De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 463]

Hugo Kingmans:
De wrald fan Boele Bregman

De Maetskippij ta bifoardering fan de skilder- en tekenkunst, dy't har sit hat to Ljouwert, hat al in jiermannich de pryslike gewoante har útstallingsseisoen to iepenjen mei in eksposysje fan resint wurk fan de ien of oare yn Fryslân tahâldende kunstner. Dizze frijhwat taeije en toar formulearre sin waerd my ynjown út hoedenens tsjinoer twa dingen. Foarst moast ik it bigryp Fryske skilderkunst mije, om't dêr altyd al in bjuster bytsje sprake fan wie en dêr op dit stuit alhiel net mear fan praet wurde kin: by it folslein forfloeijen fan de regionale en nasionale grinzen yn 'e byldzjende kunst geane wy langer om sa to sizzen yn 'e hiele wrâld op atelierbisiik. Twad is der reden ta soarchfâldich formulearjen, om't it inisiatyf fan de Maetskippij der wol is, mar lichtwol mei gauwens foar problemen komt to stean. Hwant hoefolle kunstners binne der yn ús provinsje, dy't mei resinte bydragen de útdijende romte fan it Princessehof, dêr't de Maetskippij yn 'e ûndersealen har tinten opslein hat, op meinimmende wize folmeitsje kin? Der binne nou gjin twa, mar trije sealen. En hoe komt it as dy romten nei yngeande réorganisaesje oer in jier twa ek noch útlein wurde? Hawar, dan wer dei en rie. Fan 't jier wie it, yn trije sealen, wol slagge: Boele Bregman eksposearre der yn hear en fear en hy rette foar in útstalling, dy't rounom oandacht krige.

De personalia fan Bregman kinne wy koart mei krieme. Hy is in fjirtiger fan It Hearrenfean, leadjitter fan syn fak, byldzjend kunstner út ropping. Yn 1958 koe Fryslân syn wurk kennen leare, hwant by eksposearre doe ek yn it Princessehof, al wie it togearre mei in oare kunstner.

Syn earste eigen útstallng hâldde er in jier letter yn it buerthûs fan Noardwâlde. Beide eksposysjes is doedestiids de nedige oandacht oan bistege. Mar nei Noardwâlde foelen de priizgjende útlittingen yn in leechte, hwant Bregman arbeide wol stûf troch, mar hâldde syn wurk bûten de publisiteit. In pear ynwijden mar hâldden kontakt mei him en soargen hjerst 1965, al wie it net foar de ûntdekking fan Bregman - de lju koene har op 't lêst de eksposysjes fan '58 en '59 yn 't sin bringe - dan dochs grif foar in herûntdekking yn Fryslân. Dêr't dan wer in ûntdekking út fuortkaem: út Ljouwert wei, dêr't de útstalling aerdich folk triek en dêr't ek fatsoenlik kocht waerd, is de eksposysje ôfreizge mei Bergen (N.H.),

[p. 464]

wylst ek by de kunsthannel yn Hollân bilangstelling foar it wurk bistiet. Dat sa op it earste each bitsjut de Ljouwerter útstalling in trochbraek nei mooglikheden op oare plakken.

Yn it paspoart fan de kunstner Boele Bregman binne ûnderwilens dyselde gegevens it nijsgjirrichst, dy't ûnder to bringen binne by de rubryk ‘persoanlike kentekens’. Boele Bregman hát dy skaeimerken. En hja meitsje de bitsjutting, de authentisiteit út fan syn wurk. Op 'e útstalling dy't Fryslân nou forlitten hat is er in werom to kennen kunstner wurden mei in eigen thematyk en in eigen problematyk, wylst men sûnder mis ek prate kin fan in eigen forminging en forarbeiding fan gegevens, dy't al by oaren foarhannen wiene. Hwant lit ús yn it foar mar fêststelle, dat al mei dizze kolleksje mei gâns forskaet fan techniken - der wie grafyk, der wie plastyk en der wiene, as kearn en piid, de oaljeferven - dan ûnder de hannen fan in Hearrenfeanster autodidakt ûntstien wêze, jimmeroan hat Bregman kontakt hâlden mei hwat yn 'e útstallingssealen to sjen wie. Je soene sels wol sizze, dat er in trou bisiker wie (en faeks noch altyd is) fan de eksposysjes yn it Princessehof. It wurk dat dêrsa foar en nei hongen hat, hat er sines fan opstutsen. Hy moat der yn biskate gefallen tige troch oangrypt wêze en hy naem forskate ynfloeden yn him op.

It wie foar de bisiker miskien net iens sa'n swier stik en fyn Bregman syn ynspiraesjeboarnen werom. Yn it oerhingjen nei it mearke-eftige, dat er lykwols yn 1958 hwat mear hiem hie as nou, hearde men it Fryske wjerlûd fan Marc Chagall. De lettere doeken fan Gerrit Benner, hweryn't dy binammen it Fryske lânskip (better is it nammers en praet fan Fryske lânskippen) tobekliedt ta gearfettings yn spande foarmen en djip-flonkerjende kleuren, binne Bregman net foarbygien. Moai grif hat er Werkman biwûndere om dy syn frijmeitsjen fan 'e ynhâld fan it kunstwurk, om dy syn earnstich boartsjen, dat nea dogmatysk him hâlden hat oan òf figuratyf òf non-figuratyf, mar dy't foar gâns konfraters de fatale grins boartsjenderwize weifage. It kin wêze dat hjir of dêr ek Klee him hwat dien hat, mar sûnder twivel hawwe it de jongeren west, dy't him - mei faeks Anton Heyboer yn 'e foarstap? - leard hawwe to ûntdekken dat der yn in kunstwurk letterlik sagoed as figuerlik ‘hânskrift’ sitte moat: Bregman hat gauris syn niget oan letters, printe of troch himsels skreaun. Mei guon jongere kunstners hat er mien, dat er gedichten skriuwt as oplangers fan syn grafyk. Wis, dit wurk spilet him op syn heechst géografysk ôf oan 'e perifeary; fierdersoan is it folslein fan dizze tiid.

[p. 465]

Nou komt fansels de fraech nei foaren: by safolle greate en lytse, deunbije, mar ornaris fierwei kommende ynspiraesjes, hwer is Boele Bregman sèls? It antwurd hoecht net fier socht to wurden. Oan dit wurk docht kleare bliken, it giet dêryn allinne mar om it persoanlik gebrûk dat de skilder makket fan inoar aerdich ûntrinnende gegevens fan oaren. Hy hat allinne mar datjinge tapast, dat him tsjinnet foar syn eigen styl en eigen ekspressy. Bregman sette dat forskaet fan ynfloed om yn in byldzjende tael, dy't by einsluten fan him en fan him allinne is. Tominsten, yn de measte gefallen.

Ien fan 'e neidielen fan 'e Ljouwerter útstalling wie dat Bregman to folle sjen liet. Der wiene, forpart oer de ûnderskate rubriken, presiis hûndert nûmers (en dat wie op himsels in biheinde kar, hwant Bregman hat wurk foar grif twa of trije fan sokke útstallings), mar de seleksje hie skerper kinnen. De wetterfervetekeningen wiene alfolle simplistyskernôch en al to tige in prebearsel om mei in minimum oan gegeven gâns to sizzen. Dat wie fan dy gefolgen dat se to min seine. Ek de ôfdieling etsen hie alsagoed hwat úttinne wurde kinnen. Yn sokke gefallen hat men mear to meitsjen mei in rânskrift by de útstalling as mei it hânskrift fan de kunstner.

De meast authentike stikken yn allen binne de oaljeferven. Giet men dy ris bylâns, om't de persoanlikheit fan Boele Bregman dêryn op 'en klearsten ta utering komt, dan stjit men nei myn bitinken op trije faktoaren.

Foarearst is der in tige greate kleurgefoelichheit. Dy mei as nûmer ien oanmurken wurde, sawol by de kunstner as by de hjoeddeiske taskôger, dy't fakentiids troffen wurdt troch in ympulsyf kleurgebrûk. By Bregman kin men sûnder mis prate fan in kleur, dy't sterke ympulsen ôfjowt, al wurdt dy kleur by him net salyk jown as in primaire aktiviteit; de kleur is net in ding op himsels, mar is steesoan tsjinstber oan de ynhâld fan it doek. Lykwols, de kleur treft jin troch in nuânsearre libbenens, troch strakke patroanen. Yn it Princessehof krigen dy lang net altyd har fol gerak, om't al dy doeken net altyd like gaedlik ophongen wurde koene. De oaljeferven, dy't fan ljocht wòl har gerak krigen, bliek in forfine wurking fan út to gean. It effekt fan har kleur, al of net passyf, yn 'e regel yntrovert, dat ek al op 'e útstalling fan '58 oanwêzich wie, waerd op dizze eksposysje forsterke troch in oanwinnen yn kompositaryske wissens. De pleatsing fan it flak is sterker wurden en dat is fan dy gefolgen, dat de oaljeferven makliker ta de biskôger komme en sadwaende har eigentlike ynhâld better bleatlizze.

[p. 466]

De tredde faktor - néi de kleur en de mear lykwichtige foarm - oppenearret him by einbislút as de wichtichste. Ofsjoen fan de boppeneamde útsûnderingen, hweryn't de opsetlike ienfâld noch to earmtlik bleau, komt men by Boele Bregman foar in ynhâld to stean. Foar dè ynhâld, kin men sizze, mar dan moat dit der by, dat it inkeld en allinne giet om Bregmans ynhâld.

De útstalling is de forbylding fan syn inerlike wrâld. As bisiker komt men dy wrâld deun oan of men komt der net oan ta; men mei dy ynhâld meistimme of miskien ek ôfstegerje en men kin him faeks to biheind achtsje - it wurk stuollet op in frij smel founemint -, mar men kin dy eigen wrâld net ûntkenne. Dy faktor wie op 't lêst it meast authentike part fan dizze útstalling.

Krekt om dy ynhâld oppenearret it wurk him, sa mooglik alhiel los fan kleare of minder oanwiisbere ynfloeden, as byldzjende kunst fan ús tiid. It iennichste thema is: Boele Bregman. Nearne giet it om reproduksje fan de wurklikheit om Boele Bregman hinne, mar oeral om de selsekspressy fan Bregman, dy't himsels ynkringt yn elk ûnderwerp. Oer de hâldberens fan syn gouaches, hwerby't er gâns gebrûk makket fan opplakt papier, collages dy't men ek yn oar wurk oantreft, kin men wol min ofte mear yn noed sitte. Mar dy meije dan biwende bylden oproppe lyk as Staveren en de Lorenz-slûzen, se binne dochs losmakke fan it natûrbyld en projektearre yn de eigen wrâld fan de kunstner. En op oare plakken reprodusearret er hielendal net. Bregman ropt dan inkeld it byld op, dat er yn himsels meidraecht en dat er dizze wei lâns, yn in biskate sublimearring, kwyt moat. Syn wurk hat it psychogrammatyske oer him, dat men langer gauris oantreft: elk stik wol of moat foar in diel selsportret wurde.

In kunstner dy't op dizze wize arbeidet jowt himsels bleat. Men rekket dan ek, al is it via in persoanlike ynterpretaesje dy't fan taskôger ta taskôger wikselje kin, mei Bregman yn 'e kunde. Hy is nou minder de dreamer fan 1958, doe't it mearke, mar ek de forhoalen eangst sterker foar master opsloegen. Hy is nou mear immen dy't de eangst noch wol ken (lyk as yn Kind in Angstbos), mar him lidelik by in situaesje deljowt. Dy situaesje falt waer to nimmen, hwant it sil gjinien ûntkomme, dat der yn dit wurk folle bislettenheit sit: minske en dier (by foarkar de fûgel) libje konstant fuortby de kouwe, yn de Zenuwenkamer, sa't in simpel mar wol ekspressyf plastykje it like byldzjend fan foarm as fan titel seit. Fan de eardere

[p. *29]

BOELE BREGMAN
Frysk skilder, berne 1918

[p. *30]

Gjin kommunikaesje (oaljeferve) 1965

[p. *31]

It oargel (oaljeferve) 1961

[p. *32]

De toer fan Babel (collage) 1964
(foto's Anneke Bleeker)

[p. 467]

mearke-eftigens is sa it ien en oar weiwurden. Fakentiids kaem der in sfear fan warleazens foar yn 't plak, hweryn't de bislettenens fan minsklik libben en fan brek oan kommunikaesje trochlibbe wurdt. Wol binne der mominten, dat Bregman oer dy passivens hinne komt. Dan wint it positive it en libbet it doek op by krêftige kleuren as giel en read.

Bislettenens, tokoart oan ynterminsklik kontakt, driging fan bûten ôf, spikers, sifers en sels letters, as diene se writen ta relaesje byneed via stikken út in âld bibel, - it binne thema's dy't jin yn it moderne libben op follerhanne wize tomjitte komme en yn Bregmans wurk in fêst en wichtich plak ynnimme.

De ynterpretaesje derfan mei opkomme foar har dy't Bregmans útstalling to sjen krije. It skuort net út, dat dizze Ljouwerter start fan bilang wie, al hie in mear selektive foarm grif sterker kontouren oplevere. Dit soarte fan (her)ûntdekkingen bliuwe seldsum. Hja litte boppedat noch mear forwachtsje. En dan faeks ek wer eat fan de blide paradyslikheit, dy't dit wurk foarhinne oer him hie. Bregman is, sa as wy allegearre, dat paradys bjuster, mar hy soe, sa as wy allegearre, wer op wei gean kinne.