De Tweede Ronde. Jaargang 16

[p. 4]

Nederlands proza

[p. 5]

Viel Spass mit Dr. Mengele
Jaap Kranenborg

We hadden gehoord dat de Mennonieten minder succes hadden met de eigen voortplanting dan met de ontwikkeling van de Chaco, het droge westen van Paraguay. Niet dat er gebrek was aan kinderen - integendeel, zou ik zeggen - maar inteelt zou de kwaliteit van het kroost danig hebben aangetast. Mijn vriendin en ik meenden daar allerlei symptomen van te herkennen bij de Mennonietenfamilies die zich in ons hotel in Asuncion ophielden en als we aan de bar zaten, maakten we ons er ongeremd vrolijk over. Dat was natuurlijk niet netjes, maar, zo redeneerden we, waarom zouden we respect hebben voor een secte, die het verkoos te leven in een land vol corrupte generaals, nietsontziende grootgrondbezitters en gevluchte oorlogsmisdadigers. Gnuivend wezen we elkaar op de rare loopjes van de Mennonieten, hun neusgaten vol haar, hun flaporen en de beenwallen boven hun ogen. En wat moesten we lachen om hun ziekelijk rode koppen, de té blauwe ogen en de onnatuurlijke gele kleur van hun haar!

‘Ja, het is een kleurrijk volkje,’ of iets dergelijks, zei mijn vriendin dan.

En ik zei iets in de trant van: ‘Misschien heeft het niets met inteelt te maken, maar met eeuwenlange principevastheid.’

‘Dat is hetzelfde!’ zal mijn vriendin vervolgens uitgeroepen hebben.

En we namen nog een borrel.

De maaltijden nuttigden de Mennonieten in ijzige stilte aan lange tafels en als één van de ontelbare kinderen het waagde het zwijgen te verbreken, volgde onverbiddelijk een solide draai om de oren. Volgens mijn vriendin was ook dat een mogelijke verklaring voor de rode koppen.

Het was ons opgevallen dat de Mennonieten nog al eens afkeurend keken in de richting van een vrouw van rond de veertig, die zich vaak aan de bar ophield. Het gedrag van die vrouw werd op z'n beurt sterk bepaald door het al dan niet aanwezig zijn van Mennonieten. Betraden die de ruimte, dan vlamde haar vrolijkheid op; vertrokken ze, dan bestierf de lach op haar gezicht en vielen haar bewegelijke armen slap omlaag, alsof een onzichtbare belager met één haal de pezen had doorgesneden. We vernamen

[p. 6]

dat ze uit de Mennonietensecte was getreden en daarmee won ze onmiddellijk onze sympathie. Ze dronk bier en Aristocrata-brandy, rookte sigaretten en sigaren en praatte met iedereen die binnenkwam. Ook ons sprak ze regelmatig aan. Ze opende steevast met raadselachtige monoloogjes in het grappige Mennonieten-Duits en leek van ons geen wezenlijke bijdrage aan het gesprek te verwachten. Soms was het niet eens duidelijk of ze eigenlijk wel tegen ons sprak, want ze keek je nooit aan. Vaak had ze het over dictator Stroessner, die, evenals zij, Duitse voorouders had.

Na dagen van verzengende hitte sloeg het weer in nog geen uur volledig om; inktzwarte wolken trokken over de stad, de wind raakte door het dolle heen en de regen geselde huizen en straten. Ik was onderweg naar het hotel en kon ternauwernood de losgerukte slierten elektriciteitskabel ontwijken, die langs de gevels zwiepten.

In het hotel trof ik mijn vriendin aan met een oudere man - ik schatte hem midden zestig - waarmee ze Aristocrata zat te drinken. De man schrok toen hij mij zag.

‘Oh, je echtgenoot is groot!’ riep hij in het Engels. Joviaal schudde hij mijn hand, verontschuldigde zich heftig voor zijn opdringerige gedrag ten opzichte van ‘mijn vrouw’ en verklaarde minstens driemaal dat hij geen snode plannen ten aanzien van haar had. Haar hoest had hem verontrust en daarom had hij haar pillen gegeven. Onder het mom dat er geen beter glijmiddel voor medicijnen was dan alcohol had hij haar bovendien een borrel aangeboden.

‘Ik heb het glijmiddel aangenomen en de pillen in m'n zak gestopt,’ zei mijn vriendin.

De man heette Charlie en leek op een oudere Amerikaanse boer; strakke bretels hielden zijn broek over zijn bierbuik gespannen en op het hoofd droeg hij een blauw base-ballpetje. Vuile brilleglazen in een zwaar montuur maakten zijn ogen klein en vaag, terwijl zijn ene mondhoek door een gedoofd sigaarstompje lichtbruin werd gekleurd.

‘Ik heb je vrouw geholpen, ze is ziek!’ zei hij luid en nodigde me uit mee te drinken. Ik schoof aan en Charlie gaf hoog op over zijn helende kwaliteiten. Toen mijn vriendin even naar het toilet was, boog hij kameraadschappelijk naar mij over en schreeuwde in mijn oor: ‘Ik heb haar medicijnen gegeven, maar in werkelijkheid moet ze gewoon een keer goed geneukt worden!’ Hij sloeg me hard op

[p. 7]

de schouder. ‘It's up to you, man!’

Even was zijn blik naar binnen gekeerd, toen fronste hij zijn wenkbrauwen, keek me onderzoekend aan en vroeg wat ik vond van het Paraguayaanse voedsel. Ik zei dat ik wel tevreden was, vooral met de grote biefstukken voor weinig geld.

‘Heb je wel eens worsten gegeten in dit verdomde land?’

Dat had ik niet.

Woedend sloeg hij met de vuist op tafel.

‘De Paraguayanen kunnen geen worsten maken! Dat is het grootste probleem van het land. Ze kunnen geen worsten maken!’

‘Kunnen ze die in Amerika dan wél goed maken?’

‘In Amerika kunnen ze alles maken...’ Zijn Engels was vloeiend, met een typisch Amerikaans accent, maar af en toe kreeg ik het gevoel dat het niet zijn moedertaal was. ‘...en ik wed dat de worsten bij jullie in Holland ook veel beter zijn.’

Mijn vriendin kwam terug en na ook haar op de hoogte te hebben gesteld van de belabberde kwaliteit van de Paraguayaanse worsten, nodigde hij ons uit om bij hem thuis echte worsten te eten. Daar zou ook goede whisky zijn. We zagen er wel wat in en Charlie ging naar buiten om een taxi aan te houden. De uitgetreden vrouw, die de hele tijd aan de bar had staan luisteren, richtte zich nu tot ons.

‘Viel Spass mit Dr. Mengele!’ zei ze en maakte een hoofdbeweging in de richting waarin Charlie zojuist was verdwenen.

Mijn vriendin keek me verbaasd aan. Ik wilde de vrouw om verduidelijking vragen, maar ze draaide zich om en schreed naar de oude jukebox achter in de zaal.

‘Dit lijkt Kuifje wel,’ grinnikte mijn vriendin, ‘zijn we voor een paar daagjes in Paraguay en meteen ontmoeten we Mengele.’

‘Je hebt die medicijnen toch...’

Ze lachte uitbundig. ‘Nog een verklaring voor de rode koppen?’

‘Toch moet je eens naar zijn accent luisteren...’

‘Hij spreekt vloeiend Amerikaans, volgens mij.’

‘De Amerikanen hebben na de oorlog een heleboel nazi's die ze konden gebruiken asiel verleend, en dat gezeur over die worsten...’

Op dat moment riep Charlie dat de taxi was gearriveerd. Tijdens de rit bekeek ik hem aandachtig en speurde naar een dubbele bodem in zijn taal. Maar niets van wat ik zag en hoorde kon ik rijmen met het beeld dat ik van de nazi-arts had. Het plensde nog steeds en de huizen werden door de regensluier vrijwel aan het

[p. 8]

gezicht onttrokken. Bij een eenvoudig huisje met een grote lap grond eromheen stopten we en een jonge Indiaanse vrouw met een baby op de arm kwam naar buiten.

‘Dit is mijn vrouw!’ riep Charlie, boog zich naar mij over en voegde er op gedempte toon aan toe: ‘Zij is getrouwd, ik niet.’

Hij kneep de baby in de wang. ‘En dit is mijn zoon.’ De baby begon te schreeuwen. Met een wat onnozel lachje trok hij zijn hand terug en riep in knauwend Spaans tegen de vrouw dat ze whisky moest inschenken. Glimlachend negeerde ze het bevel en Charlie gaf ons zelf drank en glazen alsof hij geen moment had verwacht dat zij het zou doen.

De kamer waarin we zaten was niet groter dan drie bij vier meter en werd gedomineerd door een reusachtig stereo-meubel - ik dacht eerst dan het een servieskast was - dat een radio, een grammofoon, luidsprekers en veel platen bevatte. Het uitzicht vanuit het enige raam werd benomen door een bananenboom, waarvan de bladeren zachtjes omlaag bogen onder het geweld van de regen. Charlie bood ons twee klapstoeltjes aan en plofte zelf in een fauteuil naast het muziekmeubel.

Hij was zichtbaar ingenomen met onze aanwezigheid. Luid orerend zat hij in de leunstoel. Stroessner werd de hemel in geprezen, omdat hij iedereen met rust liet en onze tegenwerping dat een derde deel van de bevolking het land had verlaten werd afgedaan met de opmerking dat dat juist vrijheid was; in de communistische landen mocht immers niemand weg. Inmiddels was ik ervan overtuigd dat zijn Engels een Duits fundament had. Ik vroeg me af hoe oud Mengele moest zijn. Stel dat hij in de oorlog midden dertig was geweest, dan zou hij nu midden zestig zijn. Dat kon dus kloppen. Maar feitelijk wist ik niets meer dan dat de man oorlogsmisdadiger was; van leeftijd en uiterlijk had ik nauwelijks benul. Ik had wel eens een foto van hem gezien, maar ik kon me alleen vagelijk een zwarte streepsnor herinneren.

Al pratend sloeg Charlie de whisky achterover, morsend op overhemd en broek. Midden in een zin over de betuttelende overheid in de Verenigde Staten stond hij op en viste een dikke grammofoonplaat uit het stereo-meubel. In zichzelf pratend drukte hij de arm van de pick-up midden op de schijf en marsmuziek schetterde uit het apparaat. De plaat was tot op de groef versleten en soms overstemden geruis en tikken de muziek. Charlie ging weer zitten en luisterde, zwaar ademend en met de ogen gesloten. Soms

[p. 9]

verscheen er een glimlach om zijn lippen.

‘Hou je hier van?’ vroeg hij plotseling.

‘Ja,’ loog ik.

Toen de plaat was afgelopen, stond hij op en verdween in een zijkamertje. We hoorden hem rommelen en kort daarna kwam hij terug met een foto in de hand. Aarzelend stak hij mij de foto toe. Die was verkleurd en beduimeld, maar ik kon er een vrouw met een meisje op onderscheiden, die er beiden nogal ouderwets uitzagen.

‘Mijn vrouw en dochter,’ zei hij. Ook al leken ze afkomstig uit een andere tijd, ze pasten beter bij hem dan de Guaráni-vrouw met de baby in de tuin. Ik vroeg hem hoeveel vrouwen hij had. Kribbig herhaalde hij dat hij niet met de vrouw buiten getrouwd was, maar zij met hem.

‘Dit is mijn vrouw!’ Met een trillende vinger tikte hij enkele malen op de oudere vrouw op de foto.

Ik vroeg waar ze was, maar hij antwoordde niet.

Hij werd somber van het onderwerp, merkte ik. Hij reageerde nauwelijks nog op onze vragen en praatte steeds meer in zichzelf. Zijn enthousiasme laaide pas weer op toen hij vertelde over zijn landgoed, honderd kilometer ten noorden van Asuncion, dat hij voor weinig dollars had gekocht.

‘Ik geef de Indianen daar medische hulp.’

Eindelijk vertrok hij naar de keuken om de beloofde worsten te gaan klaarmaken.

‘Geloof je nog steeds dat het Mengele is?’ vroeg mijn vriendin pesterig.

‘Ik ben er vrijwel zeker van.’

Ze moest hard lachen. ‘Dan zou ik maar van de worsten afblijven.’

‘Jij denkt zeker dat al die nazi's “siegheilend” in uniform door Zuid-Amerika marcheren, zodat iedereen ze meteen kan herkennen.’

‘Als hij het inderdaad is, dan heeft hij een goede vermomming. Wie zou achter dit brave Amerikaantje de Engel des Doods vermoeden?’

‘Misschien geloof ik het juist daarom wel. Een heleboel nazibeulen waren thuis brave huisvaders.’

‘Ach, dit is toch gewoon een mannetje uit de Midwest met een kleinigheidje op zijn kerfstok. Misschien is hij er met de kas van-

[p. 10]

door gegaan, of had hij gewoon genoeg van de sleur.’

‘Stel dat hij in de oorlog midden in de dertig was en de Amerikanen hem in 1945 hebben meegenomen. Een nieuwe identiteit, een vrouw, eind veertiger jaren een dochter, vijf jaar geleden hier naar toe gekomen. Dat meisje op de foto zou nu dan in de twintig....’

‘Doe niet zo belachelijk! Als dat zijn vrouw en dochter zijn, waren ze dat minstens al voor de oorlog. Heb je gezien hoe ze eruit zien? Dat is jaren-dertigstijl!’

‘Die Mennonietenvrouwen en -kinderen in het hotel zien er net zo ouderwets uit. Maar het maakt ook niet uit. Misschien waren het zijn vrouw en dochter in Duitsland...’

Op dat moment kwam Charlie binnen met een bord vol worsten. Mijn vriendin en ik namen er ieder één, en voor we die op hadden, was hij al aan zijn derde begonnen, en toen we de tweede achter de kiezen hadden, was de schaal leeg.

‘De Paraguayanen kunnen geen worsten maken!’ riep hij uit en met volle mond begon hij een vertoog over het verschil tussen goede en slechte worsten, waar ik niet veel van begreep. Echt lekker vond ik de zijne overigens niet, maar de whisky en de honger zorgden er voor dat ik niet te kieskeurig was.

Zijn verhandeling werd onderbroken door de vrouw met de baby. Er volgde een woordenwisseling, die we maar gedeeltelijk konden volgen. Mopperend pakte Charlie een injectie-spuit uit een laadje in een gangetje naast de huiskamer en vulde deze met een geelbruine vloeistof uit een ampul. Met onvaste hand gaf hij de schreeuwende baby een injectie in de bil.

Huiverend informeerde ik naar zijn medische achtergrond. Hij was hospik geweest tijdens de Tweede Wereldoorlog, vertelde hij, en sindsdien had hij zich veel bezig gehouden met medicijnen.

‘In mijn dorp ben ik de dokter.’

‘Dokter?’

‘Ja, ik genees de zieken. Heeft je vrouw de medicijnen genomen?’

Mijn vriendin stak haar glas in de lucht en knikte.

Hij zette opnieuw een plaat met marsmuziek op en schonk zichzelf een stevig glas whisky in. Met elke slok leek zijn geest een slag verder naar binnen te draaien. Soms was het of hij onze aanwezigheid was vergeten.

‘De oorlog was de beste tijd van mijn leven!’ brulde hij opeens

[p. 11]

boven het lawaai uit. Hij zei nog wat onverstaanbaars, sissende geluiden die niet als Engels klonken, zette zijn bril af en staarde met vochtige oogjes recht voor zich uit. Aan zijn kin kleefde een stukje worst.

Het zal wel door de drank zijn gekomen, maar plotseling kon ik mijn nieuwsgierigheid niet langer bedwingen. Ik schrok van mijn eigen stem toen ik plotseling riep: ‘Bitte sagen Sie mir, sind Sie Doctor Mengele?’

In mijn ooghoek zag ik dat mijn vriendin zich met een ruk naar me toe draaide. Als ze dichterbij had gezeten zou ik een stoot met haar elleboog hebben gekregen. Ik dacht dat Charlie het niet gehoord had, maar na een paar seconden kwam hij met een ruk overeind, botste tegen het muziekmeubel, wat de grammofoon met een akelig geluid deed afslaan, en verliet de kamer. Mijn vriendin keek boos naar me, maar ik was innig tevreden. Toen Mengele na een poosje nog niet terug was, vertrokken we. Gelukkig was het opgehouden met regenen.

Op straat viel mijn vriendin tegen me uit, maar ik was zeker van mijn zaak; Mengele had zich verraden.

‘Hoezo verraden?’ zei mijn vriendin geïrriteerd. ‘Hij heeft je vraag niet eens verstaan. Die vent is gewoon strontlazerus. Net zoals jij!’

Maar ik was er vaster dan vast van overtuigd dat zijn plotselinge vertrek was veroorzaakt door zijn ontmaskering. De ontmaskering via mijn onverhoedse vraag. Ik vroeg me af welke instantie ik moest melden dat we Mengele hadden gevonden, want ik wilde er meteen werk van maken.

De volgende ochtend nuttigden we een laat ontbijt aan de bar. Achter ons, aan de lange tafels, werd in stilte de lunch weggekauwd. Mijn plannen kwamen me op dat moment een stuk minder aantrekkelijk voor. Moest ik echt de jacht op Mengele openen? Waar bemoeide ik me eigenlijk mee? En had ik écht waterdichte bewijzen? Ik zag opeens enorm tegen de onderneming op. Ongevaarlijk was het immers ook niet.

De vrouw kwam binnen, riep een luide groet tegen niemand in het bijzonder en ving aan met een van haar gebruikelijke monoloogjes: ‘In dit land zijn de buitenlanders het succesvolst, want ze bemoeien zich niet met politiek. Zelfs de president is een bijna-buitenlander die zich niet met politiek bemoeit, en kijk eens hoe lang

[p. 12]

hij er al zit! Onze gelovige vrienden achter ons houden zich niet met politiek bezig en zijn innig tevreden. Dr. Mengele bemoeit zich met niemand meer en doet gewoon waar hij zin in heeft...’

‘Is hij dé Mengele?’ kon ik niet nalaten te vragen.

‘Wie is Mengele?’ verzuchtte ze schouderophalend.

Eigenlijk hoefde ik het niet meer zo nodig te weten, maar een laatste spoortje nieuwsgierigheid dat de nawerking van de whisky had overleefd, deed me toch verder vragen.

‘Die man met wie we gisteren meegingen, was dat nou de nazi-arts Mengele uit Auschwitz of niet?’

Ze nam een olijf uit het bakje op de bar, stak die in haar mond, stond op van haar barkruk en liep met grote passen naar de deur. Mijn vriendin keek verbaasd en geamuseerd en toen ik me omdraaide zag ik tientallen helblauwe ogen, die me strak aanstaarden Langzaam veranderde de uitdrukking op één van de rode hoofden, gleed er iets milds over het gezicht van een grote man aan het einde van de tafel in de hoek, toen die met een wat hese stem begon te spreken.

‘Sommigen noemen Charlie Reszkiewicz “Dr. Mengele”, omdat hij, toen hij hier jaren geleden kwam wonen, over niemand anders sprak. Hij kwam om de dood van zijn vrouw en dochter te wreken, maar hij heeft het Nazi-beest nooit kunnen vinden. Tegenwoordig praat hij voornamelijk over worsten.’

Het duurde even voor de betekenis van zijn woorden tot me doordrong, niet alleen vanwege de inhoud, maar ook omdat ze werden uitgesproken in gearticuleerd Nederlands met een licht Gronings accent. Ik zag dat mijn vriendin bleek wegtrok.

De man bleef me aankijken, met een twinkeling in zijn ogen die van alles kon betekenen: spot, vriendelijkheid en mededogen. Tot mijn opluchting vouwde hij de handen om zijn familie voor te gaan in het gebed, maar opeens keek hij me weer aan, met die veel té blauwe ogen.

‘Nog iets over Charlie Reszkiewicz: eet u nooit worsten bij hem. Ik weet niet wat hij er in doet, maar het schijnt dat als je er teveel van eet, je er een rode kop van krijgt.’

Ik hoorde een paar kinderen gniffelen, maar dat hield onmiddellijk op, toen de Mennoniet zijn ogen sloot en zijn gezin voorging in een lang dankgebed.