De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 214]

Sjoerd van der Schaaf:
De muorre fan wjerstan

Einliken hie ik it al lang witten. Ik kin it sizze mei de hân op it hert, hwant ik haw noch eigen materiael út de foaroarlochske tiid: stikken, dy't ik skreaun haw en oantekeningen, dy't ik makke haw. Letter haw ik my faek ôffrege, hoe't it my op 10 maeije 1940 dochs noch oer it mad komme koe. Jouns tofoaren hie ik noch lang dwaende west mei it skriuwen fan in stik oer it nije gritenijhûs fan Raerderhim. Wy hiene it bisjen mocht mei in man of hwat fan de parse, en letter hie it petear mear gien oer de tastân yn Europa as oer de dingen fan Raerd en de greidhoeke. Elkenien sei, dat it wol hwat tafalle soe. Ik leau net dat ik spulbrekker wie. Dochs kin ik biwize, dat ik it witten haw, al haw ik fansels nea net sein of skreaun dat it krekt op 10 maeije losbrekke soe. Mar dat der nei München neffens my neat mear to hoopjen wie stiet yn oantekeningen anno 1938; it stiet der koel en hast fatalistysk.

Hwat kin dan de reden west hawwe fan it optimisme yn Raerd, en dat ik it yn 'e iere moarn fan 10 maeije noch lang net daliks yn 'e rekken hie? Der wie gepraet op 'e strjitte, moai lûd, en der wie it fiere brommen fan fleantugen. Ik hie noch wol even sliepe wold, hwant it wie let wurden mei it Raerderhimske stik, dat ik ek noch nei de krante bringe moatten hie; en it like noch net iens alhielendal ljocht. Mar it praten waerd net minder, it waerd earder forheftiger, en doe gyng der efter yn myn geast in lytse alarmskille. Ik wipte fan 't bêd en skoude de gerdyntsjes fan 'e sliepkeamer fansiden. Under op strjitte stiene de buorlju, bearend as nei in ûngelok. Doe wykte yn myn holle de muorre fan wjerstân, dy't ik dêr yn de rin fan de lêste seis, sawn jier yn opboud hie. Ik die it finster iepen en rôp: ‘Is it mis?’ En hja antwurden, dat it mis wie en foargoed!

‘De Dútskers binne de grins oer,’ sei ik tsjin 'e frou. Der foel in hikke ticht op myn paed. It hie net iens sa'n maklik paed west: hurd wurkje en lange jierren in lytse fortsjinst. Oan 'e kant fan it paed stiene de wurkleazen. Op 'e siktarije fan Opsterlan hie ik kaerten foar harren útskreaun, wolris in hûndert op ien moarn. Hja koene neat my dy kaerten; it wie allinne it biwiis dat hja ynskreaun stiene yn it boek. Somliken fregen: ‘Hwat bart der nou?’ It antwurd wie stéfêst, dat de wurkforskaffing wol gau iepen komme soe. Mar de wurkfor-

[p. 215]

skaffing kaem troch de bank net sa gau iepen. Hja wiene yn kostúsjeko en hjoed de dei wit ik noch hoe't dat rûkt as it der op reind hat. Beets, De Tynje, Oerterp, fan dy kusten kamen hja opsetten nei it ierpeldollen. ‘Jo hawwe maklik praten,’ seine hja, as ik harren delbêdzje woe. Ik koe harren net goed fortelle, dat ik ek mar trichtich goune yn 'e moanne fortsjinne.

Letter forslachjower by Hepkema, earst sechstich en doe njoggentich goune yn 'e moanne. En noch wer letter by Het Volk yn Utert, einlings op in lean dêr't ik der fan komme koe. Mar de wurkleazen stiene op 'e hoeken fan de strjitten; en it waerd iderkear dúdliker, dat de dingen yn Dútsklân glêd forkeard gyngen. Yn Utert bigoun Mussert nei foaren to kommen, en der wie dêr wol mear oan 'e hân. Jan Baars spriek mei seis keardels yn unifoarm om him hinne; neffens him wiene wy net mear it folk fan Piet Hein, Jan de Witt en De Ruyter, mar fan Albert Heyn, Simon de Wit en De Gruyter. Der waerd grute, dat dizze Jan it efterstik fan in hynder west hie yn in revu fan Henri ter Hall. Foar myn gefoel hwat ûngefaerlik wiene de saneamde solidaristyske streamingen yn roomske rounten.

Meimankoarren wie it lykwols berneboarterij yn forgeliking by hwat yn 1933 yn Dútsklân barde. Hitler oan de macht: it swurk biloek nou foargoed. Mar to'n earsten bleau it noch rêstich. Foar my folge op Utert Grins; it wie de tiid, dat yn Eastenryk de Dollfuss-diktatuer him mei gewelt ynstallearre. Op Grins folge Amsterdam; wichtige feiten wiene yn dy snuorje de nacht fan de lange messen yn Dútsklân en it wurkleazeoproer yn de Jordaen. Persoanlike notysje: troud yn Augustus. En doe yn desimber, nei it Volksblad yn Ljouwert.

Dy Ljouwerter tiid, dat wie deselde fan de boargeroarloch yn Spanje, fan Mussolini syn oanfal op Abessinië, fan Hitler syn legeropbou, fan de earste anti-joadske maetregels. Alles dreau nei ûnheil. Underwilens stiene ek yn Ljouwert de wurkleazen op 'e hoeken fan 'e strjitten, en de sterke man Colijn ornearre, dat it Nederlânske folk soberder libje moast.

Yn 1938 gyng de needlotsstream hurder en hurder; Eastenryk foel sûnder slach of stjit yn de iere maitiid en yn septimber kaem mei de Sudetendútske kwestje de greate krisis. Neville Chamberlain spriek it biskiedende wurd; it kaem der op del, dat Tsjecho-Slowakije foar de wolven smiten waerd, mar de frede biwarre bleau; doe noch al. Der wie yn dy hjerstmoanne gjin populairder figuer as de Ingelske premier mei syn paraplu en syn huodtsje. Hwat wie moaijer as frede? Ik haw lykwols de flagge net útstutsen en, nochris, ik kin biwize, dat

[p. 216]

ik München in ramp achte. Woe ik oarloch? Hjir opponearret him de twaspalt fan de siele. Fansels woe ik gjin oarloch. Mar ik woe ek net dat Hitler woun en dat de frijheit forlern gyng en dat de Westlike lânnen kapitulearren foar lompe en grouwélige drigeminten. Myn polityk ynsjoch sei: dit is in enoarme ramp. Mar hoe koe ik as minske, tinkend ek oan frou en bern, in oarloch winskje?

As minske wie ik ré om út to hâlden, dat it foar ús noch goed biteare koe en dat, hwa wit, Nederlân der krekt as yn de earste wrâldoarloch noch bûten bliuwe koe. Dat wie de muorre fan wjerstân yn myn geast, dêr't krekt doe in fiks stik boppenop kaem. It kin ek oars útlein wurde. Lyk as by elke sykte anti-stoffen yn it bloed ûntsteane, soarget de geast foar forwar, hwannear't fan bûten de gefaren harren opponearje. It is ek bigryplik, hwant hwa-minske kin libje en oan ien stik wei it slimste tinke? It jier dêrop gyng Tsjecho-Slowakije der alhiel oan, en datselde jier yn augustus mocht myn frou en my in hwat rommer fakânsje barre as sljuchtwei. Mids augustus stieken wy ôf nei de Elzas en de Vogezen. Yn Metz stie de militaire drokte ús net oan, mar yn Straatsburg koene wy rêstich op in terras sitte yn it skaed fan de dom mei syn oardel toer. En yn de Vogezen wie it, nei't se ús seine, de moaiste rite fan de hiele simmer. De beken wiene noch fol wetter fan it wiete waer tofoaren, mar de paden wiene al lang opdroege en oan de kanten derfan siet it fol framboazen. De doarpen leine smûk yn de delling mei har fakwurkhûzen en har boarnen op 'e pleintsjes: Metzeral, Sondernach, sa Elzassysk as men mar tinke kin, en dêrboppe de bosken en de fiere rjochte linen dêr't de bergen ophâldden en it himelblau bigoun. Wy rounen elke dei lange stikken, oer de toppen en inkelde kearen nei de Markstein, dêr't de greate wei wie. It wie yn in herberchje oan dy greate wei, dat wy yn in krante liezen fan it Molotof-Ribbentrop-fordrach, de Dútsk-Russyske oerienkomst. En foarsafier't wy ús noch yllúzjes makken, fordwounen dy wol, doe't wy de deis dêrop yn Mulhouse de mobilisaesjebifellen oanplakt seagen. Der wie ditkear gjin frede mear to rêdden.

De weromreis stiet my noch skerp foar de geast: de trein fol fakânsjegongers op 'e flecht nei hûs. Der wiene by dy't sahwat tochten dat de duvel harren efter de fodden siet. Ienkear yn Eysden gyng der in algemien Godtank op. En yn Maastricht op it perron, dêr't hûnderten wachtsje moasten op in oare trein, seagen de lju it foar Hitler al wer sûmber yn. In Ljouwerter substitút-ofsier fan justysje, forneamd om syn los-

[p. 217]

lippigens, ornearre dat dy fint syn holle yn in strûp stiek.

Efternei bisjoen wie dat dêr yn Maastricht in aldernijsgjirrichst gearwêzen op it ‘eilân Nederlân’. Dilettanten yn alles hwat mei oarloch to meitsjen hie, bern yn de kweadens, hoe hie der út harren in goede bioardieling komme kind fan de tastân? It gefoel, feilich to wêzen efter de lânsgrinzen wie oerhearskjend, al wiene der wol somlike oare stimmen. En yn elts gefal founen fierwei de measten, dat wy mei it barren neat to meitsjen hiene. Fansels, Hitler mocht net winne, dat net. Hy hie nammers de Poalen ek noch net forslein; as dat losgyng koe it him noch wolris neat tafalle.

It wie gjin aerdich thúskommen; der lei in telegram dat ik daliks oan it wurk moast om't in kollega yn tsjinst wie, en de boeren rieden mei hynders nei de foardering. En doe bigoun de tiid, dat ik it eltse dei better wist hwat der wankte en it eltse dei minder leauwe woe. Hitler hie net in spier muoite mei de Poalen; hy like nearne gjin muoite mei to hawwen Der kaem in lange en kâlde winter en men woe ha, dat de Ingelsken en Frânsken loskomme soene. Mar hja kamen net los en joegen Hitler de kâns, rêstich syn tarissingen to meitsjen. En hwat hie ús lân noch to hoopjen, nei't yn april de oanfal op it Westen bigoun wie yn Denemarken en Noarwegen?

It slimste freezje en it bêste hoopje; mar it wie meast it lêste, tsjin de klippen oan. Oant it op 10 maeije net mear koe. Ik haw dy deis noch in haedartikel skreaun; der stie sa likernôch yn, dat it misdiedich gewelt nou ek tsjin it neutrale Nederlân losbrutsen wie. De motivearring wie fansels leagen en bidroch yn de styl, dy't sa neigeraden elkenien wol koe fan de nasionael-sosialisten. Swiere tiden stiene ús to wachtsjen, mar der wie gjin reden om de moed to forliezen. Nederlân stie net allinne; it hie machtige maten yn de striid, en meimankoarren fordigenen hja in stik minsklike eare en weardichheit. Hoopje op in goede útkomst en trou bliuwe, hwat der ek barre mocht, dat ferge ik fan alle lêzers.

De muorre fan wjerstân wie stikken, mar ik boude yn de katastrofe al wer oan in nijenien.