De Tweede Ronde. Jaargang 12

[p. 13]

De trompofoon
L.H. Wiener

Ik neem aan dat ook mijn medemens op ongezette tijden ten prooi valt aan angstdromen. Zeker weten doe ik dat niet, want over mijn medemens valt nu eenmaal niets met zekerheid te zeggen. En nu weet ik wel dat er over dit onderwerp boekdelen vol geschreven zijn, maar wat bewijst dat? De meeste boeken staan immers vol modieuze onzin en bedrog en hadden beter niet geschreven kunnen zijn. Anderzijds kennen wij in het dagelijks spraakgebruik het woord: nachtmerrie, dat etymologies zoiets schijnt te betekenen als slaapdemon en het valt toch nauwelijks als waarschijnlijk te dulden dat nu werkelijk alle nachtkwelgeesten uit de volksmond het op mij voorzien zouden hebben.

Maar de psychiatrie dan, zal men zeggen, een inmiddels aanvaarde wetenschap, die zich juist bezighoudt met dromen; dromen in het algemeen en angstdromen in het bijzonder. Zeker. Psychiaters. Het krioelt ervan. Maar is dat ook niet het enige dat er over psychiaters te zeggen valt? Wat hebben wij de psychiater nodig? Om hem nog eens ten overvloede uit te leggen dat niets echt is wat wij zien en horen en dat wij tot niets anders in staat zijn dan het koortsachtig zoeken naar maskers in die onophoudelijke samenzwering die leven heet, waar de beul het slachtoffer is en het slachtoffer de beul.

Maar dan, wat houdt men nog over als men in niets meer gelooft?
Wat men overhoudt?
Geloof in ongeloof.
Dat houdt men over.
De zekerheid van het ongewisse.
En uiteindelijk: het geloof in zichzelf alleen.
Geloof in het eigen brein.
Meer heeft men, ten slotte, niet.
En zelfs het eigen brein blijkt soms een verraderlijke vriend.

Ter zake nu.

Eens droomde ik achtervolgd te worden door een zwijgende man met een grote, hijgende hond. Ik wist dat de hond mij zou doodbijten als hij me zou krijgen, want dat was de opzet van de achtervolging. Ik was

[p. 14]

vooraf niet bedreigd of gewaarschuwd en had evenmin een handeling begaan waarvoor ik verantwoording moest afleggen. De man zette gewoon de achtervolging in omdat hij me wilde doodmaken. Het was najaar 1951. Zandvoort. Tegen het vallen van de avond. De straten waren verlaten. Ik kon mij tijdens mijn vlucht maar moeizaam voortbewegen, hoewel ik me tot het uiterste inspande. Het was alsof mijn gehele spierstelsel slap was van angst. Ik besefte dat één kort kommando van mijn executeur voldoende zou zijn om binnen luttele sekonden de natte, klapkakende tanden van de hond zich ergens in mijn lichaam te doen boren. Dit kommando volgde echter niet. Ik besefte tevens waarom niet. Het uitstel en de zekerheid dat ik niet kon ontkomen verhoogde zowel zijn superioriteit als mijn paniek. Toch worstelde ik verder over stoeptegels die taai en kleverig begonnen te worden. Ik keek om en schatte de mogelijkheid mijn ouderlijk huis nog veilig te bereiken. De man grijnsde. Hij was naderbij gekomen zonder zijn pas te hebben versneld. Ik kon de hond nu horen snuiven. Had ik nog een kans, of moest ik het maar opgeven, mij oprollen als een bal; een machteloze, kale egel. Zou het heel veel pijn doen? Ik werkte me de laatste hoek om en zag de deur van ons huis. Maar ik hoorde nu ook het tikken van nagels op steen. Keihard steen, dat niet zakte en plakte. Daardoor verloor ik dus terrein. De wereld had voor mijn kwelgeesten een andere samenstelling dan voor mij. Zij lokten een strijd uit, op leven en dood, maar op zodanige wijze dat mij niets restte dan vluchten en met slechts míjn leven als inzet. Vluchten als een gekortwiekte vogel, vluchten als een vis in het zand. Blindelings en uitzichtloos en met als enige wapen de drang tot overleven. Met verspilling van mijn allerlaatste krachten bereikte ik toch als eerste de voordeur van ons huis. Verbazing daarover werd door opluchting weggedrukt. Ik liet mij de gang in vallen, terwijl ik de deur met alle kracht achter me in het slot smeet. Maar de dreunende klap die mijn veiligheid moest bezegelen bleef uit. In plaats daarvan hoorde ik een regelmatig zoevend geluid, als van een grote vleugel. Daarop bleek dat onze deur geen slot meer had en werkte volgens het scharniersysteem dat vroeger toegang gaf tot openbare gelegenheden in het Wilde Westen. Ik trachtte nog overeind te komen en de trap op te rennen. Tevergeefs. Een krachtige, anonieme arm hield de klapdeur al open en een bakbeest van een wolf sprong mij schuimbekkend in het gezicht.

Niets bijzonders, zal men zeggen.

[p. 15]

En inderdaad, deze nachtmerrie is op klassieke leest geschoeid. Toch heb ik hem altijd onthouden, waarschijnlijk omdat hij niet, zoals gebruikelijk, één element van onontkoombaar verlies bevatte, maar twéé. En in die zin speciaal was. Het optreden van een achtervolger die geen haast maakt omdat zijn overmacht bij voorbaat vast staat is het kenmerk van de doorsnee angstdroom, maar een nachtmerrie waarin een beul voorkomt die de terechtstelling zodanig heeft ingericht dat zijn slachtoffer zich vlak voor de executie nog een enkele sekonde veilig waant, behoort tot een buitengewoon sadisties soort en verdient daarom aparte vermelding.

Jammer is het overigens dat ik de tronie van deze ‘terminator’ niet herkennen kon als toe behorend aan een individu uit de werkelijkheid. Anders had ik mij, na verloop van tijd, wanneer ik voldoende kracht zou hebben voor een persoonlijke konfrontatie, kunnen wreken. Maar de man had zijn ware gezicht niet laten zien. In zijn lafheid. Zo werkelijk was hij nog wel.

Overigens dienen wij te erkennen dat de komplotten en vernietigingsakties die in onze angstdromen tegen ons gesmeed worden, ontkiemen in ons eigen onderbewustzijn en dat dus het sadisties gehalte van de droom recht evenredig is aan de morbiditeit waartoe ons eigen brein in staat is. Dat maakt wraakakties tegen personen uit de werkelijkheid feitelijk futiel, want zij zijn in de droom dan wel de verpersoonlijking van bedreiging en verraad en als zodanig onze vijand, maar de folteringen die zij uitvoeren worden door ons eigen brein gegenereerd. Tegenover dit mechanisme staan wij machteloos en eventuele vergeldingsakties zouden louter neerkomen op represailles van ons bewustzijn tegen ons onderbewustzijn. Fatale gespletenheid!

Een gelukkige bijkomstigheid van de reguliere nachtmerrie is dat het per definitie een droom betreft en men altijd weer wakker wordt. Wat voor sinistere samenzweringen het onderbewustzijn ons ook openbaart, er is altijd de ontsnappingsklausule van het ontwaken. Bloeddruk, ademritme en hartslag zullen na korte tijd hun normale evenwicht hervinden en een glas koud water spoelt de laatste resten angst wel weg. Er bestaat echter een variant van de nachtmerrie die een kolossaal beklemmingsgehalte koppelt aan de onmogelijkheid te ontwaken, aangezien die niet toeslaat in onze slaap, maar juist als wij ons bevinden in een toestand van volledig bewustzijn.

[p. 16]

Ik doel hier vanzelfsprekend niet op de dagdroom, die weliswaar ook in het bewustzijn ontstaat, maar die onveranderlijk gepaard gaat met een aangename gewaarwording en nooit met angst. De dagdroom bijvoorbeeld, om er eens een te noemen die op klassieke leest geschoeid is, waarbij de jonge held, zonder acht te slaan op zijn verwondingen en kolkend bloedverlies, zijn aanbeden geliefde redt uit de klauwen van monsters of mannen-met-honden. Wat is er ten slotte hemelser dan zwaar gewond te raken bij het bevrijden van zijn beminde.

Nee, ik doel op een soort angstdroom waarvoor bij mijn weten in onze taal geen woord bestaat; een ‘waakdroom’ waarbij zekere in het onderbewustzijn gegroeide angsten plotseling doorbreken naar het bewustzijn en op het handelen van de persoon in kwestie een verlammende invloed uitoefenen. Een hevige vluchtreaktie is, evenals bij de standaard nachtmerrie, het gevolg. Een voorbeeld moge illustreren wat ik bedoel.

Daarvoor moet ik vijfendertig jaar teruggaan in de tijd. Andermaal naar Zandvoort, nachtmerrie van een dorp; 1956 ditmaal. Ik was toen elf jaar oud en bevangen door de notie dat alles dat niet beter was dan al het andere beschouwd moest worden als slecht. Voorwaar een lastig kriterium als men niet in alles uitblonk, zoals ik. Zeer lastig zelfs, want ik heette nu eenmaal niet John Coltrane of Gerry Mulligan of Charlie Parker. En toch wilde ik saxofoon leren spelen. Saxofoon in het algemeen en altsaxofoon in het bijzonder. Nu speelde John Coltrane nooit altsax, evenmin als Gerry Mulligan, maar zij waren wel absoluut de besten op het mooiste instrument dat ik kende. De besten in hun soort: saxofoonblazers. Het wóórd al.

En men moest woekeren met zijn talenten.

Woekeren met zijn talenten, zal men zeggen, dat staat ook al in de Bijbel. Akkoord, dat is zo, het staat ook al in de Bijbel, maar daarom is het nog niet per se onwaar.

Laat nu juist in het jaar 1956 de Zandvoortse Fanfare voor jeugdige muzikanten instrumenten in bruikleen geven. Het zou, naar later bleek, het eerste grote komplot zijn dat er rond mij werd gesmeed en vermoedelijk alleen daarom al waard om te worden vastgelegd. Later zouden nog veelvuldig laaghartige komplotten tegen mijn persoon worden ondernomen, maar later was ik meer op mijn hoede. Nu echter meldde ik mij nietsvermoedend en stipt op tijd in het gymnastieklokaal van de Hannie Schaftschool, alwaar ik werd onderworpen aan een on-

[p. 17]

derzoek dat zich speciaal richtte op vingerlengte, landstand en kaaksluiting. Zeer vernederend, ja, maar terwijl ik met opgetrokken lippen en opeengeperste kaken mijn tanden liet zien, loerde ik vanuit mijn ooghoeken naar de zwarte koffers met instrumenten die op de banken langs het klimrek stonden. Koffers met uitpuilingen voor de tuba's en de trombones en rechte koffers zonder uitpuilingen; van klein tot groot, van klarinet tot baritonsaxofoon.

- Laat je handen eens zien, vroeg de heer Wildschut, dirigent.

Ik stak mijn tien elfjarige vingers vooruit. De heer Wildschut trok een bedenkelijk gezicht en dacht kennelijk aan het blaasinstrument dat wordt aangeduid met de naam piccolo. Maar het zou wel degelijk de altsaxofoon worden waarmee ik ongeveer anderhalf jaar nadien, zo goed als op dezelfde plaats, in datzelfde gymnastieklokaal, zou belanden in een nachtmerrie waaruit ik niet kon ontwaken, eenvoudig omdat ik niet sliep. De ergste soort, waarvoor geen woorden zijn.

Uit een nachtmerrie kan men, zoals gezegd, ontsnappen door te ontwaken, zoals men aan een fysieke bedreiging kan ontsnappen door die te ontlopen. Ontwaken of ontlopen, daarin schuilt het verschil tussen droom en werkelijkheid. Maar wat te doen als de droom werkelijkheid is en de werkelijkheid een droom; als men niet kan ontwaken, noch kan ontlopen. Als men zittend achter zijn muziekstandaard, in het felle licht van de lampen, op een geïmproviseerd podium, geflankeerd door slechts drie andere musici, voor een zaal vol mensen, op onverklaarbare wijze, plotseling geen noot meer uit zijn instrument kan krijgen! Wat dan te doen? Ja, wàt? Ja! Wat dàn!

Blazen, zal men zeggen, met zijn volksmond.

Blazen.

Je trekt de onderlip naar binnen over de ondertanden en laat het riet van de saxofoon licht tegen het puntje van de tong rusten. Door nu de tong terug te trekken en tegelijkertijd lucht in het instrument te blazen brengt men het riet in trilling en ontstaat de toon. Kleppen op het instrument dienen voor het regelen van de hoogte der tonen.

Ik kende het stuk van buiten, zo vaak had ik het gerepeteerd; de muzieknotatie lag louter voor de zekerheid op de standaard. Twee weken nadat ik het instrument in bruikleen had gekregen speelde ik al het eenvoudige Tea for Two. Twee weken daarna de Basinstreet Blues. Met mijn ogen dicht. Kort daarop mijn eerste Mars. Maar nu het erom ging, juist nu, kon ik geen enkel geluid meer uit het instrument halen.

Zou ermee geknoeid zijn? Schoot het door mij heen. Het instrument

[p. 18]

woog nog hetzelfde en het voelde nog hetzelfde aan. Ook was het niet weggeweest. Het kón haast niet. En toch. Wat ik ook probeerde, de lucht uit mijn longen vloog loos en hees langs het mondstuk weg.

Was ík dan misschien een ander?

Had ik nooit eerder een toon kùnnen blazen? Had ik alleen in mijn dromen gespeeld? Was ik dat misschien vergeten?

Ik werd nu overweldigd door een gevoel van schaamte en angst dat proporties aannam die zich niet meer laten beschrijven. Het publiek verwazigde, terwijl ikzelf steeds scherper zichtbaar werd. Zichtbaar maar onhoorbaar. Mijn gezicht begon te gloeien en mijn hart ramde in mijn borstkas en er restte mij niets anders meer dan te doen net alsof. Ik bediende de kleppen en tapte met mijn voet de maat, maar ik veinsde slechts te blazen. Zo zat ik daar, in een zaal met negentienhonderdzevenenvijftigduizend mensen, die allemaal luisterden en keken.

Wellicht is het hier de plaats en het moment om te vermelden dat op diezelfde avond in 1957, in het gymnastieklokaal van de Hannie Schaftschool te Zandvoort, de tengere Thijs Ockersen wonderschone klanken ontlokte aan zijn trompet. Hij zat kaarsrecht op zijn stoel, hield gewoontegetrouw zijn hoofd wat scheef en vulde de zaal met ijle zuiverheid. Daaronder, iets donkerder, de waldhoorn van Vera Oosterhoff. Beiden begeleid door het pianospel van haar moeder, mevrouw Oosterhoff.

Zo klonken daar drie instrumenten van vier musici.

Zo zat ik daar in machteloze verbijstering en woekerde ik met het talent van Thijs Ockersen.

Ik had mij, in zekere zin, aan hem vastgeklampt. Geheel synchroon met zijn partij, die ik ook kende, bewoog en ademde en mimiekte ik mee. Verdween ik in zijn muziek. Zweefde ik mee in zijn vlucht. Vluchtte ik weg in zijn spel. Speelde ik dat ik speelde. Liet ik het publiek genieten van mijn saxofoonspel, terwijl de tonen uit de trompet van Thijs Ockersen kwamen...

Aan alles komt een eind, zegt de volksmond, ook aan datgene waarvoor geen woorden bestaan, maar het applaus dat na de uitvoering opklaterde ervoer ik als evenzovele klappen in mijn gezicht.

1991