De Tweede Ronde. Jaargang 10

[p. 190]

Droeve vrede
Hans Joachim Schädlich
(Vertaling René Kurpershoek)

De ‘dictatuur van een handvol mannen’ is aan het struikelen geraakt. De dictatuur, beducht om haar macht, verdedigde zich met de aanval en opende de grenzen. Vluchtte men in de voorgaande dagen nog bij tienduizenden, na de opening van de grens vluchtte men nog maar bij duizenden.

Op het hoogtepunt van het krachtige, vreedzame volksprotest tegen deze dictatuur dacht het bewind - zoals steeds - aan de uitspraak van Mau Tse-toeng dat politieke macht uit de loop van een geweer komt. Ook de hoge heren in Peking hadden zich nog onlangs die uitspraak te binnen gebracht: met geweerschoten beroofden ze de Chinese protestbeweging van haar vrijheid.

De nieuwe DDR-leider was enige tijd geleden nog vol lof over het doodschieten van Chinese betogers. Later zou híj het zijn geweest die het doodschieten van betogers in Leipzig had verhinderd. Is dat zo? Als het inderdaad zo is, dan mag hij een leerzaam macchiavellist heten, die snel besefte dat Leipzig in het middelpunt van Europa ligt, en zich dus - met wijze, vooruitziende blik op zijn nieuwe oude leiderschap - een fors vijgeblad had aangemeten. En als hij het níet was die in Leipzig een bloedbad heeft verhinderd, dan was het des te handiger te beweren dat hem die eer toekwam.

De vredelievende, levenskrachtige bevolking wil een andere republiek, en het kost de nieuwe oude leiders grote moeite de oppositie binnen te halen om zich, frisgewassen, in de voorste linie op te stellen.

Wat de oude en de nieuwe oude leiders moesten doen was de eerste behoefte van de bevolking, de behoefte om te worden vrijgelaten, bevredigen - te gehoorzamen aan het volk en niet aan hun eigen motieven.

De vreugde op de gezichten van de vrijgelatenen, de tranen in hun ogen - het was ontroerend. Ik zag mensen aankomen die na de eerste passen door huilkrampen werden bevangen. Ik hoorde mensen die van opluchting schreeuwden en lachten. De mensen waren buiten zichzelf, ze vertoonden tekenen van een soort manie, een toestand van uitgelaten opwinding door ontremming en een overladen gemoed. Het deed denken aan het gedrag van mensen die uit een toestand van bedruktheid, van depressie en apathie, komen en wier depressie op slag vervluchtigt als de oorzaken ervan worden weggenomen.

Die overdaad aan vreugde die de plotselinge vrijlating teweegbracht, tekent echter ook de overmaat aan onderdrukking waarmee voorheen de opsluiting gepaard was gegaan. Mateloze vreugde was de keerzijde van mateloze droefenis. Tientallen jaren van wederrechtelijke opsluiting is als wederrechtelijke levenslange gevangenisstraf. (Niet zo heel lang geleden had de oude leider E.H. nog eens honderd jaar opsluiting voorspeld; nu is hij de gevangene van

[p. 191]

zijn eigen waan dat je ruim een kwart van een volk generaties lang achter muren kunt houden. Het klinkt heel aannemelijk dat de opzij gezette oude leider E.H. op zijn ziekbed met de telefoon in zijn hand, zijn schorre bevelen tot vuren aan leger en veiligheidsdienst in de hoorn ligt te krassen, nog altijd in de overtuiging dat hij de grote leider is. Het ontbreekt er alleen nog aan dat hij zich in een bunker bevindt.) Tientallen jaren van wederrechtelijke opsluiting betekent je hele of je halve leven lang bedrogen te zijn. De opsluiting betekende verstoken zijn van familie, van vrienden, van omgeving en landschap, beroofd zijn van spirituele en culturele waarden. Pogingen die opsluiting te doorbreken betekenden psychisch en fysiek gewond worden, betekenden vaak sterven, juister gezegd vermoord worden.

Na tientallen jaren klonk en klinkt de vraag: wat was de zin van die opsluiting? (Een vrijgelatene zei: ‘Omdat duizenden mensen ervandoor gingen, hebben ze in 1961 de muur gebouwd. In 1989 hebben ze, omdat duizenden mensen ervandoor gingen, de muur opengebroken.’) De zinloosheid van de opsluiting, de zinloosheid van het levenslange bedrog, de pijn, het verstoken zijn, de verwondingen, het sterven, hebben de droefenis ingekerfd.

De herinnering aan de psychische en de fysieke schade die de dictatuur heeft veroorzaakt, aan de offers die zij heeft gevergd, brengt ons bij de schuldigen.

De schuldigen gingen dadelijk over tot het uitroepen van het uur nul. (‘Laat ons het verleden afsluiten. Laat ons de blik op de toekomst richten,’ zo zei de nieuwe oude leider E.K. in een interview.) In zalvende bewoordingen begon het grote witwassen. Niemand wilde eigenlijk echt aansprakelijk zijn.

Waar schuld niet te loochenen viel, beriepen de schuldigen zich op de overmacht van het bevel. (Het erbarmelijke, stuitende optreden van enkele hoofddaders die ter verantwoording werden geroepen, ligt nog vers in het geheugen - betrapte dieven en roofmoordenaars doen precies zo.)

Een sluwe, stijfkoppige leider met de naam E.M., een bewezen tweevoudig moordenaar, destijds verantwoordelijk voor de onveiligheid in de staat, verblufte zijn schuchtere ondervragers met de verzekering dat hij hen liefhad. (Als toeschouwer verwachtte je onwillekeurig dat het volgende ogenblik de zaaldeuren zouden opengaan en een bewapende commando-eenheid naar binnen zou stormen om de ondervragers onder de ogen van de liefhebbende dubbelmoordenaar te arresteren.)

Weer andere onmiskenbaar grote schuldigen leveren wat zelfkritiek en lachen hun slachtoffers grijnzend toe.

Het gros van de middelgrote, middelkleine en kleine medeplichtigen komt met de verklaring dat zij alleen maar hebben meegedaan om erger te voorkomen. Sommigen verrasten hun toehoorders met de onthulling dat ze er eigenlijk altijd al op tegen waren geweest, sedert minstens een jaar of verscheidene weken. (De voormalige plaatsvervangend minister K.H., ooit heer en meester over de censuur, de uitgeverijen, de boekhandels en aansprakelijk voor het criminaliseren en verjagen van schrijvers, bleek te kunnen bogen op een recente handtekening onder een petitie ten gunste van de Tsjechoslowaakse schrijver en burgerrechten-activist Vaclav Havel. K.H. steeg in zijn partij als

[p. 192]

beloning voor zijn aloude democratische gezindheid tot voorzitter van een commissie die straks de hele cultuur onder haar bevel moet krijgen.)

De bevrijden zochten intussen naar woorden voor het feit van hun bevrijding en stamelden: ‘Waanzin, niet te bevatten, onbeschrijflijk’.

Waanzin? Het niet-normale, de opsluiting, was zozeer de gewone toestand geworden, dat voor de beschrijving van het normale, de vrijheid, alleen nog een woord voor zinsbegoocheling overbleef.

Onvoorstelbaar? Die term dient om situaties te beschrijven die de verbeeldingskracht te boven gaan. Zegt men niet van de dood dat die onvoorspelbaar is? Nu was opeens een kwaliteit van het leven ‘onvoorstelbaar’.

Waanzin, onvoorstelbaar: het gebruik van die woorden voor de normale, levende wereld duidt erop dat de dictatuur in haar verdorvenheid elementaire menselijke waarden tot negatieve grootheden had gemaakt.

Onbeschrijflijk? De dictatuur had de gevangenen beroofd van de taal waarmee ze de normale, levende wereld onder wooorden konden brengen. Niemand onder de bevrijden die ik hoorde spreken in de straten van West-Berlijn noemde de instorting van de muur ‘normaal’. Het taalmonopolie van de dictatuur, dat de gevangenen tot dubbelzinnigheid of sprakeloosheid dwong, gold in hun hoofden nog terwijl hun voeten al een stap verder waren. Uit de geestigheid die de betogers tot uiting brengen op hun posters en spandoeken blijkt echter dat ook de taal zich niet voor onbeperkte duur laat gijzelen.

Er wordt gesproken over een revolutie in Oost-Duitsland. Maar de revolutie heeft het land nog te goed. Oost-Duitsland heeft een democratische revolutie voor de boeg die wellicht zal afrekenen met het feodale stalinistische absolutisme. Het jaar 1789 heeft Oost-Duitsland met 200 jaar vertraging bereikt. De bestorming van de Bastille kan aanvangen. Het machtige verzet van de Oostduitse bevolking, waarmee ze de openstelling van de grenzen heeft afgedwongen, is een opstand van de zenuwen, die tot scheurens toe gespannen waren, van het hart, dat een knellende muur heeft doen openbarsten, van de maag, die een kwalijke brij uitbraakt. (Er is een Oostduits grapje dat verwijst naar het leerstuk van de eeuwige onverenigbaarheid van kapitalisme en communisme. Vraag: welk stelsel is eeuwig onverenigbaar met het communistische? Antwoord: het zenuwstelsel.)

De opstand tegen de onvoorstelbare, onbeschrijflijke waanzin van de dictatuur kan nog uitmonden in een rationele revolutie, die voor een normaal, levend, democratisch bestel zal zorgen.