De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 313]

Teije Brattinga:
Bikentenis^*

Doe't se oer 'e drompel stapte, rizich, flot en bihearske, mei de rook fan in swiet parfum om har hinne, hoegde hy neat to freegjen. ‘Nim in sit,’ sei er, ‘hoe koest my fine.’

‘Hoe fine wy elkoar,’ frege sy werom, ‘jo binne myn omke, n't wier?’

Hy knikte.

‘Mar in wûnderlike omke.’

Hy knikte wer.

‘Ja, ik bidoel,’ forbettere se harsels, ‘it is wûnderlik dat jo myn omke binne.’

‘Né,’ sei er, ‘dyn mem en ik binne healbroer en -suster, dat witste. Dan is it dochs gjin wûnder dat ik dyn omke bin.’

‘Fortel fan beppe,’ frege se hongerich, ‘ik lykje op beppe, nou?’

Hy wiisde efter har nei in skilderij. ‘Dou hjitst Thérèse? Sy ek.’

Se seach in earnstige frou mei donkere eagen. ‘Beppe?’

‘Ja, myn mem. Wy wennen oan 'e rânne fan 'e stêd...’

De sinne tyspele mei de tabaksdoaze op tafel. Fan dy kant kamen de wurden op Thérèse ôf as út in griis forline, in tateard fel papier dat hiel stadich iepensnijd waerd, in boek waerd dat se lêze koe.

It hûs stie oan 'e rânne fan de stêd, in great hûs midden yn in tún dêr't de roazen bloeiden by de muorre op, ienkear yn 't jier as it simmer waerd en de moude fan de reed stoude. Foar it hege finster nêst de foardoar stie in lytse jonge to sjen hoe't de swarte guds oandrafkjen kaem en flakby de doar ynhâlde. Hy wist dat mem op de man wachte dy't hastich út it rydtúch stapte, farwol sei tsjin de man op 'e bok en de stoepe opklom. Hy bûgde foar de frou, roun de lange gong troch, knikte mei syn holle tsjin it personiel en skonk de wyn by it lytse taffeltsje dat foar him ré stie yn it skaed fan in donkere hoeke. De lange klean fan de frou knysteren as se dwaende wie, op dit stuit, nou't de man syn wyn dronk en sy de tafel skikte en neat sei en neat frege, al de dagen dy't de jierren telden. De jonge bigriep net hwat der oan wie mei mem, de swijsume frou dy't salang nei bûtten stoarje koe as libbe yn

* Fragmint út in skielk to forskinen roman It wetter wie to djip.

[p. 314]

har ûnthâld in tryste oantins oan lokkige dagen dy't de jeugd bisit, en forliest. Soms kaem de soan yn de keamer as sy foar it finster siet en har hannen gear yn 'e skurte leine. Dan kaem er op har ta, gyng ticht by har stean en seach har oan. Se murk it net, hiel lang net. En yn de keamer hong de stilte dy't nimmen brekke doarst. Dan naem se syn hân, hy fielde hoe't se syn hân streake en de triennen sprongen him yn 'e eagen. Hwat is der oan, mem? frege er, hwat sjocht mem? - Neat, andere sy, as de bloeijende roas dy't útbloeid syn kleur oer de groun spriedt. Wy traepje der achteleas oer hinne. - Mar dat wie it net. Hy hie heard hoe't se in namme útspriek, Albert, sei se, se flústere dy namme, foar harsels. Mar by hie it heard en har freegjend oansjoen. Se skodde har holle. Letter hie er de brieven foun en bigrepen. En it gefoel hawn dat er altyd witten hie. Drôvich wie se net. Se roun troch it hûs en it wie waerm om har hinne. Se naem de bern mei yn it tún en liet se stoeije en draefde mei. Of se gyng op ien fan de wite túnstuollen sitten, in haekwurk yn har hân. Wûnderlike patroanen haekte se dy't ûnder it wurkjen wei to foarskyn kamen, dy't se de famkes sjen liet. Oh, rôpen de famkes. Hy bleau der in eintsje fan ôf stean. It iennichst jonkje woe net al to froulik wêze. Mar sy rôp: Meist it ek wol sjen, Adriaen. Hy kaem tichterby, hy woe dy leave frou syn beide hannen om 'e hals flije om dy eagen to sjen dy't skitterje koene. As it maitiid wie hong oer it tún de rook fan Heechsteins blommen. Heechstein, de buorman, forsoarge in greate kwekerij, lange ekers dy't winters swart wiene mar maitiids grien waerden en even letter giel fan de hyacinten dy't ôfplôke waerden yn greate kuorren. Dan folgen de tulpen, de reade, wite, giele, se seagen optein as bern nei de kleuren, de gesichtsjes stiif tsjin de stilen fan it izeren stek. It rûkte as de anjers bloeiden, as de roazen pronken as stedske juffers dy't gycheljend yn in iepen landauwer lâns rieden, teare wêzens dy't de hollen sa slop op 'e skouders sieten dat se altyd skeef hongen.

Och ja, sei Adriaen Rispens tsjin syn omkesizzer, dat is swiet oantinken, ik wit it wol. It wie net altyd maitiid en simmer. Mar de sinne wit ik noch it measte fan. En fan de lange jounen as mem ús fortelde en heit fier fan ús ôf siet - dy hie it altyd drok, syn burootsje lei fol mei papier en hy skifte mar en skreau en lies en fortelde hast noait hwat. As wy ús forfeelden, wol, sei er, tel tweintich kear de fingers fan jim hannen - mar mem fortelde. Wy sieten as piken om har hinne en hellen har de wurden fan 'e lippen.

[p. 315]

Op in dei kaem in man de leane del mei in famke. Adriaen seach hoe't mem har hannen trillen en har eagen koartsich skitteren. It famke wie skou en woe net boartsje, bûtendoar, wylst de frou en de frjemde gast togearre wiene. Doe't de man fuort gien wie, de holle foaroer en earnstich, hoewol by de bern freonlik dei sein hie, doe foun Adriaen op it lytse taffeltsje yn de festibule in pakje. It wiene blauwe sluven, in hiele steapel mei tou byinoar boun.

Folle letter hie sy him dy brieven jown doe't er in jonge man wurden wie, ôfstudearre as dûmny. ‘Ik moast se forbarne,’ hie se doe sein, ‘mar ik doar net. En dou bist in bern dat my it neist stiet, al bist in jonge. Miskien dêrom.’

‘Hwat stiet der dan yn dy brieven,’ hie Adriaen frege. Har fingers tyspelen mei it tou dat krúslings om it pakje siet. Se koene bûtendoar de belle fan de stoomtram hearre.

‘Ik hie sa leaf,’ sei se doe en hy seach wer de loaits yn har eagen dy't sa fier fuort wie as gyng it dizze ierde net oan. Se wie âlder wurden mar men seach it amper.

‘Ik hie sa leaf,’ sei se, ‘dat ik my it libben sûnder him net foarstelle koe. Witstou hwat leafde is, Adriaen?’

Adriaen helle de skouders op.

‘Dat is gjin sentimint, Adriaen, gjin hertstocht. Leafde jowt it hert in oare slach, in oar ritme. Mar heit woe der neat fan witte, hy woe my net oerleverje oan in swalker as hy. Hy wie muzikant, in hiele goeden, ik haw noait ien sa spyljen heard op 'e fioele. Mar ryk, né, dat wied er net, dat soed er fan syn muzyk noait wurde. Earm en suterich, it koe my neat skele, it brocht it ritme fan myn hert net werom sa't it slein hie foar't ik him koe. Doe roun ik swier fan him. Ik haw in heit noait sa lilk sjoen as mines, noait sa hurd en sa wreed. As hied er in regimint foar him, sa raesde er my ta, dat ik in ordinaire soldatehoer wie, syn skande. It wie doe ek slim, in bûtenechtlik bern, foaral omdat ik Albert net ôfkeapje woe en Albert sels ek net. Heit hat my fuortstjûrd. Hy hat Albert fuortstjûrd. Dêr wie ik net by. Hy moat him as in houn fuortstjûrd hawwe, of slimmer noch, ik wit it net, mar ik seach de heit fan it bern dat ik by my droech net werom. En ik hie de krêft net om fuort to rinnen. Doe't it bern kaem, to wrâld op in sté dat men ôfsletten fan de wrâld neamt - it rûsde dêr, elke dei bûgden de beammen foar de wyn dy't der altyd waeide; in tsjuster hoal mei in âldfaem by my, dêr kaem it lytse famke. De pine kniep troch my hinne dat ik it reinen net kletterjen hearde op it houten tek en inkeld wurch de eagen ticht die, net hearre woe noch sjen, nimmen. Doe hawwe

[p. 316]

se it bern fuortbrocht. It haw der noait nei frege, ik wist it sa wol. As wie it in poppe en wie ik in ûndogensk fanke of waerd ik to âld foar poppen, sa hawwe se my it bern ûnthelle. Ik moast in frou wêze nammers dy't forkeare koe yn it miljeu fan myn heft, dy't trouwe koe mei in ofsier of in amtner en dêr paste in oerwoun bern net by. Dat is net ienris ûnreedlik riddenearre. Dou hast in goede heit hawn, Adriaen, en ik haw fan him hâlden. Mar it ritme fan myn hert hat hy net foroare. Ik haw yn dit greate hûs wenne en ik fielde my soms in frou dy't hjir útfanhûze, ik wie faek mysels net. Frjemd. Ik haw him mar ienkear wer sjoen. Ik haw myn dochterke mar ienkear sjoen en sy wie bang fan my. Wie sy myn dochter? Wie by de leafste? O ja. Mar ik hie in krêftige frou wêze moatten, dy't brekke doarst, konsekwinsjes oandoarst. Sa'n frou wie ik net. Ik wie moai, seine de minsken. Dou meist it skilderij hawwe, Adriaen, dat fan my makke is. Ik wie to tear om hurd wêze to kinnen. Ik haw altyd in wjersin yn hurdens en wredens hawn. Dêr hastou lêst fan, Adriaen. Dou bist ek to gefoelich. Nim dy brieven mei hwer'st hinne giest. Dou wolst de minsken fan God leare. Ja, as God net bistien hie... Mar hwa is God? Ik haw Him noait sjoen, Hy hat noait hwat tsjin my sein, mar ik haw Him wol field yn de hunkering nei in frede dy't wy net yn 'e macht hawwe. Dou witst wol dat der yn de Bibel stiet dat wy fan God gjin bylden meitsje meije. Ek gjin bylden yn ús tael, Adriaen, dêr is Hy to great ta. Meitsje der net in to minsklike God fan, Adriaen, dat is Hy net. Ik haw Him allinnich mar eanje kinnen. As ik dat uterje moast, die ik dat yn minsklike bylden. Wy kinne net oars. Heit, Hear, God, it binne bigripen fan ús. Ik haw faek it gefoel hawn dat ik Him mei dy bylden gjin rjocht die. Ik haw altyd in frou west dy't bang wie fan it konkrete, bang sels om minsklike fielingen to bineammen.’

Se glimke. Se praette rêstich.

‘Wy allegearre, jonge,’ sei se doe, ‘wy binne op paed. Ik wit dat der Immen stiet dy't efterom sjocht, dy't dy lange rige fan minsken lâns gean sjocht, in rige sûnder ein dêr't dou en ik mids rinne, dêr't ik mysels yn dy herhelje, herhelle haw yn dat lytse fanke dat myn dochter is en it net is. Wy witte it paed, wy witte it net. Jinsen, dêr moat Hy dochs stean dy't opsjocht fan safolle passanten, ús taknikt en foarby gean lit en ús moetet. Wy geane troch de poarte fan de nacht, safaek yn ús libben, en fine neat, mar bisykje, wy wolle mear as neaken bistean. Is dat in dream, jonge? It is miskien gjin theology dystou studearre hast, mar ik kin net leauwe yn it doelleaze

[p. 317]

fan al ús herheljen, - der moat dochs Immen stean dy't op ús wachtet.’

Se swei. De kleuren fan de hjerst barnden yn de lege middeissinne. Adriaen Rispens, de jonge man, de ôfstudearre theologystudint, naem har hân. Doe lake se him út, mar hy wist dat se der bliid om wie. Se rounen togearre troch it tún, oer de paden fan grize skulpkes dy't allegear forskillend wiene en dêr't safolle fuotleasten yn ôfprinte wiene en forwiske. Se rounen it hûs troch, noch ienkear, as woene se ôfskie nimme. Memme hân aeide oer de boeken yn de bibletheek. ‘Nim mar mei hwat dy oanstiet,’ sei se, ‘der binne ek fan mines by.’ Hy lei in stikmennich oan 'e kant dy't er al koe, in pear reisbiskriuwingen, inkele boeken oer kunst mei platen en ien-twa romans. De frou seach ta en liet him gewurde. Se knikte doe't hy har freegjend oanseach. Yn 'e hûs wie it wûndere stil. Syn twa susters, de lûdsprekkers yn hûs, wiene it nêst utflein. In wykmennich werom rounen se dit hûs út efter de bier fan har heit. En sy, de frou, wist dat har libben foarby wie. Se joech it oer oan har soap, dy't dit wist en it noait kwyt rekke.

Adriaen Rispens naem it fanke dat foar him siet, mei rêstige eagen op. ‘Ik haw it miskien hwat melancholiker en stiller forteld as it yn wurklikheit wie,’ sei er, ‘hwant dat foel hwat mei. It hat my lykwols noait loslitten dat sizzen fan myn mem dat har hertslach foroare wie.’ Hy naem syn piip en stoppe dy traech. ‘Symboalysk fansels, safolle is symbolyk.’

It fanke oan 'e oare kant fan 'e tafel seach nei it skilderij oan 'e muorre. Se seach ek twa foto's hingjen, in man en in frou. Rispens murk it. ‘Dy frou,’ sei er, ‘dat is deselde as fan it skilderij, myn mem, en dy man is myn heit.’ It gesicht fan de man wie strang, syn eagen net, dy loaitsten ôfwêzich de keamer yn. Oer it antlit fan de frou lei de frede. En dochs tekenen de trekken fan dy holle hwat pynliks.

‘Dat skilderij is foar mem har trouwen makke,’ fortelde Rispens, ‘se hat it my net sein, mar ik tink dat it foar dyn pake bidoeld wie. Hy hat it net krigen. Se hawwe beide net krigen hwat se fan it libben forwachte hiene. Se sille der it bêste fan makke ha, mar it bêste is net altyd it moaiste, it gelokkichst, hoe moat ik it sizze.’

‘En omke is noait troud?’ frege se doe.

‘Né,’ andere by en lake om dy fraech, ‘né, dêr bin ik net oan takommen.’ Doe earnstich: ‘Miskien stie myn mem to ticht by my, dat gefoel haw ik wolris hawn. Frjemd.’

It hie melkerstiid west. Thérèse seach mei niget nei de

[p. 318]

boeren dy't ratteljend oer de strjitten rieden. Se hie har omke in hân jown dy't er even langer fêsthâlde as doe't se kaem. ‘Gean yn frede,’ sei er. Thérèse knikte. Se koe der neat op sizze. Op wei nei hûs hie se it gefoel dat se dreamde, dat it hast net wier wêze koe. En dat it wol wier wie, dat wie dochs de muoite wurdich om der oer to dreamen.