De Tweede Ronde. Jaargang 16

[p. 103]

Essay

[p. 104]

Over César Vallejo
Robert Lemm

César Vallejo werd op 16 maart 1892 geboren in Santiago de Chuco, in het noorden van Peru, als de jongste van elf kinderen. Het milieu waarin hij opgroeide was godsdienstig en zijn familie verwachtte dat hij priester zou worden. Een geestelijke crisis veranderde zijn leven van richting. Op zijn achttiende begon hij letteren te studeren aan de Universiteit van Trujillo, maar financiële moeilijkheden dwongen hem tot werk in een mijn en, later, bij het onderwijs. In zijn vrije tijd schreef hij verzen en las hij Spaanse klassieken als Berceo, Quevedo, Lope de Vega, Tirso de Molina. De gedichten die hij vanaf 1915 regelmatig in een plaatselijke krant publiceerde, verschenen in 1918 onder de titel Los heraldos negros (‘De zwarte herauten’). Datzelfde jaar trok hij naar Lima, waar enige vooraanstaande literatuurkenners hun waardering voor zijn dichterschap uitspraken. Terug in zijn geboortestreek, raakte hij betrokken bij een familievete. Beschuldigd van brandstichting zuchtte hij drieëneenhalve maand in de gevangenis van Trujillo.

In 1922 deed hij een dichtbundel verschijnen die een definitieve breuk inhield met de heersende mode sinds Rubén Darío, vader van het Spaans-Amerikaanse modernismo. De naam van die bundel is Trilce. Dat woord betekent niets, maar zou volgens kenners te maken hebben met de Spaanse woorden tres en triste. Een jaar na Trilce verloor hij zijn werk als leraar te Lima en kreeg hij de kans om als correspondent van een krant naar Europa te reizen, de droom van alle Spaans-Amerikaanse schrijvers. Net als eens de Inca Garcilaso, zou César Vallejo nooit meer naar zijn vaderland terugkeren.

Over zijn verblijf in Europa, van 1923 tot 1938, is weinig bekend. In Parijs leidde hij een onopvallend bestaan. Hij kwam er in aanraking met vernieuwers van de dichtkunst, onder wie de Chileen Vicente Huidobro, die iets eerder dan Vallejo met het symbolisme had gebroken. Huidobro schreef behalve in het Spaans ook in het Frans - zoals voorheen de beruchte Isidore Ducasse uit Uruguay, alias Comte de Lautréamont. De Chileen voelde zich thuis bij surrealisten als Réverdy, Tzara, Breton, en betoogde dat de dichter niet moest typeren wat iedereen waarnam,

[p. 105]

maar moest scheppen wat nog niemand had waargenomen. Dat uitgangspunt - geen mimesis, maar creatio ex nihilo - leidde tot de stroming van het zogeheten creacionismo, een van de vele ‘-ismen’ die de kunsten in de eerste decennia van de twintigste eeuw in beroering brachten. Vallejo mag door Huidobro zijn beïnvloed, zijn postuum gepubliceerde Poemas humanos (1931-1937) willen veeleer de mens tonen dan een ‘petitio principii’ propageren. Door zijn nadruk op het Allzumenschliches valt Vallejo op binnen de revolutionaire dichtersgeneraties die boven alles ‘eigentijds’ wilden zijn.

Bijna alle kunstenaars bekenden zich in de jaren twintig en dertig tot hetzij nationalisme, hetzij communisme. Vallejo sloot de gelederen van hen die van de rode dageraad het heil verwachtten, maar hield zich zo ver mogelijk van ‘de politiek’. Hij maakte verscheidene reizen naar de Sovjet-Unie en legde zijn bevindingen neer in een drama en een roman die, mijns inziens, terecht zijn vergeten; hetzelfde geldt voor zijn essays over kunst en revolutie. Bij het uitbreken van de Spaanse burgeroorlog engageerde Vallejo zich met het republikeinse kamp, hetgeen resulteerde in het door soldaten gedrukte poëem España, aparta de mí este cáliz (Spanje, neem deze kelk van mij weg). In 1937 gaf hij acte de présence op het Tweede Internationale Congres van Schrijvers voor de Verdediging van de Cultuur te Valencia. Vlak voor de val van de Republiek keerde hij terug naar Parijs, waar hij op Goede Vrijdag 1938 van uitputting stierf. Een jaar later verzorgde zijn Franse weduwe de uitgave van de Poemas humanos, een bundel die sindsdien onophoudelijk door dichters en critici is geprezen. Net als Kafka werd Vallejo pas na en door zijn dood beroemd. Een deel van die roem berust op zijn onkreukbaarheid, zijn weigering om te behagen en bijgevolg de weigering van de wereld om hem tijdens zijn leven te erkennen. Vallejo werd genegeerd. Hij voelde dat zijn poëzie in Zuid-Amerika niet begrepen kon worden, en daarom was hij naar Parijs gegaan. Hij was overleden aan miskenning, niet aan honger. Parijs was in de ban van het surrealisme en de geestelijke crisis van upper-class intellectuelen; Vallejo was de stem der verdrukten, en daar had men geen oor naar.

In Los heraldos negros (1918) signaleert de kritiek onmiskenbare sporen van het modernismo (de Spaans-Amerikaanse variant van het Franse symbolisme, waarvan ook de Nederlandse Tachtigers een afsplitsing zijn), maar van kwijnende prinsessen en andere voor die stroming kenmerkende affectaties loopt het niet over. Vallejo's eer-

[p. 106]

ste bundel is meditatief van toon en ademt een haast provinciale rust. God en gezin, gebed en landleven zijn de vertrouwde ingrediënten, maar onder het schijnbaar traditionele dreigt een ongeneeslijke droefheid.

In Trilce (1922) hebben de gedichten geen titels meer, maar Romeinse cijfers. Deze bundel is ronduit revolutionair, in de zin dat men naar de ‘betekenis’ mag raden. Trilce is hermetisch, cryptisch, occult, zoals later Residencia en la tierra (1925) van Neruda en Poeta en Nueva York (1929) van García Lorca. Maar net als voor zijn navolgers geldt ook voor Vallejo dat zijn naam zou zijn vergeten als hij het bij deze poëzie had gelaten.

Het zijn uiteindelijk de Poemas humanos die Vallejo tot een van de meest bewonderde dichters van Spaans Amerika maken. Die bewondering betreft de combinatie van verbale oorspronkelijkheid met een nagenoeg onvoorstelbare capaciteit tot mede-lijden. Zijn betrokkenheid bij het menselijk tekort is geen pose of opportunisme, zoals bij de schrijvers van For Whom the Bell Tolls of La condition humaine, maar wortelt in een authentiek, haast mythologisch verzet tegen de goden van het leven. De Peruaanse dichter heeft eigenlijk maar één thema: de dood. Met de eeuwigheid laat hij zich niet omkopen; aardse gerechtigheid doet hij af als een utopische illusie. Het beste - lijkt hij te zeggen - was om niet geboren te worden. Of dat ‘nihilisme’, waar iets van Job en Prediker in doorklinkt, het ‘valse optimisme’ te lijf wil dan wel onverbloemd de zwarte wanhoop à la Kafka inhoudt, laat ik in het midden.