De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 207]

Durk van der Ploeg:
De oarloch is net bigoun

Wy wennen op in terp yn de âlde gemeenteskoalle, dy't nei de opheffing ta in dûbelde went forklost is. Op in dei kaem der in man op in fyts mei kusjebannen. Hy fûstke mei ús mem, sei dat er Gosses hiet en frege oft er it hûs wol efkes sjen mocht. Oan syn eagen koe ik wol sjen dat er yn de keamer net folle eigens ûntdekke koe, mar by biwûndere tige de kleankast yn 'e hoeke fan 'e keamer mei de greate heakken, dy't neffens it sizzen fan de man noch krektlyk wie as fjirtich jier lyn, doe't er yn dizze skoalle foar de klasse stie. Letter die my bliken dat dy man professor Godard Gosses wie, dy't om 1900 hinne yn de gemeenteskoalle op 'e terp oan de Ealsumers de earste bigjinsels fan wittenskip bybrocht. Noch fier foar de tiid dat Gosses ûnderwizer to Ealsum wie, stie oan deselde skoalle as haed R. van Assen, in ierdrykskundich man, fan hwa't in boekje oer ierdrykskunde fan Fryslân en in skoallekaert forskynd is. Fan dy skoallekaert haw ik oan de Fetzeskoalle to Dokkum noch leard hoe't Fryslân mar in lûst wie yn de wrâld en dat Fryslân op de globe yn de hegere klassen alhiel net foarkaem.

Mar de terp mei de âlde skoalle en it mastershûs wie great. Dêr foarmen har ek de earste bigripen oer de oarloch en sjitterij, hwant simmerdeis waerden der op sneontojounen oan de hússide fan it eindichste hûts sjitoefeningen hâlden troch de BVL. In greate wite kaert mei swarte sirkels en in dûnker hert as roas waerd op de hoksside slein. Om beurten skeaten de mannen dwers oer it tún en it skot wjerkeatste tusken de romte fan it hok en de huzen. As jonges mochten wy dan de lege hulzen mei nije leadtsjes stopje, mar as it al to let waerd kaem der ien om 'e hoeke fan it hûs om ús yn 'e hûs to roppen. Wy wiene der lykwols al op ôfjage en doeken tidich yn it hok, sadat nimmen ús fine koe. Wilens wy op 'e hûken foar de húskedoar sieten to wachtsjen oant de kust wer feilich wie, pikten de kûgels feninich tsjin it sket. En dan gyng it wer út in draef nei de mannen om de hulzen fierder yllegael to stopjen. En fansels waerd sa'n joun oer de polityk praet, al koe ik der dan ek neat fan bigripe. Mar doe't it mobilisaesje waerd wie it dien, wy hiene ús lêste kûgels makke.

De oarloch. Ik wit net hwer't it bigjint. Mei skokken falle de

[p. 208]

bylden oerelkoar hinne. Soldaten fytse by de wyn op. By de sjitoefeningen sit ik mei de rêch tsjin it weinhok fan Bloemendaal en sjoch spand nei de Dútske soldaet dy't oan myn fuotten leit en ûnforwacht it skot lost. Hy laket tsjin my as bliken docht dat er yn de roas sketten hat. Der rint immen mei in flagge troch it fjild, in troep soldaten giet yn stoarmrin op 'e feart ta, efterelkoar smite se hângranaten yn it wetter. Lytse kolommen sjitte as poddestuollen omheech. Der bliuwe wite skomflekken op it wetter lizzen en driuwe stadich nei de brêge ta. In soldaet poetst it hynder en seit dat er graech wer nei hûs ta wol. Oeral yn 'e stêd hingje spandoeken: DUITSCHLAND WINT OP ALLE FRONTEN. Wy sykje de lege hulzen op dy't de soldaten nei de oefeningen yn it fjild lizze litte en kegelje der mei op it swilk foar it bêdsket, mar as de spandoeken yn 'e stêd komme moatte de soldaten de hulzen sels opsykje.

Dy earste dagen fan oarloch, it wiene de moaiste dagen fan myn libben, der wie hwat to bilibjen. Nammers, hwat wie oarloch? In bigryp dat by my winliken net fierder rikte as in fjochtpartij tusken twa kloften jonges, dy't elk oan in kant fan de steile tsjerkhôfswal bisochten oer it lykpaed to kommen om de slach oan to gean. It wurd oarloch kaem allinne foar yn skiednisboekjes en de frijwol magyske klank dêr't it wurd oarloch yn 1940 mei laden waerd is pas réaliteit wurden doe't ik op in middei út skoalle kaem en op it oanplakboerd nammen seach fan minsken dy't sûnder foarm fan proses deasketten wiene. Mar doe wie it al 3 maeije 1943. Ien fan dy nammen wie Dirk Fokkens, landbouwer te Niawier, stie der mei lytse letters efter. Mar de fraech hwer't de oarloch bigjint, bliuwt iepen. It bigjin fan de oarloch is foar my in film, dêr't wol in great tal fragminten fan biwarre bleaun binne, mar dy't net yn kronologyske folchoarder to rekonstruearjen binne. Foar my is er net bigoun. Op in dei bistie it yn it wite each fan de freze, yn letters printe op papier. It wie der yn de petearen, yn de dûnkere tried fan de fragen, de heech oplutsen skouders as forlamme wjukken. Se binne yn de herinnering oan it arkadysk forline heakjen bleaun as oan it ljocht fan de simmer. Wy gyngen yn optocht efter de earste troepen oan, dy't marsjearjend troch de stêd kamen en namen de lieten al ridlik gau oer. De opteinens oer safolle nijs makke it freegjen nutteleas en oerstallich. Jouns nei skoaltiid rounen wy om it hurdste om by it gebou fan de ynkertiering to kommen, dêr't wy de platte moffefytskes poetsten oant se glommen as ekkels en dat foar in pear luzige sigaretten. En plat op 'e

[p. *13]

[p. *14]

[p. 209]

kont yn it strie bjinden wy op 'e skuon fan de Obergefreiter, de Unteroffizier en as it sa útkaem dy fan de Feldwebel der by. Mar dy lêsten hiene wy in glûpende hekel oan. As ik syn pet yn de fierte mar oankommen seach woe ik wol krûpe. Doe't er my in kear oer it mad kaem wylst ik mei syn fyts dwaende wie en it nikkel fan de kranken en it kamrêd opwreau, rôp er efter myn rêch: Es ist nicht blank. Ik kaem dy jouns mei in wiete broek thús. Dit soarte fan aktiviteiten waerd my thús al ridlik gau forbean, dat ik koe doe allinne noch yllegael foar de Dútskers arbeidzje, mei likefolle wille as ik dat foar de oarloch foar de BVL dien hie. Myn werklikheit hie yn 1940 noch gjin earnst. Ik siet noch mar in pear wiken yn de fjirde klasse en wie noch drok dwaende mei de tachtichjierrige oarloch. En doe't ús buorman, dy't mei de mobilisaesje fuortrekke, wer thús kaem sei er: It is gebeurd. En as sjoch ik it noch, hy wuolle de wynsels fan 'e fuotten, forstrûpte him en gyng nei de kij. Der wie ommers neat foroare. Tominsten...