De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 446]

D.A. Tamminga:
By Jan Piebenga syn forstjerren

Mei it hommels forstjerren fan Jan Tjittes Piebenga is in figuer hinnegien, dy't wy allegearre, wolle of net, komme sille to missen. Hy lit yn dit 20e-ieuske Fryslân in spoar nei dat fuort net wer útwiske wurdt. Noch op 'e middeihichte fan it libben hat er oan syn lêste dagen ta stûf arbeide, fûl leaud, bitter hope, gâns leaf hawn. It plak dat er himsels ûnder ús biwrotten hie en dêr't er him fielde steld to wêzen en in opdracht to folbringen, sil ús lang as in great leech gat foar eagen stean.

Jan Piebenga wie Greatfries; hy stie - faeks as lêste fan tiidgenoat en dy't nei him komme - yn 'e histoaryske tradysje fan Harmen Sytstra, Harro Harring, Geart Aeilco Wumkes. As sadanich wie er teffens skandinavofyl; de oerleveringen fan it Aldgermaenske Noarden wiene him wurden ta in ryk persoanlik bisit. Hy hâldde fan literatuer, foaral as dy oer ieuwen hinne to him spriek, al wie it yn noch sa'n breklike foarm. Fan dat forline hie er him in forbjusterjende kennis forwurven. Ut de skiednis, dy't foar him by it âlde Israël bigoun en hwerby't er Hellas en Rome net oer de holle seach, mar dy't altyd wer útmoune yn it biheinde en skeinde Fryslân, út dy skiednis wei hat er libbe fan jongs ôf oan.

In lyrikus wie er net, syn oanliz hinge dúdlik oer nei it epyske en it biskôgjende. In estheet wie er likemin, in romantikus wol. Doe't yn 1943 de Hollânske poet laureate P.C. Boutens stoar, skreau er my út Aldegea wei: ‘Goede Dood wiens zuiver pijpen door 't verstilde leven boort... God habbe syn smoarge siel.’ Yn dizze lêste wurden, dy't der net om lige, leit eins de hiele Jan Piebenga bisletten: syn godsleauwe en sûndebisef, syn militant kristen-wêzen, syn oanstriid ta archaysk taelgebrûk en ta de hyperboal, syn anti-esthétyske hâlding yn literaire saken, syn nea alhiel útsliten aversy tsjin ‘Hollân’ of leaver tsjin biskate forskynsels dêrre.

Mei F.J. Bergstra, Anne Wadman en my hearde Jan Piebenga yn 1946 ta de fjouwer jongeren dy't Fedde Schurer yn 'e oarloch al om him hinne sammele hie om mei him de redaksje to foarmjen fan in nij literair tydskrift, dat op útstel fan Schurer De Tsjerne kaem to hjitten. Ien jier mar hat de forstoarne mei ús yn 'e redaksje sit hawn. It haedredakteurskip fan de Leeuwarder Courant easke tonearsten syn hiele ûnbidige wurkkrêft op. Ek stie er mar hwat twivelich ûnder de nije koerts

[p. 447]

dy't De Tsjerne, frij fan de Fryske biweging, farre woe. In strang en rigoureus ôfwizen fan de folkslektuer hie er in skalk each op. It ‘folk’ moast ommers syn pedagogysk gerak ek hawwe. Hy freze in literatuer dy't sin oan harsels kriget, dy't ta in ôfsletten domein wurdt; hy eange èn hate de ivoaren toer; by warskôge foar in ‘flechtsjen foar de polityk yn de kosmetyk’ (It Heitelân, 1946).

Yn syn op brede bilêzenheit stuolkjend stúdzjewurk Koarte Skiednis fen de Fryske Skriftekennisse (1939) is in literair-histoarikus oan it wurd, dy't in skerp each, ja suver foarkar hat foar it lytse en ûnsjogge út it forline. De Fryske skriuwerij (graech mocht er dy term brûke as er literatuer bidoelde) lei foar him ynbêdde yn in folle wider stream fan geasteslibben. Saneamde folksdichters as Gerben Rypma of Sjoerd Meinesz skoude er mei sin en doel nei foaren. Ien fan syn lêste bydragen oan dit tydskrift oer Dirk Bouma Nieuwenhuis (jg. '65, nr. 1) is bihalven in blyk fan syn sneupsin ek in tsjûgenis fan dizze selde aparte ynstelling: it minmânske en forgettene opsykje en it yn in gauris idéalisearre histoarysk kader pleatse.

Syn literatuerskiednis, dêr't yn 1957 in nije útwreide printing fan forskynde en dy't yn 'e tritiger jierren troch lju fan syn generaesje lêzen waerd as wie it in meinimmende histoaryske roman, krige by de nei-oarlochske jongerein folle leger wurdearring. De ‘modernen’ krigen har to min bledsiden tapart, de alderjongsten ûntbrieken, it aksint lei to sterk op in romantisearre forline. Syn forwar tsjin dizze krityk wie wiis en to the point: ‘Hwerom wolle de jongeren sa gau al de skiednis yn?’

Unmijene krityk krige ek de bondel Omgong en trochtocht, dêr't er yn 1958 guon fan syn yn tydskriften forsille opstellen en skôgings yn sammele. Op 'e wide wjokslach fan syn romantyske visy, syn skandinavofile dreamen en ek syn faek tautologyske stylfigueren koene dy jongeren, mear op it smelle Hollân oriëntearre, him mar min folgje, al wie der meast wol respekt foar syn kennis fan saken en syn sterke oertsjûging.

‘Fryske striid is tsjerkestriid.’ Noch hear ik it him okkerjiers sizzen op in Frjentsjerter kongres tsjin in gehoar fan nij opharkjende studinten. Nea liet it plan him los om ienris yn kaert to bringen de wegen dy't it kristendom yn syn wiidste bifieming troch dizze lege lânnen gien is. In tsjerkeskiednis fan Fryslân to skriuwen wie it doel dêr't er de lêste jierren by syn stúdzje op oan arbeide. It hat him net barre mocht. Dit toevjen yn earder ieuwen sette him as kranteman wol foar swierrichheden. Soms moat er in pynlike diskrepansje field hawwe tusken hwat de skiednis him learde en hwat de rêd wiksel-

[p. 448]

jende aktualiteit, ek dy fan Fryslân, him foarsmiet; in diskrepânsje dy't noch wol net op in folslein dilemma útroun wie, mar him somtiden dochs wol in ein hinne dy kant opdreau.

Bihalven in altyd beuzich stúdzjeman wie Jan Piebenga in forwoest reizger. Sa't er tusken syn boeken it pearifeare yn it lân forline neispeurde, sa mocht er reizgjend graech de úthernen opsykje, lânstreken en formiddens, primitiver nou as uzes, mar mei in rike histoaryske eftergroun. Op Yslân loeken him foaral de plakken dêr't de âlde saga's spilen, yn Tunesië facsinearren him boppe de resinte politike ûntwikkelingen foaral de muorwurken fan it eardere Karthago, yn Israël de archéologyske fynsten oan 'e Deade Sé, op 'e Føroyar de spoaren fan in Fryske delsetting út 'e Midsieuwen, yn Turkije de sawn Lytsaziatyske gemeenten dêr't de apostel Johannes mei briefke.

Ek tichter by hûs forboun er it reizgjen as sucht nei avontûr en fysike prestaesje mei in histoaryske bilangstelling. Suver legindarysk is ûnder ús it forhael fan syn fuottocht fan fiif dagen oer de krún fan 'e Fryske sédyk, bigjinnend by Saltkamp om en einigjend by De Kúnder.

Hwat Jan Piebenga foar my persoanlik bitsjut hat as freon en sweager is net op in sidemannich to biskriuwen. Fan ús fyftjinde jier ôf hawwe wy elkoar kend. Fan him krige ik syn Fryske boeken to lêzen, forwurven mei kloek forgarre bûsjild, djûr bisit, dat er oars as relikwyen hoede: It Jubeljier, It Heechhôf, Fersen fan Fedde Schurer. Op syn oanstean waerd ik abonné op De Holder en De Stim fen Fryslân, troch syn tadwaen waerd my it paed sljochte nei it Frysk as skriuwtael.

As ik op dizze tryste reinige desimberdei, noch yn 'e sûs fan 'e slach dy't ús trof, de jierren oertink dat er ûnder ús wie, dan meitsje har út de baeijert fan bylden trije los fan al dy oaren. It sil net tafallich wêze, dat se alle trije to meitsjen hawwe mei gefaer en dea.

It earste taferiel, eins mar hwat ûnnoazels, spilet him ôf oan de Vierwaldstätter See yn Switserlân. Op in fytstocht dy't wy togearre yn 1937 makken troch de Heech-Alpen sieten wy út to rêsten op 'e rânne fan in oerstykjend rotsblok. In pear hûndert meter ûnder ús it blauwe wetter fan 'e mar, om ús hinne de machtige berchmassiven. Hy skoude my ticht genôch nei de rânne en ik warskôge him. ‘Soe men moaijer dea bitinke kinne? glimke er, hjirwei delsweve nei de djipte, grandioas!’

In oare flits, dy't yn 'e tiid éárst komt, hat to meitsjen mei it wetterlân fan de Fryske Súdwesthoeke. As sneinsgast yn it

[p. 449]

Aldegeaster spoarhûs dat er as jongtroud ûnderwizer biwenne, wie ik mei him dy simmermiddei de Brekswâl lâns dwaeld. Foar ús lei midden yn 'e mar de Beekhúspolle mei syn hege reidkraech. Wy taksearren de ôfstân en efkes letter swommen wy nêstinoar de Brekken oer. Mar it wetter bloeide en hy krige in gjalp yn dêr't er yn forskeat. Gapjend nei de siken socht er hâldfêst oan 'e groun, mar to bidjipjen wie it dêr net. Om him hinne swimmend, him oanhysjend ta trochsetten, him optriuwend en riejaend birikte ik mei in kokhalzjende Jan Piebenga op 't lêst it eilantsje. Wol in pear ûre lang hawwe wy yn 'e sinne lein to bikommen en it petear oer de dea dat wy doe hiene wie in sûnderlinge forhanlinge, in nuver grienmank fan earnst en grapjagerij.

En dan is dêr dat wrange oarlochsbyld. De Grüne Polizei hie Aldegea omsingele op 'e siik nei in wapendepôt dêr't se de lucht fan hiene. Op Sânfurdterrige, dêr't de dropte wapens fan 'e K.P. earst sitten hiene, wie al in boerepleats delbaernd. Militaire auto's raesden it doarp troch. Yn it skoalhûs dat er as haed biwenne waerd Jan Piebenga mei de hannen omheech foar syn boekekast set, wylst de Grienen syn went fan boppen oant ûnderen trochsochten. Hy wist it, syn libben hong oan in wrak toutsje, hwant it wapendepôt siet op syn inisiatyf op 'e skoalsouder dêr fuort njonken. Sadaelk soe it sykjen dêr oangean. Earne út it hûs wei rôp immen ‘Waffen, Waffen!’ en de bidrige yllegale wurker makke him klear op it slimste. Hwat foun wie blieken lykwols in pear lege hulzen fan jachtpatroanen to wêzen, dêr't de bern wol mei boarten. De finer waerd troch syn kommandant fuorthúnd en justjes letter waerd de razzia fuortset oan 'e oare ein doarp. De boppemaster krige keamerarrest, salang de wapenjacht duorre. Yn it skoatsfjild fan de Dútske skyldwachten is doe de skoalsouder tomuk leechhelle. In buorman en twa helden fan froulju hawwe de bringst yn tobben laden mei linnenguod der boppe op en alles yn 'e Aldegeaster doarpsfeart sakje litten. De patroanen binne yn in bakkerskoer forfierd. Doe't ik de oare deis by Jan Piebenga yn syn wurkkeamer siet, die er my ûnder tankbere triennen it forhael.

Dizze wurker en strider, dizze kristenfries en viking, dy't gâns wjerstannen koe en gâns wjerstannen oprôp, is net mear. Under hoarnmuzyk fan it Heilsleger, dy militia christi dêr't er syn libben lang safolle mei op hie, hawwe wy him yn it lytse en ûneachlike Idzegea to hôf brocht. Hy mei dêr rêste fan syn arbeid. Syn wurken folgje him nei.