De Tsjerne. Jaargang 20

Krityk yn it koart:
Masterwurk mei fortrage untstekking

De kaertlizzer. In stoarje der 19e ieu fan H.G. van der Veen. Mei ynlieding en oantekeningen fan J. Stienstra. Laverman N.V., Drachten - 1965.

99 jier hat it duorre ear't De kaertlizzer fan Hjerre Gerryts van der Veen de wurdearring krige dêr't er rjocht op hie. Dat wie yn 1955 doe't A.S. Wadman yn syn proefskrift oer Van der Veen in yngeand bisprek joech fan dit romantsje-yn-in-nutedop en it by dy gelegenheit in ‘masterwurkje’ neamde.

[p. 280]

De roman, ynstjûrd as ‘andwird op de, fen it “Selscip foar Frysce Tael in Scriftenkinnisse”, uwtscreaune priisfrage ien forhael foar it folk’ krige in bypriis en forskynde yn 1856 by D. Meindersina Wz. to Ljouwert. Mar bûten de karmasters fan it Ald Selskip hat nimmen blykber wiis west mei Van der Veens earste en spitigernôch lêste proazawurk. Lettere kritisi kinne op 'en heechsten hwat wurdearring opbringe foar de idyllyske natûr- en milieuskildering.

Men mei oannimme dat, fan hwat Wadman ta de pluspunten rekkenet, de aparte bou de minsken doedestiids allinne mar op 'e doele brocht hat en de treflike karakterútbylding har neat sein hat.

It tobekspringen yn de tiid, hwat wy nou flash-back neame, founen de lju doe lestich, ek de karmasters. 't Is nijsgirrich hwat Van der Veen yn in brief fan 11 augustus 1856 skriuwt oan ien fan dy karmasters, T.R. Dykstra: ‘... ik skrew en romantje end miende, deth sa'n ding oan 'e ein ta tjuster bliwe moast, nei 't earste heldere skinseltje foarop ljeachtje hawwe to litten. Sa dwaende wirdt er yet ris lêsen. - Folle romans haw ik net lêsen; mar as men foart sa fiele ken, wer 't hinne giet, den is er en bîtke oan.’ Van der Veen doelt hjir op it geheim: hwa is de kaertlizzer dêr't yn it earste haedstik sprake fan is? Hy woe dit geheim oan 'e ein ta biwarje en tagelyk de lêzer yn spanning hâlde en ûnderbriek dêrom it forhael mei flashbacks (sûnder it wurd en it bigryp to kennen).

Hat Van der Veen sels yn 'e rekken hawn dat dizze tuskenskoude stikken folle mear dogge as de lêzer op 'e doele bringe en nijsgjirrich meitsje, nammentlik in byld jaen fan it karakter fan de haedpersoanen Rouke en Gatske en it oant yn 'e kearn biljochtsjen fan it konflikt tusken dy twa? It wol my oan dat Van der Veen likemin as syn tiidgenoaten biseft hat hwat de krêft fan De kaertlizzer útmakke. Typearjend is yn dit forbân it motto dat Van der Veen syn roman meijown hat: Wiersizzen wurdt faek wear mei fortsjinne as mei wierheitsizzen - typearjend foar Van der Veen en foar syn misbigryp oangeande dizze roman, nèt foar de roman sels. Hwant it thema fan De kaertlizzer leit op in heel oar flak en wurdt ûnder wurden brocht troch ien fan de byfigueren: ‘as immen nei in oarmans dea forlanget, dan docht er yn wêzen in moard.’

Dat Gatske nei oarmans dea forlanget, blykt út it earste haedstik, dat út in dialooch bistiet. In wiersizster hat Gatske forteld dat Rouke stjerre sil en hja boerinne wurde. Om't hja omgong hat mei har sweager Tsjipke is it har dúdlik hoe't hja boerinne wurde sil, nammentlik troch in houlik mei him - hy is boer - hwannear't hja widdou en by widner wurden is. En sa bigjint hja tomûk út to sjen nei de dea fan Rouke en Ingeltsje. Yn it petear dat hja fiert mei har kammeraetske Wytske forriede har wurden har winsken dúdlik. Wytske freget oft de wiersizsters in jier of tolve lyn ek al foarsein hawwe dat Rouke stjerre sil.

Gatske: Wis en wrachtich, ju - nou, mei't er ûnder tsjinst wie, lei dat hiel wol yn 'e reden; mar nou is er altiid yn 't lânwurk...

Fan Rouke fortelt hja ek: Hwant by forbyldt him oars, dat er my fier oerlibje sil. 't Is siker wier: men kin 't laitsjen der sims ek noch net om litte, sa nuver kin er der by komme.

Lêsten soe Rouke by 't dak op, seit Gatske, en forfolget: mar hy wie nauliks op 'e nael, as der rôlle er hals oer 'e kop fan boppen, en bleau lizzen as in stien. Ik tochte daelk om 'e kaertlizzers. It griisde my oan de oare kant oars ek noch al oan. Jonge! by stinde sa. Mar nin heal kertier dêr nei, o man! dêr lompte er al hinne.

[p. 281]

It praet komt op Ingeltsje en Wytske ornearret it kin wolris hastich dien wêze mei har.

Gatske: Ja, ik bin bang dat Tsjipke oars noch in binaud lijen mei har kriget. Rouke praette lêsten al, men moast sa'n minske eigentlik mar hwat rottekrûd yn jaen. Ik lake der al om; mar wie 't net freeslik, sok sizzen?

Wytske: Och, hy seit der mar hwat hinne...

Gatske: Dat is ek sa, hy is net oars. Mar ik tochte: man, man! licht geane je sels noch wol earst.

Wytske: Dan soe dy kaertlizzerij fan hjoed wrychtich wol ris nei komme kinne!...

Gatske: Kom, kom! Hâld op, Wyts! 't Is mar gekheit hear. Hwat soe sa'n âld skûtel, as ik ien bin!

It is wier dat yn inkele petearen to wiidweidich yngien wurdt op allerhande foarmen fan byleauwe, mar oars, hoe knap makket Van der Veen fan de dialooch gebrûk om suver ûngemurken ynformaesjes to jaen. Mei al dizze lytse streekjes sketst Van der Veen it byld fan de persoanen en fan hwat dy persoanen biweecht, in byld dat skerp is en forantwurde. Men soe De kaertlizzer ús earste psychologyske roman neame kinne.

In twadde printing fan De kaertlizzer is koartlyn forskynd as nûmer 2 yn de Iduna-rige. (Teksten út de Fryske skriftekennisse fan de njoggentjinde ieu ûnder redaksje fan K.S. Katsma, dr. Y. Poortinga en G. van der Woude).

De bisoarger fan dizze twadde printing, J. Stienstra, hat de stavering modernisearre, mar bisocht om it lûd fan de oarspronklike útjefte safolle mooglik to bihâlden. ‘Oer de útspraek fan Van der Veen syn wurk sil wol forskil fan miening bistean kinne’ stiet yn it foarwurd, ‘... ik wit sels mar al to goed hoe't der soms keazen wurde moast.’ Dat forskil fan miening bistiet grif. As ik sjoch dat ‘poattsje’ foroare is yn ‘potsje’ en ‘begint’ yn ‘bigjint’ dan set ik in fraechteken. Ek stiet it by my net fêst dat mei de stavering ‘in’ (bynwurd) de útspraek ‘en’ bidoeld is en mei de stavering ‘loan, hoan, forstoan’ de útspraek ‘lân, hân, forstân’, sa't Stienstra blykber oannimt. 't Is bêst mooglik dat er gelyk hat, mar ik hie graech witte wollen op hokker feiten en théoryen as Stienstra syn foarstelling fan de útspraek basearre hat. Tagelyk hie dan forantwurde wurde kinnen dat de ynterpunksje op guon plakken wizige is en dat yn ien gefal - ik ha tominsten mar ien gefal foun - it taelgebrûk korrigearre is: ‘mat er oan tinke’ (noat op side 41) is foroare yn ‘moat der om tinke’.

De koarte ynlieding wurdt foar in great part bislein troch in oersjoch fan de nammen mei berte-, trou- en stjerdata fan de persoanen dy't model stien hawwe foar de figueren út De kaertlizzer. De ynlieder seit dat er dit listke oernommen hat út Wadmans dissertaesje ‘sfoar de lêzers dy't der nocht oan hawwe om forlykjendewei puzzels op to lossen oer de leeftiden fan de lju, de tiid dêr't it forhael him yn ôfspilet en om mûglike ûnkrektens fan ien en oar op to spoaren.’ Ofsjoen fan it feit dat men dizze puzzels net goed oplosse kin sûnder noch in oare kaei to hawwen, to witten de brief fan 11 augustus oan T.R. Dykstra, freegje ik my ôf, to mear om't de ynlieder blykber sels net to djip op de roman yngean woe, oft er net bilangriker dingen út Wadmans proefskrift oernimme kinnen hie.

[p. 282]

De acht siden tekstforklearring binne grif net om 'e nocht jown. Spitich dat de bledsideforwizing net doocht: by de forklearringen wurdt forwiisd nei de siden 11 o/m 50, wylst de tekst rint fan side 13 o/m side 52. It forskeelt dus hieltyd twa siden.

Mei Stienstra mei men hoopje dat dizze útjefte der ta bydrage sil dat De kaertlizzer mear lêzen wurdt as oant nou ta it gefal west hat. Oft it kreaze wite omslach ta keapjen en ta lêzen útnoeget is de fraech.

TR. RIEMERSMA