De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 249]

Sjoerd van der Schaaf:
De langste wiken

De kanonnen fan Montgomery

Yn de dizenige en mylde loft wie it fier gebolder fan kanonnen. Ik helle hwat by de krudenier yn de Ljurkestrjitte, in pakje grysmoal of sa; yn elts gefal hwat bûtenwenstichs. De minsken hearden it lûd wol en wisten ek wol hwat it bitsjutte. It soe wêze oan 'e Ryn. Mar it hie al lang wêze sillen. Foar de winter al, dy lange en kâlde. Nou kundige de maitiid him oan en moast men mar ôfwachtsje oft it allegearre slagge dêrjinsen. De krudenier rekkene út: sawnentweintich jier lyn hie hy de kanonnen ek heard om dizze tiid. ‘Mar dat wiene Ludendorff sines’, sei ik. ‘It gyng doe earst noch de forkearde kant út. Nou binne it de kanonnen fan Montgomery.’ Dat wie fansels wier. Hwat it grysmoal of oare moal oanbilanget, dat wie in ekstraetsje foar de fêste klanten. Der wie wol forlet fan ekstraetsjes. Heale Limboarch siet yn Fryslân en it lân like leechiten to wêzen.

Yn desimber en jannewaris hie ik noch wolris hwat molke bisette kind yn Blessum. Fan Blessum hie ik tofoaren nea net folle oars witten as dat der in hurdrider weikaem dy't Baarda hjitte. Dy lêste winter hie ik it plakje sels ûntdutsen: in tsjerkje, hwat pleatsen en in hurde dyk, dy't earne samar ophâldde. It wiene hwat ûngewoane reizen. Ienkear woe ik werom it paed nimme by de Harnzerfeart lâns. Roettsjuster wie it, allinne it wetter joech hwat witich op. It gyng goed oant tichteby Ljouwert; dêr op in plak blykte it paed finael weislein to wêzen. Oer sleatten en troch sleatten kaem ik op 't lêst op it betonpaedtsje nei de Harnzerstrjitwei. Yn in goed sletten bus op 'e rêch polsken by al dy bidriuwen fjouwer mingel molke. Doe't ik by de earste huzen fan de stêd wie, bigounen de loftalarmsirenen to gûlen as ta wolkom. Troch stegen kaem ik thús, sa wiet as in dweil, mar wolfoldien. It hie gjin forgese reis west.

In oare Blessum-reis hie ik op redens dien, sa goed as it koe. Werom yn it tsjuster waerd ik op 'e sleatsjes it paed bjuster. Op in stuit stroffele ik oer in tried en foel plat foaroer. De molke polske en ynienen plofte nêst my in lânmyn. De stikken modder foelen op myn rêch en op it iis; it lette neat. In ein fierder foel ik wer oer in tried. Wiis wurden wachte ik stil de klap ôf, dy't net weibleau. It wie itselde, hwat klaei en mear net. Noch in fyftich meter, en ik koe de sleat der wer fan.

[p. 250]

Ik wie by in forbeane fleanfjildstripe lâns riden. Op it betonpaed moete ik in man, dy't ornearre, dat der wer skiep tusken de minen rekke wiene. Dat barde sa út en troch; it moast jin oandeare om dy bisten, hwant se waerden út mekoarren skuord. Ik wie der noch en de molke wie der noch; fjouwer mingel.

Nei jannewaris hie it út west mei de reizen. De boeren seine, dat de kij droech stiene. Ik wist net safolle fan kij. Ik wist allinne dat alles sa neigeraden droechstie. Ek de reizen nei de Wâlden diene gjin fortuten mear; dat bitsjutte gjin aeijen en gjin rogge, dy't de bakker ôfwoech en der letter brea foar joech. Der kamen sintrale keukens en it wie neat; it wie allegearre neat. Sa harken wy nei de kanonnen fan Montgomery en wisten, dat it goedkomme soe, mar hoe lang, hoe bittere lang soe it noch duorje!

Regenbak

Mids maert hiene wy de bihinger oer de flier. Dat kaem omdat de forsekering bitelle en der wol bihang wie; hwant bihang is op 't lêst net ytber. Der wie in hwat nuver gefal oan foarôf gien: brân yn ús efterkeamer. Ik kin it nou wol fortelle: it wie kaem fan in elektrysk kacheltsje, dat ik weistoppe hie efter in oergordyn. Planút sein: wy tapen elektryske stream ôf. De meter wie ôfsletten en forsegele, mar in technysk bitûfte buorman hie ús al gau út de need holpen. It gyng binammen om it radionijs, dat wy net misse mochten. It gyng ek wol in bytsje om sa út en troch hwat gelegenheit ta hanwaermjen. Koart en goed, de meter kaem oan foar it radiotastel, dat boppe biwarre waerd. Doe bigoun it kacheltsje ûnder it gordyn to brânnen. Buorlju hawwe it fjurke útslein, hwant frou en bern wiene net thús en ik hie boppe nearne gjin euvelmoed yn.

Sa kaem de bihinger oer de flier. It wie deselde, dy't in moanne letter noch in deimannich oppakt west hat. De man wie Bellamiaen, en sa oertsjûge fan de efterlikens en forkeardens fan de net-Bellamianen, dat hy tusken harren en de N.S.B.-ers net safolle ûnderskied makke. Hy wie freonlik foar ús en sil dat ek wol foar de N.S.B.-ers west hawwe. Sadwaende hiene letter de blauwe jonges fan de N.B.S. hwat op him tsjin. Mar doe yn maert bihinge by rêstich, sei dat it waer opknapte en sei ek, dat as de Dútskers fuort wiene der wer oare swierrichheden komme soene. It wie yn dy snuorje, dat ik noch om antrasyt útmoast; ruile foar ruften. De lju mei branje oer wennen earne by de Grinzerstrjitwei, en goekunde dêrre sei dat hja fan it forkearde soarte wiene. Dêr wie de antrasyt fansels net minder om. It blykte net mear sa'n fleurige boel

[p. 251]

to wêzen by it forkearde soarte: doe't ik der kaem gyng it der mei skellen en roppen moai wyld om ta. Nei alle gedachten seagen hja de geast wol dwalen. Ik krige de antrasyt en hja de tekstyl. De antrasyt blykte sa goed to wêzen as allinne minsken krigen, dy't net goed wiene. Montgomery wie doe al gâns in stik oer de Ryn hinne.

Der siet hwat as in ûnthjit yn 'e loft. By de kapper letter kaem in Dútske soldaet: hy roun op nije skuon dêr't er fan sei, dat hy der faeks noch in hiel ein op rinne moast. It wie in gewoane jonge, dy't allinne hwat kel waerd fan it laitsjen en doe der foarsichtich oerhinne sei, dat men fansels nea net witte koe. Letter kaem der in oare soldaet mei dûbeld fel foar de kop. Ha ha, doe't by hjir kaem hie hy tocht, hjitte alle minsken yn Ljouwert Regenbak? Fansels, hy wist wol better, mar moai wie it (tocht him). Hy hie in lûde, arrogante stimme. In man nêst my sei: as dy rotfint hjir oer in deimannich noch is, soale wy him mei de kop nei ûnderen yn syn Regenbak. Mar hy sei it súntsjes, hwant de Dútskers wiene doe noch baes.

Der kaem in dei, dat it wetter út de bakken noch nedich wie, om't de kranen neat mear joegen. Mar dat barde net foar't it mei it frjemdfolk al op 'n ein roun. De boargemasters Schönhard en Hora Siccama hiene doe al wikenlang de klandestine streambrûkers yn adfortinsjes mei kûgel en strop bidrige, om't neffens harren de lêste stream nedich wie om de wetterlieding gongber to hâlden. Hiele Ljouwert wist lykwols, dat de lêste stream ek brûkt waerd om de bisetting gongber to hâlden: it ûngunstige bidriuw yn it Old Boarger Weeshûs en it sintrum fan S.D. en Rex yn it Burmanjehûs en it hiele militaire apparaet. En dan soene de sljuchtwei boargers har radio net mear brûke meije foar it aldernijsgjirrichste nijs fan dy dagen! Schönhard en Hora Siccama krigen gelyk, doe't hja allinne noch mar ûngelyk krije koene. It wie mids april; de Ingelsken stiene by Imden en de Kanadezen op It Hearrenfean.

Uttocht

Somliken seine yn dy lêste wiken, dat de Dútskers har hwat bidimmen. It folk, dat yn Drinte groeven hie, wie thús en de bilangstelling foar ûnderdûkers wie bilune. Mar it nazi-bidriuw wurke noch wol. Op in moarn stie Anne Vondeling by ús foar de doar om to warskôgjen, dat de S.D. yn syn hûs siet. Ik brocht him dêr wolris in stikje kopy foar de Fryske edysje fan Je Maintiendrai, en it soe net goed útpakt wêze as my dêr de folgjende kear in S.D.-man ûntfongen hie. Hysels koe ûnderdûke op 'e Spanjertsleane; syn frou en bern waerden net

[p. 252]

ûnfatsoenlik bihannele. It bidriuw wurke noch wol, mar yn gjalpen en opstigingen. Ik stie by Rauwerda op it Bolwurk, doe't Grundmann en syn feinten yn in mannich auto's oer de Frouwepoartsbrêge rieden mei fjirtjin finzenen, dy't efkes letter by De Ryp deasketten binne; op ien nei, dy't him dea hâldde, mar it net wie. De kearn wie ûnforbetterlik, dêr omhinne sweve faeks hwat folk, dat njonkelytsen wol yn goedens woe. De Rexisten op it Burmanjehûs bleaune gefaerlik oant de ûre fan har forfarren oer de Ofslútdyk.

Yn elts gefal wie der amper mear reden om it wûndermoaije ûnderdûkplak yn ús hûs to brûken. Us technyske buorman hie it makke yn in forlern en ynboud stik souder, dêr't wy it bistean fan jierrenlang net witten hiene. It wie in soarte ding út tûzen en ien nacht, al gyng it net iepen op it sizzen fan Sesam open u; mar op in lyts stjitsje wykte dochs in paniel yn 'e souder en waerd in treppentsje sichtber, dat nei ûnderen helle wurde koe. De ûnderdûkers koene it boppe ynhelje as wie 't op in skip; it paniel klapte ticht, en der wie sels gjin naed mear to sjen. It wie in plak foar massagebrûk; by need koene der tsien man yn. Der hat wolris in hiele kloft ynsitten.

Yn de earste aprildagen kaem domeny Kalma noch mei in soad illegale lektuer yn syn learzens, mar it soe gau net mear nedich wêze, sei hy. It wie him goed ôfgien, hwant nimmen wist hwerom't er net ris pakt wie. Ienris, doe't er it net bitroude, wied er ûnderdûkt yn Huzum. Mei syn majesteitelike twa meter koeden de measten der him daliks wol fan. It wie gjin sukses. In ljip kin ûnderdûke tusken de ljippen, mar in swan net tusken de einen.

Myn twongen wurkleazens roun op in ein. It hie nammers gjin echte wurkleazens west, hwant ik hie altiten wol hwat to dwaen hawn. Op de Kânselderij hie ik in jier of trije in fêste klant west, en faeks hie ik myn skriuwmasyntsje noch nea safolle brûkt as yn dy tiden. Nou wie de illegale parse der nei oan ta, legale parse to wurden, en iksels, journalist to wêzen lyk as ik it foarhinne west hie, allinne hwat âlder en hwat riker oan ûnderfining. Yn dy earste aprildagen wie ik to set oer in stik foar it bifrijingsnûmer fan Je Maintiendrai: 1813 en 1945, twa bifrijingen, de oerienkomst en it forskil. De stúdzje, dy't der foar nedich wie, wie learsum; it die bliken, dat yn 1813 de hiele hegerein yn in kollaboraesjeforhâlding stie ta de Frânsken en folle banger wie foar in folksopstân as bliid oer de ein fan it útlânsk bistjûr. Mar doe, lyk as yn 1945, wie der de massale flecht fan soldaten en oar frjemdfolk foar de legers yn opmars.

[p. 253]

Op 'e Eastersingel seach ik harren yn 'e wâl lizzen, hûnderten soldaten, biswit en ûnder it stof, hwant it wie in droege rite. Letter drosten hja de Harnzerstrjitwei ôf. En yn de nacht rieden mei hynder en reau by ús troch de strjitte it oanhingsel en útskot: lânwachters, N.S.B.-ers en frouljusguod dêr't nou de kninedagen foar foarby wiene. Allegearre rjochting Ofslútdyk.

It great alarm kaem de sneontojouns. It hjitte net great alarm; de Friesche Courant hie it biskreaun as in nij signael, allinne bidoeld om de minsken to witten to dwaen dat hja yn 'e hûs bliuwe moasten. Mar elkenien wist wol hoe't it lân derhinne lei. De moarns wie der al in kloft minsken it fleanfjild oproun en dêr oan it ôfbrekken slein. It wie mear forlet fan branhout as hate; mar it bjusterbaerlike wie, dat de Dútskers de lju gewurde lieten. Letter kaem de Ljouwerter polysje en makke in ein oan it barren. Yn de nacht wie der de gloede fan it brânnend Old Boarger Weeshûs boppe Ljouwert en it lûd fan de lêste auto's op 'e Harnzerstrjitwei. Troch de stêd patrouillearre swier wapene polysje. Ek de N.B.S.-ers wiene op 'en paed. Ik seach harren pas de oare moarns. In buorman seach harren ek; hy koe der in pear fan en rôp my ta, dat dy in moanne of hwat lyn noch yn Drinte oan it dollen wiene. ‘Mar ja, grifformearden fansels!’ Hysels wie dat nou just net.

Iksels fornuvere my oer in oprop fan kommissaris Harinxma en prokureur-generael Lasonder, dy't diene oft hja de lieding yn hannen naem hiene. It wie in proklamaesje, dy't yn 'e fierte tinken die oan Hogendorp sines yn 1813. Mar it wie 1945 en net 1813, doe't de kollaborateurs ek de lieders waerden yn it keninkryk. Harinxma wie de hiele bisettingstiid yn funksje bleaun op it Provinsjehûs, hwat langer hwat mear mei it grau yn op de illegalen, dy't it better witte woene as hy. Syn greep nei de macht mislearre folslein; nei in deimannich wied er ôfset, en hy is ôfset bleaun. Dizze hurde konservatyf is lang fier oerskat; hy hat mear opkeard as ta stân brocht yn Fryslân en it trystich ein fan syn biwâld hied er allinne himsels to witen. Hy wie nammers alhiel ûngeskikt foar in nije tiid en ek al fiersto âld. In jiermannich letter soe keninginne Wilhelmina him nochris freegje oft syn porslein goed troch de oarloch kaem wie. De man sei ja. Dêr hied er wol goed op past!

Doe't by nei hûs stjûrd waerd, wie de oarloch noch net út. Der kaem noch lijen genôch, mear noch as op rekkene wie. En doe't nei forrin fan tiid dochs alles efter de rêch wie, wie der by party minsken nêst blidens ek wémoed oer hwat hja forspile hiene en nea werom kaem.