegen de realiteit aankijken.’

Zonder een zweem van afgunst praat hij over het succes van zijn vrienden. Dat is ongewoon, in Peru evengoed als bij ons. ‘Toen een van de laatste romans van Bryce Echenique uitkwam, heb ik een recensie geschreven voor een dagblad uit Lima, onder de titel “Habemus genio”.’ Hij bewondert ‘de imperiale figuur’ van Vargas Llosa: ‘Met De stad en de honden heeft de Peruaanse literatuur een reuzestap gezet. Bovendien geeft hij zijn werk nog meer uitstraling door zijn formidabele persoonlijkheid. Onlangs besteedde Hola (de Spaanse Privé) ettelijke bladzijden aan Mario, met grote foto's van de auteur met koning Juan Carlos, Julio Iglesias en de hele jet-set. Een Peruaans weekblad nam dat artikel over onze beroemde landgenoot over en toevallig stond in hetzelfde nummer een interview met een oude neger uit Surquillo (een slecht befaamde wijk van Lima) die heel trots vertelde dat hij zich lang geleden bezat had met een jongeman die later een beroemd schrijver was geworden, een zekere Ribeyro! Zou het niet even honorabel zijn, voort te leven in de herinnering van een eenvoudige neger als in een blad als Hola?’^6.

6. Deze tekst is een licht herziene versie van het interview dat verscheen in ‘De standaard der Letteren’ van 7 februari 1987.

[p. 121]

Naschrift bij wijze van In memoriam

Hoogstwaarschijnlijk heeft die neger later wel iets van zijn vriend voor één nacht gelezen; in Peru lezen gewone mensen immers niet Vargas Llosa, wel Ribeyro. Dat bevestigt Alfredo Bryce Echenique: ‘Onder de levende Peruaanse schrijvers is Julio Ramón Ribeyro het meest gelezen, geliefd en bewonderd. In een enquête van Hueso Húmero, het prestigieuze literaire tijdschrift uit Lima, kregen slechts twee “onsterfelijken”, de Inca Garcilaso de la Vega en José María Arguedas, méér stemmen dan hij. Hij bestrijkt ook een buitengewoon sociaal spectrum, want van zijn werken vind je luxueuze uitgaven voor boekhandels in de residentiële wijken, uitgaven onder auspiciën van openbare instanties voor school en universiteit, en populaire edities bij de straatverkopers, van wie je nooit weet wie ze zijn maar die ongetwijfeld aan iedereen hun waren slijten.’^7.

Toch hebben Mario Vargas Llosa noch Alfredo Bryce Echenique zich de moeite getroost een In memoriam voor Julio Ramón te schrijven. In zijn memoires rekent de eerstgenoemde genadeloos met hem af. ‘Ten tijde van de nationalisatie van het bankwezen publiceerde de apristische^8. pers met veel tamtam een woedende verklaring van Julio Ramón Ribeyro, die me er vanuit Parijs van beschuldigde me ‘op objectieve wijze te identificeren met de conservatieve groeperingen in Peru’ en me ‘te verzetten tegen de niet te stuiten opkomst van de lagere klassen’. Ribeyro, een hele keurige schrijver en tot op dat moment een vriend van mij, was door de Velasco-dictatuur benoemd op een diplomatieke post bij de Unesco en werd daar gehandhaafd door alle volgende regeringen, dictaturen en democratieën, die hij gezeggelijk, onpartijdig en discreet diende. Kort daarna beschreef José Rosas-Ribeyro, een ultralinkse Peruaan die in Frankrijk woonde, in een artikel van Cambio hoe Ribeyro met andere functionarissen van de apristische regering door Parijs had gedraafd op zoek naar handtekeningen voor een manifest ter ondersteuning van Alan García en de nationalisatie van het bankwezen, dat was opgesteld door een groep aldaar gevestigde ‘Peruaanse intellectuelen’. Wat had de apolitieke en sceptische Ribeyro tot een ontijdige militante socialist gemaakt? Een ideologische bekering soms? Nee, het diplomatieke overlevingsinstinct. Dat liet hij me zelf weten in een boodschap die hij me in die dagen deed toekomen [en die me erger raakte dan zijn verklaringen] via zijn uitgeefster, Patricia Pinilla, met wie ik bevriend was: ‘Zeg tegen

7. Silvio en el rosedal, p. 9.

8. De met de APRA-partij van Alan García gelieerde pers.

[p. 122]

Mario dat hij zich niets moet aantrekken van de dingen die ik tegen hem verklaar, want die zijn alleen maar “conjunctureel”.’⁹ (Conjunctureel betekent zoveel als: te wijten aan de omstandigheden!)

Natuurlijk heeft Vargas Llosa gelijk als hij zijn scherpste pijlen afschiet op ‘de goedkope intellectueel’, maar hij doet dat vanuit de ijzersterke positie van iemand die ‘het helemaal zelf heeft gemaakt’. Dankzij zijn succes en zijn fabelachtige werkkracht kan hij van zijn pen leven; Julio Ramón kon dat niet. In 1982 interviewde ik hem in Brussel voor het literaire TV-programma ‘De Vijfde Windstreek’; bij het begin van het gesprek stelde een landgenoot van hem een politiek geladen vraag. Op dat moment viel het licht uit; een paar minuten lang zaten we in het donker. Terwijl de technici koortsachtig naar de oorzaak van de panne zochten, zei Julio Ramón zacht: ‘Als je me nog één zo'n vraag stelt, ga ik weg.’ We hebben het niet meer over politiek gehad: dat had ons het programma en hem zijn baan als ambassadeur gekost. Daar was hij als de dood voor, want wat moest hij dan beginnen? Dat dat gevaar niet denkbeeldig was, hoorde ik nadien van andere aanwezige Peruanen, die volhielden dat de panne was veroorzaakt door ‘stillen’ die alle Peruaanse diplomaten in de gaten hielden. ‘Julio Ramón is gewoon bang,’ zeiden ze, maar hun genegenheid voor hem was er niet minder groot om. Julio Ramón was inderdaad iemand zonder kapsones, van wie je spontaan ging houden; daarom trof de executie door Vargas Llosa me recht in het hart. El flaco Ribeyro heeft bij mijn weten niet op die aantijgingen gereageerd, maar ongetwijfeld hebben ze zijn laatste levensmaanden vergald.

9 Mario Vargas Llosa: ‘De vis in het water’, een autobiografie; vertaling Aline Glastra van Loon, Amsterdam, Meulenhoff 1994.