De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 232]

D.A. Tamminga:
Fonkje fan in wraldbran

‘Militaire oefeningen, ju.’

‘Ik wit it net, ik stean dit net.’

Earne fier bromme fleantugen. It bolderet yn 'e fierte.

‘Oefeningen yn Den Helder,’ siz ik. Efkes is it, as hear ik myn heit deselde wurden sizzen, doe't ik lyts wie. Mar dat wie yn 'e oarloch, of leaver yn 'e foarige mobilisaesje. Gau soe it wêze moatte: yn Wrâldoarloch I.

‘Ik leau net, dat it hwat is.’

Wy stiene togearre op it kampterrein, myn ‘ûnderkommandant’ Pier Nauta en ik. Ljochtskyndei wie it al, mar de kampkok hie noch net let foar reveille. Yn en om 'e sliepbarakken by de boskrânne wie it deastil. De jonges hiene de sliep noch; de ‘bonte avond’ juster, de lêste foar it pinksterforlof, hie ryklik lang duorre. In prachtige maeijesinne skynde al boppe de Gaesterlânske bosken dy freeds. Dêr kaem de kok, dy dikke Tukker, it middenpaed deldribbeljen, it grouwe liif prottend boppe de bân fan syn blau-rútsjese wurkbroek. Hy gyng nei it klokhús op it middenterrein en bigoun to lieden. Us jonges troffen moai waer nei hûs. En wy...? Wy, wurch en sêd fan gâns regelingen en geheister mei dy tachtich woelige knapen, wiene oan stilte ta. Wy soene ús, mei maeimoanne pronkseal om ús hinne, fjouwer dagen mei de húshâlding bimuoije kinne èn mei ússels.

Doe't ik yn it haedgebou op it kantoarke kaem, siet de administrateur foar de radio. Wyt en skier om 'e holle. ‘De Dútsers,’ sei er, ‘se binne der...’

Meiïiens davere in messerschmidt oer, de earste en de lêste dy't we dy deis seagen.

Nauta kaem der by rinnen. Mei ús trijen sieten wy foar it strieminne tastel, dat de krisistiid oan to sjen wie. It ding op akku's pipe en fluite. ‘Troepenverplaatsingen... overschrijden grens... Grebbelinie... parachutisten...’ De stim fan 'e omropper wie heas fan opwining.

‘Dy jonges moatte fuort,’ sei ik ynienen en hie de telefoan al beet. Lang om let krige ik it slûge lûd fan de Balkster busûndernimmer. ‘Daliks mei twa bussen komme... Der moatte trije-en-sechstich oer Staveren... Man, wy binne yn oarloch... Mei Dútsklân... Jawis!’ Pats, hoarn op 'e heak.

‘Wês mar hwat foarsichtich,’ joech Nauta my to hâlden, ‘it

[p. 233]

moat noch biwezen wurde, net?’ Mar syn protest like swak en út 'e fierte to kommen.

Goed acht ûre wiene al ús kampdielnimmers fuort. Steandewei in slok thé hie noch lije kinnen, de broggen gyngen yn pûden mei yn 'e strieën kofferkes.

Telefoan út Ljouwert. ‘Ministeary fan Justysje foar jo,’ sei de Mardumer postkantoarhâldster, dy't ek de telefoanforbiningen forsoarge. It klonk my ûnwezentlik yn 'e earen, mar ik wist hwat it ynhoud. Wiken tofoaren hiene der amtners west fan it Paleis fan Justysje foar in regeling dy't ‘djip geheim’ wie. By earste warskôging moast dit kamp foar jeugdige wurkleazen ûntromme wurde. Yn gefal fan need (mar hwa leaude réeel oan dy need?) moast de regearing de barakken brûke foar ynternearring fan steatsgefaerlike eleminten. Hwa't dat dan wiene? N.s.b.-ers, tink? It stie net oan har, om dat to bioardieljen. De minister wie forantwurdlik.

Nou wie it dan safier. ‘Uw kamp is gevorderd en moet ontruimd... Is dat al gebeurd? Goedzo. Zoals afgesproken moet u blijven voor de interne organisatie en uw kok ook... Over een uurtje zijn we bij u...’

Hwat koe men oars salang as sykje wurk? Nauta en de kok hellen yn 'e barakken de smoarge, net ynlevere lekkens fan 'e kribben, ik stie der by en turve de tallen oan op in wasklist. ‘Ordnung muss sein,’ sei ik, mar it grapke foun gjin wjerklank.

Wol stom, ik moast professor Wagenaar, Spanjertsleane Ljouwert noch yn kennis stelle fan de foardering. Hy wie myn kampgedelegearde foar myn organisaesje, de ‘Centrale voor Werkloozenzorg gesticht op initiatief van den Raad van Nederlandsche Kerken voor Practisch Christendom.’ Hoe ‘unzeitgemäss’ komt jin nou sa'n lintwjirm fan in namme oan! Lang as dy namme duorre it, ear't ik myn riedsman oan 'e heak hie. It wie grif oer tsienen, mar nachtwurker dat er wie, sil de prof amper fan 't bêd west hawwe.

‘Ja, zeg het es?’

‘It kamp is foardere... Ja, it is oarloch, professor, oarloch mei Dútsklân!’

It wie in hiel skoft stil. Doe hearde ik him kreunen. ‘Oôôôôôch...’ kaem it fan 'e oare kant en de yntonaesje fan dat lûd is my altyd bybleaun.

Doe't de amtners fan Justysje har op it kantoarke mei aktetassen en duplikaetlisten nestele hiene, kamen de earste bussen mei... ja, hwat soarte fan lju hiene se ús hjir tatocht? It die

[p. 234]

bliken, de minister hie n.s.b.-ers en kommunisten op ien bult smiten. Hitler en Stalin hiene ommers paktearre? Elfbergen, de oarde dêr't yn '14-'18 Belgyske flechtlingen ûnderbrocht wiene en dy't nou brûkt waerd foar opliedihg fan wurkleaze jonges ta melkers en ta skippersfeinten foar de Rynfeart, dit idyllysk hoekje Gaesterlân wie ornearre as sammelplak foar elk dy't yn 'e trije noardlike provinsjes polityk fortocht wie.

It rigele al aerdich oan. Rykspolysjes mei karabyn en revolver stapten út; se hiene grânzgjende speurhounen by har. De bussen fierden foaral Drintske en Grinslânske plaknammen, ús mar heal bikend. Hwat der út rûgele op bifel fan de polysjes like in allegaertsje. Timide mussertfreonen út Drinte, in pear sa op it each brutale n.s.b.-boeren út it Oldambt mei frijhwat riezel oer de bûk, froulju mei stekkende, fanatike eagen. Stalin-adepten wiene det ek by út Ljouwert en út Fryslâns súdeasthoeke. Ien wie fan 't bêd licht en hie blykber wegere him oan to klaeijen, hwant syn reiskostúm bistie inkeld út in pyama.

In bidroefden fortoaning, foaral efternei bisjoen. Yn 'e ytseal wie de melding en waerden de nammen opsocht en oankrúst. Net it tsiende part fan hwa't op dy listen stiene wie snipt en opbrocht. Dy soene moarn wol komme of oaremoarn. Ien drystenien, in type hannelsreizger, gyng efter de kamppiano sitten en sette it Wilhelmus yn. Hy waerd troch in mei-delinkwint fan 't krukje skuord. ‘Skammest dy net?’ In kommunist?

Under de rige minsken yn 'e seal seach ik ynienen in my bikende kop. Skerp sniene trekken, de mûle forbiten. Hwer hie ik him earder sjoen? En ynienen hie ik in politike gearkomste foar my on in snústerich sealtsje yn 'e Doelen to Frjentsjer. It wie folút krisis en de sprekker hie it oer ‘honger-Ruys en torpedo-Colijn.’ Jawis, hy wie it, Gerryt Roorda fan De Tynje!

Underwilens wie de Direkteur fan Gemeentewurken op it kampterrein oankommen. In fyftich man fan 'e wurkforskaffing - minsken genôch doe - losten ûnder syn lieding frachtauto's mei lange jufferpeallen en rôllen stikeltried. It wie dúdlik, oan alle kanten moast it terrein ôffrede wurde. De earste, fjouwer meter hege peallen riisden al út 'e groun omheech, tried twaerd ôfhispele en fêstkramme. De keardels bealgen as ezels en gau soe it frij út-en-yn-rinnen oer de Boekene Singel of de boskpaedtsjes dien weze. Ik hearde it wurd ‘konsintraesjekamp’ fallen. Guon dy't in soan as soldaet yn it suden hiene, waerden suver mei respekt bijegene en krigen bimoedigjende wurden fan de oaren. Alle geduerigen as ik yn 'e buert kaem dy

[p. 235]

deis biddelen se my suver om radionijs. ‘Hoefier binne se...? Us Ale...’

Yn 'e sliepbarakken wie it wer drok. Dêr sieten skiep en bok yn ien hok, symboal fan de ûnmachtige neutraliteitspolityk fan in lyts lân. Somliken heakken in damboerd fan 't lewant en spilen in potsje. Oaren stiene mei lege eagen foar it rút to stoarjen. Debatearre waerd der net, sa to hearren.

Om fiif ûre de middeis in telefoanysk bifel út Ljouwert. Op lêst fan it regear moat de kampbisetting op transport oer de Ofslútdyk nei in net-neamde bistimming. De foardering fan ZWH-bussen wurdt telefoanysk ôfdien en is in saek fan fiif minuten. As de bussen op it terrein steane, foar de twadde kear dy deis, hear ik de Direkteur fan Gemeentewurken oangean tsjin syn mannen, dy't it ark der hinne smiten hawwe sûnder syn winken ôf to wachtsjen. Hy is in man fan oarder en regel, dy direkteur, en wol net wêze dat er him opfret fan e senuwen.

By elk busportier stiet ien fan uzen mei in gamel fol smarde broggen foar de ynstappende finzenen. ‘Oars bliuw ik der mei sitten,’ hie de kok klage. Sommigen wegerje dit offer op it alter fan Regel en Oarder, se sjogge forachtlik yn it gamel en lûke de noas op. Oaren akseptearje as ik siz dat gjinien wit hoe lang dizze reis duorje moat. Dêr is Gerryt Roorda ek. Ik hâld him in steapeltsje broggen foar en siz: ‘Ik soe 't mar dwaen, Roorda, ik wit net hwer't jim bidarje.’ Hy nimt it iten. ‘Kin neat skille, jonkje,’ seit er dan, ‘mar wy komme werom, mar dan oars!’ Syn eagen fjurkje. Ik hie noch sizze wollen, dat hoopje ik mei jo, mar de âld strider is de bus al yn, de kop rjochtop. It wiene de lêste wurden dy't ik fierdersoan yn al dy oarlochsjierren fan him hearde. Neitiid, doe't ik him dit dwaze tafriel yn 't sin brocht, ha wy der nochris om lake.

Doe't dy jouns in sidene foarnacht oer Gaesterlân bigoun to kommen, wie der op Elfburgen in stoarm fallen. Allinne it stikeltried en it forridene gersfjild wiene de tekens dy't op oarloch wiisden. Us pinksterforlof wie bigoun...

Wer is it joun, fan snein op moandei. By ús wenbarak, deun by it stikeltried, steane S. en ik op 'e hark. It is hoarich en deastil bûtendoar. Efter de bosken, op 'e wei tusken Kipenburch en Riis hearre wy it ientoanich klepperjen fan hûnderten hynstehoeven. De hiele dei en ek de sneons derfoar al wiene der patrouilles mei Dútske legerweinen en op motors troch Mardum raesd dat op nei Staveren. Der waerd forteld dat de âld dominy, oer de sawntich al, de earsten by syn túnhek

[p. 236]

tawiuwd hie, yn 'e forbylding dat it eigen troepen wiene... Mar né, ‘it totale leger triek foarby.’ Der waerd ek sein dat der yn stelling Wûns bitter fochten waerd en dat foar Staveren Ingelske dûkboaten sjoen wiene. Foar Staveren nota bene! It skoallehaed wist to fortellen dat in pear Poepen wiisd hiene nei syn skoalle mei it opskrift SCHOOL MET DEN BIJBEL en doe ôfgryslik en satanysk gniisden...

Mar nou waerd it nacht, in stille maeijenacht. Ik hie de kok, de iennichste dy't nou mei ús it kampkompleks biwenne en dy't by de yngong syn sliepplak hie, mei safolle wurden oplein my daliks to roppen as er ûnrie hearde. Hy soe my dan net lyk as oars ‘kommandant’ neame (dat klonk sa militair), mar gewoan by de namme. It sil twa ûre yn 'e nacht west hawwe, doe't der by ús fan wûnder op 'e sliepkeamersruten bûtst waerd. It oerstjûre lûd fan de kok raesde: ‘Tamminga, de Duitsers!!’

Yn gedachten seach ik skaren ‘braune Bataillonen’ foar ús doar stean, mar doe't ik de kaei omdraeid hie, foel dat ta. Ut in DKW mei ôfskerme koplampen stapte in Dútsk ofsier mei in soldaet efter him, revolver yn 'e oanslach en mei in fel skinende bûslampe. De ofsier sei ‘Guten Abend’ (gjin ‘Heil Hitler’) en frege my to sprekken.

‘Kommen Sie weiter.’

De spirituslampe yn 'e wenkeamer moast earst op en dat naem tiid. De soldaet-oppasser postuerde yn 'e keamersdoar en skynde de keamer troch. Doe't it ljocht oppofte, seach ik yn in flits dat de ofsier skrille. Hied er in booby-trap forwachte? haw ik letter wol tocht. Op de nou ljochte tafel sloech er in map mei papieren iepen. It wiene gegevens fan it Balkster gemeentehûs oer ‘diesen Ort’ en dy moasten troch my verifiëarre wurde.

‘Wenn Sie so liebenswürdig sein wollen...? Sie müssen die Wahrheit sagen... Sonst muss ich Sie leider verhaften...’

Hwat dat hjir foar in Lager wie. ‘Bildung für junge arbeitslose Leute...? Eine Matrosenschule? Eine Matrosenschule in Stacheldrat? Das verstehe ich nicht...’ Ik lei de man de saek út fan de ynternearring, neamde in pear globale tallen, meast manlju, inkelde froulju, nasionael-sosialisten en kommunisten, oppakt troch de regearing... Hwer't se bidarre wiene wist ik net...

Hy seach ales nei op in list, knikte nou en dan en sei op 't lêst: ‘Stimmt genau.’ Hy wie in man fan tuskenbeiden jierren, dizze ofsier. Gjin rotkop, sa op it each. De eagen stiene him hol, hy moast oer gâns wurgens hinne wêze. Hy klapte

[p. 237]

de map ticht, seach fan my nei S. en sei tsjin har: ‘Keine Angst, gnädige Frau, Sie können gleich wieder ruhig schlafen.’

Doe seach er my binijd op en del oan en frege hoe't it mooglik wie dat ik hjir samar thús by myn frou lei to sliepen. ‘Es ist doch Krieg...’

Ik bisocht him yn Dútsk dat gâns better koe út to lizzen dat ik net tsjinstplichtich wie, dat ik op myn achttjinde jier ‘freigeloot’ wie. Hy bigriep it miskien mar heal, naem syn map ûnder de earm, suchte en sei mei in sombere eachopslach: ‘Ich möchte drei und vierzig Jahre Holländer gewesen sein, so hätte ich ein schönes Leben gehabt. Gute Nacht.’

Doe't op it kampterrein syn autoportier tichtsloech, tocht ik: dizze man bigjint oan syn twadde oarloch, hy hat skjin syn nocht, nou al.