De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 203]

Jan Tj. Piebenga:
De nije oarder giet oan

Fan ien ding wiene wy wis: át der in oarloch kaem, gong dy by ús lâns. Seldsum gefoel fan feilichheit, en dat wylst yn it tinken it sein al jierren op ûnfeilich stie. Men wennet op in plakje dat it freedsumste doarpke fan de wrâld hjitte kin, men stiet yn de opgong fan it libben, men hat in jonge húshâlding en wiif en bern bloeije as blommen. Soldaet hat men net west en soe men ek net wêze wolle; jin ynskikke yn it leger fan de christian soldiers, dat giet better, al lokje de biferzen en selsfoldiene formaesjes fan dàt leger yn Nederlân net ta meidwaen út. Nocht oan de polityk is der genôch, mar de situaesje hjirre liket net op dy fan bûten de grinzen oan to sluten. Yn dit lân moat blykber alles yn it isolemint bistean. De c.d.u., earst in karploech en gideonsbinde, is nou in rountsje fan warbere skreppers. Men soe wol nei de s.d.a.p. wolle, mar it klimaet leit jin net; men fielt foar de hiele tsjerke en it hiele folk fan de c.h.u., mar sjocht hoe't hja dêr tofreden mei de brokstikken binne; men wit út de krante fan de n.s.b., mar dat is in saekje fan Hollânske hearen, fan geskreau en greate wurden, fan neibauwerij fan Dútsklân.

Der is gjin radio yn it skoalhûs yn it súdwesthoekse doarp, mar it hûs rûgelet stadichoan fol mei boeken, brosjueres, kranten; hja komme fan wech ende wear en hja lizze sokssahwat as ynternasionale kontakten. It libben is striid, mar foar jin is de striidkrite dochs de studearkeamer. Wierheit en rjocht wurde net fan de modernste wapens biskaet, mar fan idéën. Men hat jin net allinne yn Fryslân en yn Yslân fordjippe, mar fan tichtby hat men it opinoarspatten fan Bekennende Kirche en Deutsche Christen meimakke, men hat biwûndering foar Karl Barth, men hat yn de Ljouwerter krante bisocht kritysk de oarsprongen fan it nasionael-sosialisme nei to gean. In pear boeken binne daliks nei forskining kocht en wurde twa-, trijeris lêzen: Miskotte syn Edda en Thora, Walter Schubart syn Europa und die Seele des Ostens, Denis de Rougemont syn Een jaar in het Derde Rijk. Der is hwat greats geande yn dy jierren, der waeije wylde winen lâns in skiere kym, der mocht wol in nije Yntsje Jans komme dy't it folk ûnheil, bloed en wé foarsei.

De idylle fan Aldegea oan de Brekken wie fansels mar bûtekant. Sûnt in jier as tsien leaude mannichien dêr wer oan foartsjirmerij. Greate boeren wiene oer de kop gien, sterke jonge

[p. 204]

keardels rounen sûnder wurk om, lytse baeskes en winkelmantsjes hiene fierstofolle jild yn it fjild útstean. It wie krisis hwat de klok sloech. De ienling waerd, hwer't er ek stie, slachtoffer. Seldsum hoe't sawol de kommunisten as de fascisten de massa's wisten to hantearjen. Seldsum ek, hoe't it libbensgefoel yn frij koarte tiid omslein wie.

Yn de tweintiger jierren like it reine en suvere libben einlik syn kâns to krijen. Nea gjin oarloch mear. Fuort mei de drank. Prostitúsje is in mislediging fan God en minske. Pleagje en pinigje de dieren net. Meitsje fan de skoalle in frije mienskip fan blide, it goede wollende bern. Bou jeugdherbergen foar de jongerein en hâld har dwaende mei folksdouns en lekespul. It iene lieteboekje à la Jan Pierewiet forskynde nei it oare. Fritz Jöde en oaren wurken foar in nije muzykkultuer; roomske paters fierden mei har klubs mysteary-drama's op. Folksûntjowing wie it biedwurd en elk koe guodkeap boeken krije, as er mar in abonnemint naem by de Wereld-Bibliotheek (Iofts) of by Callenbach of Kok (rjochts). De folkshegeskoallebiweging bigoun krekt om 1930 hinne yn Bakkefean. Soargje dat it lichem him harmonysk foarmet en klaei it los en bihaechlik en foaral frij fan alle dekadinsje. Nearne sprekke de tweintiger jierren dúdliker as yn de a.j.c.; de fakkeloptochten, de fleanende findels, de lieten dêr't men sa goed op marsjeare kin, de blauwe blouses en de reade strikken, de learene gurdlen en de rydbroeken, hja wize allegearre nei de takomst. Om dy takomst is it hàrren ek bigoun, dy't it sûnder al dy attributen dogge, mar dy't út forset tsjin it sêdde boargerdom dochs yn 't mansjester rinne. It is noch net safier, dat de marsjearende swart- en brúnhimden jin de skrik oer de lea jeije.

De decade fan tritich oant fjirtich is dy fan de skrik, fan de fortwifeling en de forbitenens. De minsken, sels de Nederlanners, bigjinne to leauwen dat hja yn in biseten wrâld libje. Ha jo der ea fan heard, dat joadske jongkeardels nei Fryslân komme om dêr it boerewurk to learen? Der wurdt grute, dat der fuort oer de grins in kamp is, dêr't de fijannen fan Hitler opburgen wurde en it liet fan de Moorsoldaten sjonge moatte. As men as fryske-biweger foar studinterountsjes sprekke moat, fornimt men hieltyd hoe't guon mei it fascisme flirte en der de nije tiid yn sjogge. Kunstners en yntellektuélen dy't fan dy nije tiid neat hawwe moatte, wurde yn ballingskip jage en party dogge harsels tokoart. De lytsen en swakken geane der oan; fan Abessinië oer Tsjechoslowakije nei Finlân, it is as wurdt in rige beammen fan in machtige wynhoas ûntwoartele. De sosialisten dogge it brutsen gewearke fan de

[p. 205]

revers ôf. Yn Spanje wurde bluodrige foaroefeningen hâlden. Mar yn Nederlân is Colijn in namme; doe't ik yn de trein fan Snits nei Ljouwert gysten útrôp, it wie om 1938 hinne, dat wy ús koloanjes gjin tsien jier mear hâlde soene, forklearre in man mei mr. dr. as titel my foar gek. By Jan Hiemstra yn de smidte moast ik ek gauris yn de kontramine. Dêr waerd ornaris willich op de neutraliteit boud en dêr die it nimmen sear dat it Haechske regear op in kear de grins foar de flechtsjende Joaden op slot die. It soe allegearre wol hwat tafalle en tiden hawwe tiden.

Doe, op in freedtomoarn, wie it safier. It wie krekt as fielde ik hwat fan forromming doe't de smidsfeint my it nijs ier en bytiid trochdie. De swolm wie trochbrutsen; it gong net mear oan ús foarby; nou kaem it op de konfrontaesje oan. Nederlân like foar it earst nei safolle jierren yn Europa opnommen to wêzen. Dútsklân wie net mear de bûtenlânske macht, dêr't men hoeden mei omgean moast, it wie de fijân. Gjin pielderij mear mei tsienderangsprobleemkes en gjin gehakketak mear fan folslein ûnhistoaryske pommeranten; nou waerd der fuort by ús skiednis makke; wy wiene ek pionnen op it skaekboerd. Wy seagen fansels tonearsten gjin frjemd soldaet en it duorre in dei as trije ear't wy it sjitten hearden, mar nea earder of letter hat it geroft him sa úttjirge. It wie krekt as rûgele it nijs út 'e loft en dat grif net allinne troch de radioweagen. Op sokke stuiten hat it bloed fan alle doarpsbiwenners deselde polsslach, krije de stimmen deselde toanhichte, libbet efter de eagen deselde freze.

Nou, nei in fearnsieu, lykje dy dagen om Pinkster 1940 hinne gearraend to wêzen ta ien dei, ta ien bilibjen. Winliken hearre de oerfal op Denemarken en dy op Noarwegen fan in moanne earder der ek by. Gjin momint haw ik der oan twifele, dat wy der ûnder wâdde wurde soene; tagelyk stie it foar my fêst, dat dit fortoan fan militaire, op en út Dútske hybris net ivich duorje koe. Ik hie it ien en oar sjoen fan de stelling Wûns en koe dat mar min foar tinken nimme, grif net as ik tocht oan hwat ik heard hie fan hoe't it der yn de oarloch yn Finlân om en ta gong. Fuort nei de kapitulaesje haw ik de fyts nommen en swalke ik in hiele middei by de kop fan de Ofslútdyk om. It wie om to laitsjen en om to gûlen, sei in boer dy't dit lyts biwyske fan de moderne oarloch meimakke hie. Gelokkich dat ús mannen net yn dy mollebulten yn it lân sitten bleaun binne, sei de man dy't mei it greate grêf foar de stikmannich fallenen op it Wûnzer tsjerkhôf dwaende wie. Fan in slachfjild wie gjin sprake, al wiene der yn de haest fan

[p. 206]

de flecht frijhwat spullen en papieren efterlitten. Oan de lêste dei ta wiene de soldaten mei har houtene ûnderkommens oan it pielen en de wetterliny dy't hjir lizze moast mocht wol sa hjitte. Der is wakker sketten, mar der binne ek mannen troch de eigen kûgels of granaten fallen. Gjinien kin it boarterij neame, hwat dêr by Wûns en Surch en Koarnwert barde; it wie mear hwat by it keatsen ‘prebearjen’ neamd wurdt. De theory fan it lytse mantsje wie net bistân tsjin de praktyk fan de greate baes. Gjin forstanniger ding is der yn dy fjouwer, fiif dagen dien as it dellizzen fan de wapens. Rotterdam wie hurd oankommen; dêr wie it lân noch lang fan yn de sûs.

Yn 'e sûs, dat wiene wy en dat bleauwen wy allegearre gâns in skoft. Hwat waerd der op de buorren net foar frjemd nijs forteld en hwat wurke de krityske ynstânsje by elkenien sleau en sloadrich! Yn sokke tiden forliest ek in dokter of in dûmny de wittenskiplike sin, dêr't er oars oer biskikke mient to kinnen. Wy binne samar lotgenoaten wurden, opnommen yn de mannichte; al ús gradaesjes en klassifikaesjes lykje ynienen wei to fallen. Nou't de bidriging net mear fier ôf en ûnwerklik is, mar taestber as in wrede hân dy't jin yn de nekke knypt, nou binne de bergen fan prinsipeforskillen, dêr't wy ús yn fredestiid sa drok oer makke hawwe, ynkrompen ta sútrige heapkes. Buorman, dy't men lang hwat skoudere hat om't er swart of read of gielwyt wie, is nou in deagewoan minske lyk as ik sels. Ha jo 't al heard, sizze jo tsjin him oer de hage, en dan komt der in forhael dêr't letter gjin wurd fan wier blike sil to wêzen, mar dat jin nea rout. Hwat men yn sa'n oarlochstiid ek byinoar stalt, it forblikt altyd tsjin de wierheit.

Wy steane 10 maeije op skjin papier. Soks wurdt letter dus révolúsje neamd. De bern boartsje troch, lyk as hja dat juster diene en moarn dwaen sille; ien fan harren nimt suertjes oan fan in Dútsk soldaet, dy't mei in patrouille troch it doarp komt. Och, dy mannen wurde ek stjûrd, seit de bolrinster. De humaniteit hat blykber noch in lyts kânske; fjouwer jier letter is hja der al net mear. Dan sliepe de bern nòch rêstich, ek as heit mei yllegale krantsjes of sels mei Ingelske wapens dwaende is. De bern groeije in nije tiid tomjitte, ien sûnder rein-libbenbiweging en a.j.c. De ierde leit net mear foar har iepen, mar is troch gerdinen ôfskerme. Skielk roppe hja batsk en brutael de âlden ta forantwurding. Dat meije hja dwaen, hwant hja hawwe sliept doe't heit en mem der mei oan wiene omdat der mear en swierder bislissingen fan har frege waerden as dy't hja út harsels oan koene.