De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 435]

Lolle Nauta:
By wize fan bisprek

wankend stomp
fersen fan steven de jong laverman drachten 65 reiddomprige

It bisprekken fan poëzij, fral fan wurk dat net allinne modern mar ek nij is lykas dit, is nuodlik. Fansels, men kin der persoanlik op réageare, mar hwat is dat persoanlike yn 'e groun fan 'e saek? In stikmannich algemiene gedachten dêr't men mei tusken de fersen troch skarrelet. Sa botte persoanlik binne de measte gedachten dy't de persoan der op neihâldt nou ienris net.

Men kin ek fan de persoanlike ‘oandwaning’, de forneamde ‘ûntroering’, útgean. Dêrby lykwols komt men foar de fraech to stean, oft men de fersen, dy't ‘jin hwat dogge’, ôfwize moat of aksepteare. Wie it thomas mann net, dy't sei dat er eltse rigel dy't him hwat die, fuortendaliks mar wer trochskraste?

Docht it my hwat of docht it my neat? En mar op jins stoel sitte to wachtsjen op de ‘ylluminaesje’. Der sit eat passyfs yn dy hâlding. Men sit nei jinssels to sjen om to sjen oft it fers ek by jin oankomt ynsté fan sels op it fers ta to gean. My tinkt, dat dy hiele ‘it-moat-jin-hwat-dwaen-théory’ fan de poëzij-konsumint út in esthetika fuortkomt, dy't de poëzijprodusinten al lang forsmiten ha. To witten in esthetika fan de skientme, dy't de kunstkonsumint eefkes optilt op in heger niveau, in niveau boppe syn macht, in niveau fan machteleazens.

By de bondel fan steven de jong, dy't my foar fryslân wakker unyk taliket, koe ik alteast mei dizze passive hâlding net folle wurde. It doel fan dizze jonge dichter dy't nei syn eigen sizzen de demokratisearring fan de poëzij yn syn findel skreaun hat, is perfoarst net om oandwaningen oer to bringen. Syn wurk wurdt jin pas eigen, as men der mei dwaende west hat, it analysearre hat en yngeand bisjoen.

Omt ik dat net mei alle fersen dwaen kin - it bisprek soe in hiele tsjerne bislaen - en dizze gedichten ek net forpakke wol yn hwat algemiene wierheden, wol ik dit bisprek yn haedsaek út de analyse fan ien, neffens my eksimplarysk fers bistean litte. It doel fan dy analyse is net om it fers oant yn alle úthoeken to forklearjen. De pretinsje is àl, de struktuer

[p. 436]

derfan to forhelderjen, dy't my ek earst dúdlik waerd, doe't ik in skoft mei it fers dwaende west hie. In fers boppedat, dêr't nei rasionéle analyse neat fan oerbliuwt, is as fers, tinkt my, ek net folle wurdich. De gedichten fan steven de jong kinne in analyse bêst forneare en allinne dêrmei al biwize hja har hâldberens.

de stêdden bin atoombomlûkers
neonljocht en glês
kinne wy dy wielde forneare?

leafste ik sil dy op 'e muorre fervje
dy troch myn pipen blaze
oranje dyn pier
fjûr dyn leane

raketten út australië raze myn gitaersnaren oer
de fingers bin fleis en gjin izer

de strjitten groeije út stimmen
de flatgebouwen út wurden
de hollen fan izer tôgje geasten
motoren skuorre troch de bocht

lit ús fuotten de flier oer klepperje
in rein fan temperamint
lit it sulver fan 't forstân rane en
mei dyn lokstriennen fordampe fan
ús neakene lichums

sa meije wy de psalmen net dounsje

lit dy liede
holle en fuotten binne skaet
twa kategoryen yn 'e romte
mar de leaf de is de tredde
de forbining

wetter streamt libben yn rioelen
tinkwetter
yn sûzjen fan bistean en foarbygean
mei kielen fan seachmesinen
hja raze boppe de meteors fan it libben
DE PIANO HAT TOSKEN KRIGEN

en dyn eagen leafste
weitsjende hounen fan trou

(Dit fers, op side 13 fan wankend stomp ôfprinte, hat gjin titel. Oft de symmetry tafallich is, wit ik net, mar fan de tritich fersen ha fyftjin in titel en fyftjin gjin. Fakentiden wie by de fersen sûnder titel it assosiative elemint sa sterk, dat it gehiel foar de dichter ienfâldich net gearrane woe ta ien byld, it byld dat oars de titel mûglik makket.)

[p. *27]

STEVEN DE JONG
Frysk dichter, berne 1935

[p. 437]

1-3: mei de earste rigel is in thema oanjown dat foar it hiele fers biskiedend is, it thema fan de stêd, yn de earste fiif wurden fuortendaliks al forboun mei it driigjend aspekt fan de technyk. Rigel 2 en 3 binne fordúdlikjende herhellingen. Men komt dy faker tsjin yn de poëzij fan de jong en de dichter hat se ek nedich, omt er syn lêzer ornaris graech mei it hiele byld sûnder fierdere eksplikaesjes op 'e lea falt. Sa kin men rigel 2 opfetsje as fordúdliking fan it wurd ‘stêd’ en rigel 3 fan ‘atoombomlûkers’.

4-7: ek hjir wer in tige direkte yntroduksje fan it twadde thema fan it fers, dêr't dit twade part, dat fierder oer technyk en stêd swijt, oer hannelet.

Wylst men wol sizze kin: ik skilderje of byneed fervje dy, seit men ornaris net: ik spylje of blaes dy, in taelgebrûk dat fansels gearhinget mei it abstraktere karakter fan muzyk. Dit is dus in foarm fan ‘analogysk’ taelgebrûk.

Nijsgjirrich is dat de dichter wurden as ‘skilderje’, ‘muzyk meitsje’ of ‘spylje’ net brûkt, mar foar syn aktiviteit, it bisjongen fan de leafste, sa gewoan mûglike wurden siket. Troch it sa to sizzen as de dichter it seit, ûntstiet boppedat eat dat men oantsjutte kin as ‘identifikaesje fan subjekt en objekt’. Dat komt by de jong faker foar en boppedat préludiearret it ‘fervjen’ en ‘blazen’ sa op it leavjen.

Hwat bitsjut ‘leane’? De leane, dêr't de leafste oan wennet? Nei it ‘dyn hier’ is dat net tige wierskynlik. Dêrom haw ik it opfette as in oar wurd foar ‘skerte’, mar wis bin ik der net fan. Dat soe ommers bitsjutte dat de jong hjìrre in mear poëtysk wurd brûkt ynsté fan in sa gewoan mûglike term.

8-9: ek hjir wer de identifikaesje fan subjekt en objekt. It subjekt dichter dichtet net oer it objebt technyk, mar de raketten raze oer de gitaersnaren, lykas yn it foarige stik de leafste troch de pipen blaesd waerd. Dêrtroch krije wy in earste konfrontaesje fan beide thema's, it thema fan de technyk en dat fan it bisjongen (fan de leafste). En dizze konfrontaesje is eins in konflikt: ‘de fingers bin fleis en gjin izer’. Tagelyk is de leafste sels hjirre ôfwêzich, lykas yn it folgjende fragmint.

10-13: yn dizze fjouwer rigels wurdt de konfrontaesje fan minske en technyk fuortset. Opfallend is de klimaks: foarst fan stimmen ta wurden ta geasten, in hieltyd greater wurdende abstraksje; twad fan strjitten ta flatgebouwen ta hellen fan izer, in soarte fan technyske yntensivearring. De ‘hollen fan izer’ binne nei alle gedachten ‘helmen’, dy't hearre by de motoaren dy't troch de bocht skuorre.

De hollen fan izer dogge ek eefkes tinken oan it ‘izer’ út it

[p. 438]

tredde fragmint, dêr't it izer, faeks mei men sizze: de technyk, foar it lichem oer stiet, der in tsjinstelling mei foarmet.

It is it abstrakte part fan de minske (stimmen, wurden ensfh.) dat de technyk fuortbringt en ek sels troch de technyk droegen wurdt (de hollen fan izer tôgje geasten).

14-18: Hjir is de dichter wer allinne mei it twade thema dwaende. De technyk komt hjir net yn foar, lykas yn fragmint trije en fjouwer de leafste net foarkaem.

De tsjinstelling tusken it technyske en it lichaemlike, dy't yn rigel 8 mei safolle wurden útsprutsen waerd, is hjir wol oan 'e oarder, foarsafier't it klepperjen fan de fuotten by de douns ek de funksje hat fan kontrasteffekt foar it skuorren fan de motoaren oer. Ynsté fan de hollen fan izer, dy't de geast tôgen, krije wy nou ‘it sulver fan it forstân’ - in edel metael! - dat him net fan it lichem forwideret, mar yn it lichem ynkarneart, om mei de triennen fan it lok to fordampen.

De suggesty fan it konkrete yn dizze passaezje wurdt noch forhege troch it ‘wetter-eftige’ fan de brûkte bylden: rein, rane, triennen, fordampe.

19: Ek de psalmen binne foar in great part dounslieten.

20-24: Dit fragmint, dat yn sekere sin de théory jowt by de praktyk fan it foarige, is allinne to bigripen, as wy bitinke, dat de tsjinstelling tusken technyk en lichem him yntusken yn it lichem sèls fuortset hat. De ‘holle’ is it wurd dat foarkomt yn it fragmint oer de flatgebouwen en motoaren (10-13). De fuotten komme foar yn it stik oer de douns (14-18). Hja binne dus yndie faninoar skaet en de dichter neamt har dan ek ‘kategoryen’. Dat binne de meast algemiene bigripen, dy't men net ta-inoar werom bringe kin. De sin ‘twa kategoryen yn 'e romte’ is dus de neijere útliz fan de sin: ‘holle en fuotten binne skaet’. De sin ‘mar de leafde is de tredde, de forbining’ liket my de essinsje fan it fers dat foar myn gefoel in leafdesliet is. Ik assosiear dizze sin ek mei de bikende útspraek yn it nije testamint: ‘mar de greatste dêrfan is de leafde’ (1 kor. 13, fs. 13).

25-30: ik fyn dit it meast komplisearre part fan dit fers. It liket my wer kommintaer to jaen op de forbining, dy't de leafde tusken holle en fuotten, tusken it technysk-abstrakte en it lichaemlik-konkrete ta stân brocht hat. It mysterieuze wurd ‘tinkwetter’ soe dy ienheit symbolisearje kinne, hwant it wetter hat faeks to krijen mei it floeibere út fragmint 14-18. Dit tinken dat ien is mei it libben assosieart de dichter mei it monotone en heazige lûd fan seachmesinen.

Hwat rigel 27 oanbilanget is faeks wichtich dat de tiid en de forgonklikheit - ‘yn sûzjen fan bistean en foarbygean’ -

[p. 439]

sintrale thema's binne yn wankend stomp. Dêrop konsintreart him it tinken fan de dichter.

Rigel 30 moat wol tige wichtich wêze, omt er yn kapitalen printe is. Yn earste ynstânsje fetsje ik dizze rigel op as: de klep is fan de piano ôf, de brikken binne sichtber. Tagelyk lykwols sit der in agressyf elemint yn: it ynstrumint lit syn tosken sjen, is ré foar de oanfal. Dat soe wer bitsjutte kinne, dat it liet, it sjongen en spyljen, in nije funksje krigen hat, nou't lichem en technyk, douns en geast, troch de leafde yntegreard binne.

31-32: foar my it dúdlike biwiis dat wy hjir mei in leafdesliet, sij it dan in liet oer leafde yn in technyske wrâld, to krijen hawwe. Earst is de leafste ferve en troch de pipen blaesd; doe is der mei har dounse en waerd hja leave; dy leafde waerd de forbining tusken holle en fuotten en nou is hja der sels, sjocht hja him oan mei har eagen.

Grif sille guon dit fers allinne al om de útliz forsmite. As in fers sa'n útliz nedich hat, doocht der al hwat net. Dêrop kin ik allinne mar anderje, dat dit fers ek sûnder dy útliz bistean kin, ja sûnder kommintaer faeks noch helte better bistiet. Dat kommintaer is allinne bidoeld by wize fan bisprek en ek foar dyjingen, foar hwa't sa'n fers by foarrie al net to bigripen is.

Net alle fersen fan de jong binne sa komplisearre. Bigraffenis b.g. is tige ienfâldich en dat jildt eins ek fan foar de forstoarne, tige yn de styl fan achterberg, en lykas bigraffenis skreaun ta oantinken oan in sweager fan de dichter.

Foaral de fersen dy't ien motyf bihannelje, b.g. ek ôfskie fan pake, peaske '59 en libbensgefaer ensfh., binne it maklikst. De reade trie fan it bigryp is by in fers as it hjir bihannele, dat op syn minst twa thema's trochinoar hinne borduert, net sa maklik op to spoaren.

Hwat de titel oangiet, slút ik my oan by hwat meerburg hjiroer sein hat foar de rono. Hy bringt ‘wankend’ yn forbân mei ‘der wankt hwat’ en ‘stomp’ mei ‘stomp útrinne’, forkeard ôfrinne. De titel suggereart sa it driigjende aspekt fan de takomst. Dy útliz is ek, hwat de ynhâld fan de bondel oangiet, oannimlik. De tiid is in sintrael thema yn de poëzij fan de jong. Yn brief fan in âld man wurdt in brief forstjûrd fan ien dy't twa ieuwen lyn stoarn is. Fan it fers 3-hoekige holle ensfh. binne de lêste rigels: ‘in 1000-jierrige ballon / barst fannacht foar ús glêzen’. Ek de fersen opstanning I en opstanning II bifetsje alle mûglike eschatologyske eleminten. En yn it gedicht novimber komme dizze rigels foar: ‘de tiid tikket eksakt /

[p. 440]

har glêzen deakisten stikken / hieltyd falt har toer fan babel / yn tûzenen minsken útinoar’.

De fersen fan steven de jong binne iepeningen nei it ûnmûglike. Fakentiden keart de tiid him om en komt der in fjirde diminsje op jin ôf dy't de wrâld op 'e kop set en de stabiliteit fan it normale bistean yn de woartel oantaest. Dat barren wurdt mei originéle bylden biskreaun, dy't meastentiids gelokkich net origineel wêze wolle. In moai foarbyld hjirfan is it fers akrobaet, dêr't bihalven de tiid (‘berne yn bethlehem’), ek de romte, it hûs, syn stabiliteit yn forliest. Ek sjocht men oan dit fers tige goed, hoe't de jong bibelske motiven yn syn poëzij forwurket. Opstanning, krúswurden ensfh., hja bitsjutte in réaliteit, dy't it bistean ûnwisser makket ynsté fan wisser.

myn hûs is oan 't koardedounsjen
en alle minsken sjogge
greate koppen yn 'e kranten
in hûs dat koardedounset
is frjemd net wier?

ik sit yn 'e foarkeamer
de piano haw ik yn 'e efterkeamer set
om it lykwicht to hâlden
de frou leit op bêd
hja forwachtet in poppe

ik rin ûnrêstich hinne en wer
en birekkenje myn kânsen
mar ha gjin forstân fan dy wiskunde
en doch de eagen ticht

alle minsken slute de eagen
der binne trije deaden troch
fallende stiennen
it stiet yn 'e krante

dan
in stim út 'e himel
‘it is folbrocht’
it hûs is fallen
alle stiennen bin yn brea foroare
en de poppe is berne yn bethlehem