De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 193]

Tiny Mulder:
Wei nei de tsiende maeije

Wy stiene efter it fytshok fan de kristlike ulo to Drachten, yn de sinne en út de eagen fan de ûnderwizers. Der wiene by ús ploechje in pear greatere famkes út de tredde en de fjirde klasse, dy't ús ‘lukjes’ joegen fan har russyske sigaretten, fan dy crêmekleurige sigaretten mei in ûngewoan lang filter. Dy famkes kamen út hwat lossere húshâldingen as ik. Gertraud wie der ek by, dy't yn twa jier by ús op skoalle like flot en aksintleas frysk en hollânsk praten leard hie as se har berlynsk dútsk rattele. Guon greate famkes hiene altiten sterke forhalen, binammen moandeitomoarns, hwant sy hiene it frij en blykber ek it bûsjild om sneontojouns mei in steal jonges nei It Hearrenfean to reizgjen, as dêr in optreden wie fan de Kilima Hawayans. Sneintojouns sieten se by Boyd Bachman yn Grins. ‘En doe kaem der sa'n kreaze fioelist by ús tafeltsje to spyljen. Hy kaem hieltyd wer by ús.’ En oars hiene de famkes wol nei it dounsjen yn Midwolde ta west en yn 'e nacht op werom mei it giele motortramke, dat sneon- en sneintojouns let noch it feestfierend folk út Grins en Midwolde wei helle. Efter it fytshok krigen wy, jongeren, bern út steiler en earmer húshâldingen, de birjochten út dy oare wrâld fan dounsjen, jazzmuzyk, films, manlju, likeurkes, sigaretten. Ynienen sei ien fan de fankes: ‘Justerjoun wiene wy yn Grins yn in kafé, hen. En dêr krigen in pear Joaden fan de kelner in sulveren bledtsje. Der lei in kaertsje op mei: ‘Uw aanwezigheid wordt hier niet op prijs gesteld.’

Ik wie ien fan dy Joaden - lyk as ik froeger de houn wie, dy't ûnder heit syn auto dearekke, en it neefke wie mei syn lamme skonk -; kjel en triljend fan ellinde en lulkens skoude ik efter de kafétafel wei en fordwoun skou troch de draeidoar. Melaetsk, melaetsk.

Dat sil yn 1934 west hawwe. Op dat stuit en efter dat fytshok is - efternei bisjoen - foar my de oarloch bigoun. Ik wie trettjin.

In hoart letter moast Gertraud fan de ûnderwizer ûnder de dútske les it liet fan Andreas Hofer foarsjonge, fanwegen de goede útspraek. Gertraud bigoun en ik skrok. Fel staccato, yn droanend marsritme song se it liet foar. Ik koe it liet wol: ús muoike hie muzyk en tekst by it harmonium. Mar hwat Gertraud song wie in oar liet, sûnder muzyk, sûnder wurden, in

[p. 194]

strang en gebiedend ritme mei ûnheil yn elk koart ôfbiten wurdlid. Ik waerd der kâld en ellindich fan. Doe't Gertraud wer yn de bank siet, seach ik de ûnderwizer oan, ik seach de famkes en jonges oan. Hawwe jimme net hwat fornommen? De les gie gewoan fierder. Ik haw letter noait learzens klappen heard, of ik hearde ek wer Gertraud ‘Andreas Hofer’ sjongen. Hearde sy der ek by? Se is mei har heit-en-dy nei de tsiende maeije stil weiwurden. Kunde hat my letter forteld, dat er har sjoen hie as tolk op it Scholtenshûs. Se koene noait better tolk fine. Mar oft it wier is?

It moat it jier dêrop west hawwe, dat by myn kammeraetske in nichtsje út Delft of Leiden útfanhûze. Se wie sa'n wrâldwiis fanke fan sa'n achttjin, njoggentjin jier mei har floate klean en har heechhollânsk, dat ús, plattelânspjutten, woiris opknappe soe. Op in sneins kuijerke it Noard to Drachten lâns ynformearre it nichtsje earst nei de stân fan saken yn ús fysyk proses fan folwoeksenwurden. Wy anderen dimmen en biskamme. Praette men samar oer soks yn Delft (of Leiden)? En doe sy. Se hie yn Delft (of Leiden) in gearkomste meimakke fan de n.s.b. Mussert hie sprutsen foar in greate seale, ôfladen mei folk, meast studinten. Sy wie der ek mei in studint. Mei in enoarm entoesiasme fortelde it nichtsje. ‘En toen Mussert gesproken had, rees de hele zaal overeind. Iedereen bracht de n.s.b.-groet en ze riepen allemaal wel dertig, veertig maal houzee. En daarna zongen we allemaal het wilhelmus. 't Was geweldig, zeg!’ Se swei en wachte ús réaksje op dit sterke forhael ôf. Ik frege, oft wier alle minsken yn dy seal... ‘Nou ja, op een stuk of wat na, hé.’ Myn kammeraetske en ik sweijen fierder, hwant hwat koene wy hjirop noch sizze.

Efter it fytshok fan de ulo krigen wy nei de fakânsje nije forhalen fan de famkes. Guon hiene yn de simmerfakânsje meielkoar yn in húske west op It Amelân. Se songen nou oan ien tried wei it strjitlietsje fan ‘de arme spaanse vluchteling’, hwant se hiene op It Amelân op stap west mei spaenske flechtlingen, troch har koartwei ‘de swartsjes’ neamd. Se learden ús de pear wurden spaensk, dy't se al dounsjende en frijende leard hiene, en hingen soppige bylden op fan kreaze, exoatyske manlju. Ien fan de famkes naeide op in dei út nei It Amelân. Se wie ridlik gau werom en foarsafier't wy gewaer wurde koene hie de reis by har ‘swartsje’ net it forwachte entoesiasme biwurke. Efter it fytshok woe se suver neat fortelle, ek net foar in hiele sigaret. De spaenske boargeroarloch hie hiel

[p. 195]

efkes ús groepke rekke, efkes de emosys oan it wurk set, en waerd doe wer redusearre ta krantebirjochten en radionijs fan it parseburo Vaz Dias.

Wy hiene de regelmaet fan de skoalle, krigen yn it skoft efter it fytshok ús ‘lûkjes’ fan russyske sigaretten of fan damessigaretten - bleekblauwe en bleekrôze tinne sigaretsjes mei in gouden tippe - en inkeldris kochten wy sels foar trije stûren in pakje Fifty-Fifty.

Hwannear wie de brân yn it Reichstaggebou en it proses-Van der Lubbe? Ik sjoch in kapottrape jongeman mei skouwe eagen op in foto. Om him hinne bisûnder eptich klaeide en glânzich útsjende heaven. Hwannear is it krekt bigoun, dat wy almar earmer waerden, dat der noait gjin nije jurk of in nije mantel mear kaem, mar altyd hwat nijmakke âlds út klean fan greatere nichten en fan muoikes, dat ik alle jounen myn ljochtgrize fil d'ecosse hoazzen stopje moast, omt it net faek nije lije koe? O, mar wy hiene it thús noch bêst. Op it Mounein stiene alle dagen lange rigen stimpelders; manlju dy't wy net koene, in lange rige bilape manchester en guodkeape petten. Dat like minder. Wy hiene de skoalle, it húswurk, de gymnastykklub, it swimmen, it fraechlearen, en simmerdeis hie omke út de Súdwesthoeke my nedich as fokkemaet foar syn boat. ‘Potstausen, dy forrekte Hitler’, sei omke, as er jouns de krante optearde. ‘Hobo’, prottele muoike, mar omke wie net in man, dy't de dingen fan alle kanten biseach en dan kreas forsichtige formulearringen fine koe foar syn bitinken. ‘Potstausen’, sei er, en ‘forrekte keardel’. Mar elke middei nei syn middeistukje rôp er woltomoede: ‘Dêr is de âld sinne wer. Hy skynt hjir like moai as yn Súd-Afrika. Giest mei?’

Underweis op 'e mar wiisde omke my in great simmerhûs oan. ‘Potstausen, hwat in pracht, net?’ rôp omke. ‘In kotsrike skevel. En 't is in ennesbeejer. Hwat moat sa'n keardel dêr nou by!’ Welné, omke stimde Colijn, come rain, come shine, en hwa't oars die, dy mankearde it hjir of dêr yn syn stomme harsens. Nijsgjirrich, hwat kâld fan binnen, gappe ik nei it simmerhûs, de motorboat en de tritich kwadraets yn it haventsje. Dêr wenne dan sa'n geheimsinnige n.s.b.-er. Soe sa'n't nou it lef hawwe fan in briefke: ‘Uw aanwezigheid wordt hier niet op prijs gesteld’ en dan de Joaden lyk yn de eagen sjen?

De wrâld lei der yn dy tiid foar myn bigryp frijhwat bitize hinne, mar der siet ek hwat yn de loft fan eangstige, net alhiel ûnoangename spanning, dy't oanfitere, en in soad fan: ik sil my yn 't libben noait forfele.

[p. 196]

Yn de tram dy't ús letter nei de h.b.s. yn Ljouwert brocht, imitearren wy it hollânsk mei dútsk aksint fan de nije prins Bernhard en de sûkerbrune stim fan Zarah Leander. Ien fan de jonges hie Hitler op syn repertoire. Yn dy tiid bidarre ik sels ek ris op in sneontojoun yn ien fan de smite gesellige kafé's fan Grins. Ik wie mei in stjûrmanslearling en yn it kafé troffen wy folle mear folk fan de séfeartskoallen yn Grins en Delfsyl. In lange dútske sjongster yn in smelle reade glimjûpe song mei Zarah Leander-stim ‘Du, nur du sollst der Kaiser meiner Seele sein’, mar de jonges yn unifoarm harken net nei it muzikale sûkerguod. Se brochten in boeijend forslach út fan fjochterij mei ennesbeejers. ‘Smerige rotzakken’ en útsochte skelwurden dy't ik noch noait earder heard hie, wiene net fan de loft. Der hie ek in Joadske jonge oan mei dien en dat hiene de ennesbeejers yn de gaten krige. Pas doe't der ‘vuile rotjoden’ roppen wie, kaem it gefjocht goed ta syn rjocht, bigriep ik. De plysje hie op it lêst rjocht dien en beide partijen elk in kant út slein. En ûnder dat forhael bigriep ik ek, dat ik net allinne stie mei myn by de jierren lâns moai opboude woede en langst nei de dei, dat it út wêze soe mei de diplomatyk skjinne bihanneling fan it Hitler-folk en de houzeeroppers troch hearen yn jacquets-fan-de-kleanmakker en mei garribaldi's of hege huodden op.

Ik siet yn in kafé yn Grins, miskien wol itselde fan it briefke op in sulveren bledtsje: ‘Uw aanwezigheid wordt hier niet op prijs gesteld’, en it folk fan de séfeartskoallen harke net ienris nei in moai frommis mei in romantyske stim. Sy hiene slein. Se hiene thús op 'e kop hawn en bûsjild forspile om in skuorde unifoarmkeep en in forlerne unifoarmpet, en se fielden har frij en wis genôch om to gnizen om sok lyts ûngeriif.

Ik reizge dy nachts mei it forneamde giele motortramke nei Drachten en ik fielde my hearlik. Ik sil my yn it libben noait forfele. En dat witte folle mear fan sawntjin, achttjin.

‘Uw aanwezigheid wordt hier niet op prijs gesteld’, it skriklik droanend marsritme fan ‘Andreas Hofer’, ‘Ze riepen allemaal wel dertig, veertig keer houzee’, ‘arme spaanse vluchteling’, de skouwe eagen fan Van der Lubbe op de foto, ‘Hwat docht sa'n kearel by de n.s.b.’, en de sébaby's hiene fochten mei de ennesbeejers. Ik stie op it efterbalkontsje fan de rûzige en lawaeijige, aeifolle tram en ik naem my foar tonei hwat sekuerder Hitler syn wurden acht to slaen en gâns minder skerp to harkjen nei de verhoogde-toon-praters dy't sa moai biskaefd redenearje koene foar de radio, sadat men der slûch fan waerd. It wie tiid foar de eagen iepen.

[p. 197]

Doe't ik yn de iere moarn fan de tsiende maeije 1940 yn it finsterbank fan myn sliepkeamer siet, harkjend nei de fleantugen yn de loft en de bitide fûgels yn de bloeijende, geurjende apelbeammen - as dit fiction wie, koe ik it net moaijer bitinke - hie ik it gefoel oft in stienswolm trochbriek dêr't ik al jierren lêst fan hie. De situaesje wie skriklik, mar yn elk gefal dúdlik.

Dyselde jouns troffen wy in âldere kunde, hoekpylder fan tsjerke, steat, maetskippij en b.v.l., oan ûnder syn wenkeamerstafel. Us heit moast earst in slach om it hûs hinne om to sjen oft it fortsjusteringspapier wier gjin inkeld skreefke ljocht mear trochliet nei bûten, oars kaem er net ûnder de tafel wei. Ik kin ús mem har gesicht fan dat stuit noch krekt foar my krije. Erbarmlike skiter, sei dat spotske gesicht. In oare kunde stiek fiif dagen letter de earm strain omheech en die syn bern by de Jeugdstorm. In op gemeentlik nivo frij heech amtner rekke folslein oer syn toeren hinne, doe't der twa snústrige dútske soldaten op fytsen foarby kamen: de earste dútskers dy't er seach.

De wei dy't sekuer roun fan ‘Uw aanwezigheid wordt hier niet op prijs gesteld’ oant de tsiende maeije 1940, wie ôflein; de folgjende étappe bigoun him al moai sekuer ôf to tekenjen.