De Tweede Ronde. Jaargang 10

[p. 187]

En bij deze gelegenheid...
Katja Lange-Müller
(Vertaling Vertaling Ab Bertholet)

Tranen in de Volkskammer, tranen van morele verontwaardiging en van woede, tranen van teleurstelling, maar toch zeker niet van afgunst? Een tamelijk volwassen lijkende afgevaardigde huilde, toen ze van de voorzitter van de enquetecommissie en vroegere opperrechter van de DDR, de heer Toelpitz van de CDU, te horen kreeg dat het waar was wat altijd al onder ‘ons’, het volk - buiten zijn ‘Kamer’ - als gerucht de ronde had gedaan. De klasse van leiders van de leidende klasse had er aardige privileges op nagehouden; hun familie-economie enerzijds en de onderdrukking van het volk in familieverband anderzijds, veel geld op Zwitserse bankrekeningen en protserigburgerlijke, dus zonder meer sprookjesachtig westers gemeubileerde jagersheiligdommen, met trofeeën aan de met structuurbehang beklede muren, die ook bij niet zo schuwe reeën de watervallen van ontroering uit hun ogen moesten doen storten; en dat niet alleen vanwege het lot van hun soortgenoten. En nu we het er toch over hebben: ‘draaihalsen’, sprak het volk bij monde van Christa Wolf. Waaraan hebben die rustige, zachtaardige vogels met die naam zo'n lelijk woord te danken en al helemaal zo'n gemene vergelijking? Greenpeace, waar blijven jullie?!

Maar terug naar de al te menselijke adrenaline. Ik kan die alom tegenwoordige woede, die zo onverhoeds uitbrak, zo ‘plotseling en onverhoopt’ zoals het vaak in rouwadvertenties heet, overweldigend en zonder wraak, wel begrijpen - maar toch slechts met moeite. Begon de velen van ons tenminste gedeeltelijk bekende autobiografie van Erich Honecker immers niet met de poëtische woorden: ‘Ik hou van de jacht...’?

Zijn wij niet allemaal op de een of andere manier en op enig moment wel eens buit op deze aarde? Zelfs de dames en heren van de Staatsveiligheidsdienst ervaren nu iets dergelijks; gejaagden worden tot jagers en omgekeerd: o grove dialectiek, niemand kan de afrekening ontlopen. En geen dier zo groot of het kan wel een keer - in het verkeerde water! - vallen en het koningsmaal worden van talloze kleine vissen.

Ik weet niet wie niet, maar ik was toch niet als enige van een en ander op de hoogte en op z'n zachtst gezegd nauwelijks verrast toen ik eindelijk eens preciezer vernam waartoe de macht nu eigenlijk bij machte was, of juist niet. En niet alleen wat betreft de vrije tijd, waarover ook wij tenslotte rijkelijk beschikten, tenminste onder werktijd. Om te voorkomen dat ook ik onder de momenteel alom heersende verdenking val: ik kende geen details, niet alle tot op heden slechts onvolledig getaxeerde dimensies van de gepleegde strafbare feiten, het boosaardige cynisme, de immorele handelingen,... Ik was er in mijn

[p. 188]

simplistisch leedvermaak te zeer van overtuigd dat die oude zakken toch te zwak en gebrekkig zouden zijn voor ‘drank en vrouwen’; op zijn minst daarvoor. Alleen bleef het concrete voorstellingsvermogen achter bij de vermoedens die achterdochtig waren en waarvan de waarschijnlijkheidsgraad steeds groter werd. Dat lag beslist ook aan het geenszins alleen door het generatieverschil bepaalde gebrek aan overeenkomst tussen onze biografieën, bijvoorbeeld die van Erich Honecker en die van mij. Een groter psychologisch inlevingsvermogen, gekoppeld aan meer menselijk conflictbewustzijn, werd door een vriend uit West-Berlijn, die tot nu toe in totaal elf jaar detentie in de Bondsrepubliek achter de rug heeft, aan de dag gelegd. Toen hij op de televisie hoorde dat Honecker om gezondheidsredenen van arrestatie verschoond bleef, werd hij door een tobberig medelijden gegrepen. ‘Ik stel me voor,’ zei hij, ‘dat ik zo'n jaar of acht, negen aan één stuk bij de nazi's in Brandenburg zit, en bijgevolg en juist daarom gaat het duizendjarige rijk daar buiten aan mij voorbij. En het kleine beetje sociaal gevoel gaat naar de haaien in de isoleercel, waar ieder uur op zijn minst dubbel telt. Ik weet niet hoe een vrouw er uit ziet, zelfs niet of ik het wel weten wil. Ze staan me niet toe om mijn tijd te doden met werk en daarom speel ik voor mezelf het lied van de dood, alleen maar in gedachten, want die zijn vrij. Alle andere in aanmerking komende instrumenten hebben ze me afgenomen.

Maar op zekere dag sta ik weer op straat en ben precies de Zombie die ze van mij wilden maken en krijg geen therapie of niets. Alleen bekleed ik nu een hoge post, direct onder de nieuwe regeringsleider, want ik ben de enige antifascist in de wijde omtrek. En dat klopt, want de grote communistenleiders zijn allemaal dood. Ik overleefde als antifascist, meer is er voorlopig niet van mij over. Ik besta zoals alle sterfelijke wezens voor tachtig procent uit water en voor twintig procent uit ongelijke delen antifascisme, paranoia en een aan ziekenhuis-syndroom grenzende vorm van heimwee naar de bajes. Maar dan wel naar een hele mooie en zelfs tamelijk gezellige luxebajes, zoals later zal blijken.’

Het schijnt mij toe dat het in resocialiserings- en zelfervaringsgroepen geoefende rollenspel van mijn vriend enigszins overdreven is, maar al doet het wat sentimenteel aan, dat van die achterwege gebleven therapie klinkt toch tamelijk overtuigend.

Ik wil absoluut niet verkeerd worden begrepen en ik ben ook niet voor epische rechtvaardigheid, maar dat verhaal van die therapie laat mij niet meer los. Therapie, wat schiet mij daarbij te binnen, nadat ik een jaar of zes geleden in de DDR de eerste (en tot nu toe enige?) publicatie van Freud kon bemachtigen, daarbij schaamteloos gebruik makend van persoonlijke contacten met medewerkers van de staatsboekhandel? Analyse!

En waar moet die beginnen als ik mij niet helemaal tot de overigens graag gespeelde rol van verklikker wil beperken - het noodzakelijke kwaad! - en met aangeklede vinger naakte mensen nawijs? Bij mijzelf natuurlijk.

Want ik alleen sta mijzelf zo na, heb mijzelf zo lief als alleen mijzelf. Zelfanalyse dus. Moed, moed, zeg ik tegen mijzelf; een analyse begint vaak met

[p. 189]

een zelfaanklacht, in de krant of minder omslachtig anoniem, telefonisch, bij de politie en wie er verder nog over telefoon beschikt, een bepaalde autoriteit heeft en zich bevoegd acht de aanklacht in ontvangst te nemen. Is er eigenlijk een beter begin van zelfanalyse dan de zelfaanklacht? Dat reinigt, dat lucht op; goede voorbeelden zetten de slechte op hun plaats.

Ik heb een voorzichtige, laffe schatting gemaakt en beken: ik heb mijn staat van destijds, de eerste Duitse Boeren- en Arbeidersstaat, voor duizenden mark bestolen. Over hetgeen hij mij aan opleiding in mijn leeuwenmuil gooide - en ik verslond het zonder tegenprestatie - wil ik het niet eens hebben.

Als handzettershalswas dumpte ik hele platen staand zetsel van een spoorboekje in de Spree: ronde haken, accolades, vierkante haken, stippellijnen - allemaal van messing! Op de plaats waar nog steeds wilde draaikolken de voor eeuwig in de rivierbedding rustende bergen zetmetaal markeren. Ik deed het niet in mijn eentje. Spoorboekjes vonden wij, niet ten onrechte, maar onzin en we hadden haast nooit zin de letters, lijnen, haken en witregels te distribueren. We zaten liever op het damestoilet te roken en vertelden elkaar liefdesavonturen, die meestal een treurige afloop hadden, als dure avond zonder ook maar enige liefde. Maar dat is geen verontschuldiging, temeer omdat de werkdag ondertussen al snel verstreek. Een groot aantal van de al snel als wanddecoratie zeer begeerde letterkasten verpatsten we tegen snel stijgende prijzen aan leken, die echter meestal in natura en helaas slechts zelden in D-mark betaalden.

Nooit zal ik die ene partijdag vergeten waarop Erich Honecker - in alle onschuld zoals we toen dachten, maar met puur contrarevolutionaire bedoelingen zoals we nu weten - verkondigde: ‘Uit onze bedrijven valt nog veel meer te halen!’ Wat hebben we gelachen, wat hebben we gedronken! We wisten alleen niet hoe we aan zijn oproep gevolg moesten geven; we hadden alles al thuis liggen.

Later, in de ziekenhuizen - ik had een ‘tendentieuze hang naar omgekeerde kaderontwikkeling’ en was hulpverpleegster geworden - jatte ik van de patiënten jachtworst of blikjes vis, af en toe ook wat boter of een stukje gebak. Het had allemaal niet zoveel te betekenen. De veelal oudere patiënten aten niet veel meer en ik werkte niet meer in de beduidend rendabeler produktiesector.

Maar om het eens niet over mezelf te hebben: tijdens wandelingen zag ik de optrekjes in de hoofdstedelijke volkstuinen - armetierige niemendalletjes, vergeleken met Honeckers jachtslot. De kenner ziet bij nadere beschouwing wel bij welke staatsbedrijven de familieleden van de bewoners hun geld verdienden.

Ik kom aan het eind van het besluit dat ik steeds minder grappig vind. Alleen dit nog, aarzelend en ingehouden: het waren niet alleen de opgeschoonde balansen, niet alleen de vervalste kencijfers, ik was het ook. En dan ken ik nog een paar toneelspelers die wel eens voor twaalfvijftig per avond in het ‘niet-socialistische buitenland’ hebben opgetreden en die nu dreigbrieven krijgen - anoniem uiteraard - vanwege dat privilege. Zij hebben weliswaar ook gejat, de gebaren van hun collega's, maar ze werken zelfs vandaag de dag op een repetitie nog harder dan ik soms bij de drukkerij in een week deed.