De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 226]

Jo Smit:
La vita nuova

Yn it ûnthâlden fan chronology en feiten haw ik nea in baes west. Al hwat better stiet dat hwat stimmingen, sfear en sentimint oangiet, mar lykas in seismograef it sitte lit, deun by it sintrum fan in ierdskodding, sa is dizkear myn registraesje minder klear as oars wol. Der steane safolle skrassen oerinoar en trochinoar hinne, se geane sa heech oan 'e boppekant, se fleane sa djip nei ûnderen, dat se net eksakt werom to lêzen binne. Oare binne forblikke, hwant fiifentweintich jier is gâns in skoft.

It bigoun mei in flecht nei foaren. Mei útstel fan eksekúsje soe men úthâlde kinne, mar dat leau ik net, hwant ik wie âld, oerâld.

It moat fiif ûre, healwei seizen west hawwe. ‘Wurd ris wekker; it binne allegearre fleantugen - soe it oarloch wêze?’ Yn 'e sliep wei liigde ik gerêststellend: ‘Oefening... hat yn 'e krante stien... neat to rêdden.’

Om healwei sawnen waerd ik wekker, kel, mei geraes fan fleantugen boppe de holle en ik wist dat it oarloch wie. Tagelyk wist ik, dat ik earder - hoefolle earder? - yn 'e sliep der samar hwat hinne sein hie. Ik fleach oerein en rôp: ‘It is safier. It is oarloch.’ ‘En dy oefening dan, de krante...?’ ‘Der is neat fan oan; it is oarloch.’

It wie sa. Bûtendoar, yn omheechsjen nei de strakblauwe loft, seine de lju it; de radio sei it ek. Forbjusterjende birjochten, dat de Dútskers oeral de grinzen oertrutsen wiene, dat der parachutisten lânne wiene op allerhande plakken, dat fleantugen boppe ús lân skeaten en bombardearren, dat de Dútskers fleanfjilden bisochten yn hannen to krijen, dat der fochten waerd by de brêgen oer de Maas. Forbjustering ek, dat wy soldaten hiene dy't weromskeaten; forbjustering en oerdwealske blidens dat it ús jonges slagge om Dútske fleantugen del to sjitten; forbjustering en machteleas fortriet, dat der fan barren foelen en dat ús lân oerwâdde waerd fan de fascistyske rotsakken.

Forbjustering foaral om de eigen forbjustering en ûntroering. Men is oerâld as men fan '33 ôf it fascisme bistriidt, bistudearret, analisearret en jitris bistriidt, dei oan dei, ûre oan ûre; as jins hiele bistean dêrmei forweve is en dêroan funksje jowt yn in wrâld dêr't men oer en tofolle is; as men wit, sûnt jier-

[p. 227]

ren, dat de oarloch net to kearen is en troch gjin wûnder to ûntgean en dat allegearre yn in lân, regearre troch lju sûnder hert en sûnder fantasij, lju dy't ús melkers nei Dútsklân twinge om plak to meitsjen foar wer mear krêften yn Hitler syn wapenfabriken, lju dy't kwânselje yn oalje en nikkelstiel, lju dy't as heechste wysheit lykje to hawwen, dat de greate flater fan de demokraty is dat it gjin diktatuer is. Men is âld, as men sein hat, nei't de nazi's Denemarken en Noarwegen binnentrape binne: nou binne wy oan bar, nou kin men de dagen mar ôftelle. Men is oerâld as men alles wit en al lang lyn fêststeld hat, dat men nea wer skrieme kinne sil, mar heal leafhawwe en flauhertich haetsje, om't men mei de rêch tsjin de muorre stiet, ien tsjin allegearre; eigen minsklikheit rêddend net yn djipte fan gefoel, mar yn bigryp, yn idéalisme mear as yn konkrete humaniteit.

Mar dan is it as antimilitarist en antifascist forbjusterjend om tagelyk in djippe smert to ûnderfinen om hwat der bart èn hwat fan in wylde freugde mei't de hiele brot yninoar donderet, in ûnbidigen hate tsjin de fascistyske ynkringer èn in djip en great meifielen mei de lânslju, dy't syn gewelt ûnderfine moatte.

Fortrietlik is de driging fan hwat komme sil, mar tagelyk is der forromming dat kommen is, hwat fatael, al jierren, op ús takrûpt.

It is safier tink ik, as ik, foar achten noch, nei de faem fyts. Strakblau is de loft en dat is meiiens al in hiel oar dekor as dat dêr't ik it stik wit hoe faek yn repetearre haw. Ik forwûnderje my oer it feit, dat it foar my net iens in fraech is: aenst nei it wurk. En ik forwûnderje my oer myn gefoelens foar lângenoaten yn de fjûrliny. Hwerom is dit oars, reéler, djipper as it meifielen mei Ingelsken, Frânsken, Poalen? Hwerom in sentiminteel tinken oan it lânskip yn Nederlân, wylst ik wit dat de grins fan datoangeande wier gjin grins bitsjut.

As ik op 'e saek myn fyts yn 'e kelder sette, komt H. my tsjin, dy't groetsje wol. Ik réagearje net en wit, dat ik salang't de oarloch duorret, gjin N.S.B.-er of oare fascist mear oansjen sil of in wurd mei him wikselje.

Op 'e ôfdieling wurdt noch mear praten en redendield as oars. Ik haw it gefoel dat ik der mear byhear as oars. Dat der net nei my harke wurdt om nuvere idéen to hearren en dêr tsjin yn to gean, mar om't it op harsels wearde hat, samar. Hoe lang it duorje sil, wurdt der frege. Twa, trije dagen siz ik, mar de measten kinne dat net leauwe. De direksje hat ommers in kantoar yn Den Haech fêstige, mei it each op in

[p. 228]

mooglike fordieling fan it lân yn twa parten, ien biset en it oare frij, troch de wetterliny. Yn de wetterliny leau ik nou wer net en dan komme de forhalen oer it delsjitten fan gâns Dútske tastellen. Dat makket ús allegearre bliid, mar ik ornearje dat de Dútskers mear as genôch oerhâlde. Ingelân sil ús wol byspringe mei de RAF, miene guon. Ik haw myn twivels op dat punt, om't de loftfloat fan Ingelân neat foarstelt. Net yn forliking ta de Dútske, mar ek absolút net. Ik wiis der werris op dat de Ingelske yndustry o sa efterlik en midsieusk is, hwat de lju dy't ik it leafst mei - hja binne pro-Ingelsk, om't hja sa anti-Dútsk binne - fûl bistride wolle. Werris, hwant sûnt Ingelân en Frankryk oan Hitler de oarloch forklearre ha, is wit hoe faek bisprutsen hoe lang de oarloch duorje sil. Ik bin der wis fan dat Ingelân winne sil, mar wit dat it earst in bihoarlike yndustry opbouwe moat en skat de dûr op sa'n trij en in heal jier.

Hwat bart der dy dei fierder, dy dei sûnder chronology? Ha wy wier oan it wurk west? De ruten wurde biplakt mei stroken papier - ik doch der net oan mei. De radio seit... forrie... spionnen... Dútskers yn frouljusklean... forrie... forrie... Oprop oan de bilfolking om kalm to bliuwen... alle drank troch de goatstien spiele. Ik haw gjin drank en hûnderttûzenen wurkleazen ha gjin drank en hûnderttûzenen oaren ek net. Mar it is in goerie, dy't mear as hwat ek, mear as de earnstige birjochten oer fleantugen en bommen de minsken in gefoel fan panyk jowt. De drank fuortspiele... gjinien sprekt út hwat dêr efter sitte moat, mar it grypt de lju by de strôt.

Hwannear kinne de Dútske soldaten hjir wêze? Hwat as se hjir binne? Dan is de oarloch oer, foar ûs, wurdt der sein. Dan bigjint it pas, is myn miening. Ik sitearje Shelley... ‘Stand ye calm and resolute, Like a forest close and mute, With folded arms and looks that are Weapons of unvanquished war’.

Der wurdt sein dat S.B., dy't bûten de mobilisaesje foel om't er to âld wie, mar dy't in gewear en in soldatepak thús hie, dat oandien hat en nou mei it gewear op 'e rêch op 'e fyts Fryslân trochswalket op 'e siik nei de fijân.

De middeis komme Nederlânske soldaten troch, op iepen auto's. Hja binne swart om 'e kop en sjogge der wurch út. Andert op fragen jowe hja net, dan geane hja fierder.

N., dy't ien fan de lju is, dy't oerpleatst is nei Den Haech, om dêr de boel geande to hâlden as it lân opsplist wurdt, komt de middeis binnenfallen. De eagen steane him wyld. Hy is op

[p. 229]

it earste birjocht fan de oarloch op 'e fyts stapt om nei it heitelân werom. Idioat fansels, mar hy wit gâns to fortellen. Oer de parachutisten by Den Haech, oer bisjittingen fan ús troepen op de iepen diken. Op 'e Ofslútdyk hawwe de posten him trochlitten, blykber út in soarte fan ynstinktyf meigefoel foar healwizen.

De jouns de stêd yn. De spoarbrêge is iependraeid en hja hawwe in lokomotyf trochride litten, dy't der nou hwat healwiis, mar ûnforsetlik by delhinget. Dan brânne der loadsen op it stasion, sels yn brân stutsen om de fijân tsjin to wurkjen, dy't elk momint komme kin. De sinken dakken brânne as in fantastysk fjûrwurk, mei gâns blauwe en pearse en sangene flammen, it spat en it fjurret en it fjûr fret alles op mei in lûd as it razen fan de sé. Djip bifredigjend is dit allegearre, dit fornielen en forneatigjen, om de fijân dwers to sitten.

En dan komt de nacht. Moarn kinne se der wêze. Moarn, dat is oars net as kâlde, klamme eangstme. Net langer bin ik oerâld... Mar jong... o, hwat bin ik jong! Wy hawwe nea meidwaen kinnen, altyd wie der krisis en wurkleasheit en fascisme, wie der it gefoel fan útskeakele to wêzen, wiene der Colijn en Oud en Romme. Koartlyn knipte ik in stikje út 'e krante oer de leverânsje fan nikkelstiel út Celebes foar Dútsklân, foar Krupp... Hwerom kin ik nou de triennen net efterhâlde, by it tinken oan 'e oarloch, oan al dy jonge jonges, dy't net oars kend hawwe as krisis en Colijn en Oud en Romme, dy't net troud binne, noch nea meidien hawwe... In greate solidariteit fiel ik mei dy jonges, mei de Nederlanners yn tsjinst en yn it fjûrgebiet, mei de lânslju yn gebieten as Fryslân dy't sa oerjown wurde en mei B., op 'e swerf troch Fryslân, mei in gewear en in soldatepak.

Oer in pear dagen is it oer; dan is Nederlân biset en dan bigjint it. Dan moat it anti-fascisme wier makke wurde. Mar ik bin sa jong, o hwat bin ik jong...

De oare moarns binne de Dútskers der. Hwa't syn drank fuortspield hat sil dêr birou fan hawwe. It earste wyt fan de Germaenske soldateska binne de taertsjewinkels. Fêster as ea wit ik dat de Dútskers de oarloch forlieze sille.