De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 185]

Geart Jonkman:
Swolle, tsien maeije njoggentjinfjirtich

De sliepkeamer baeide yn it skerpe ljocht fan de iere maeijemoarn en gounze fan lûden dy't ik, heal noch yn 'e sús, net to plak krije koe.

Dy gerdinen sille tonei ticht, tocht ik slûch, en ik knippere biskuldigjend nei de kantige grille himel tusken de finsterkezinen. Doe draeide ik my loom fan 't ljocht ôf en seach nei de frou dy't ik sûnt de moarns fan 'e seisentweintichste april mines neame mocht en dy't nou fjirtjin nachten mei my itselde bêd bisliepte.

Dêr lei se, in bern yn 'e sliep, de knibbels oplutsen, de beide lytse fûsten op it kjessen, it noaske hwat wiis omheech. It skerpe ljocht like har net to hinderjen, ik seach de stadige klop fan de slachier yn de fine blanke hals. Hja sykhelle djip en rêstich en har amme striek my mei itselde ritme om 't gesicht. Mar hearre koe 'k it net. En ynienen wist ik hwerom net. Fleanmasinen. Dàt wiene dus dy lûden. De loft gounze fan heech oerfleanende masinen. Oefeningen, tocht ik lui. Mar dan grif greate, it gyng oanienwei troch. Eigenaerdige lûden, oars as fan de dûbelsturtige G.I.'s, dy't ik in dei earder noch boppe Bilthoven sjoen hie.

Ik wist net dat wy safolle fan dy kringen hienel rôp in stim.

Ik sloech de tekkens ôf en twong myn skonken muoisum fan 't bêd. Doe stuitele ik nei 't iepen rút en seach twa arbeiders midden op 'e strjitte stean, ien hân boppe de eagen, de oare oan 't stjûr fan de fyts. Har blik folgjend ûntdiek ik se, lytse donkere fiskjes suver, út en troch glinsterjend yn de sinne. Sawn, acht, tsien, tweintich, tritich, fyftich... hûndert en noch folle mear. Der like gjin ein oan to kommen. Wol tûzen! hearde ik mysels roppen.

Hwat is der oan? sei in slûge stim efter my.

Fleanmasinen, wol tûzen fleanmasinen, sei ik.

Oooo..., suchte de stim.

Der ôfkomme, fluch, kommandearre ik. Allegearre fleanmasinen.

Stil fleane litte, hearde ik har mompeljen. Ik teante oer it kâlde swilk nei har ta. Kom, sei ik, dit doocht net. Witst noch wol dat ik dy justerjoun forteld haw fan dy eksplosiven lâns it spoar oan diz' kant Amersfoart?

Amersfoart? sei hja slûch. Ja, sei ik, as dit mar gjin oarloch bitsjut.

[p. 186]

Oarloch?! Se fearre oerein en stie yn in omsjoch by 't finster. Ik gyng njonken har stean en op 't selde stuit raesden der trije, fjouwer masinen deun oer de huzen. Wy dûkten yntuïtyf. Krusen! rôp immen. Swarte krusen! Dútskers, sei ik. Ynienen wie de strjitte fol rumoer. Finsters en doarren waerden iepenstaet en rounom stouden minsken yn nachtklean de dyk op. Dútskers, moffen! waerd der roppen.

Oarloch! Op dat stuit raesde in iepen frachtwein fol soldaten troch de strjitte, de gesichten bleek en forbjustere. Hwat is der to rêdden?! waerd der roppen, mar de mannen sloegen it gjin acht en de wein davere mei razende gong fierder. Amper út it gesicht kaem der in twadde weinfol soldaten oan, en doe noch ien en noch ien, acht meiinoar. En der efter kaem in tichte frachtwein, mei in readekrúsflagge oer it dak spand, dy't in smel spoar oer de klinkerts loek. Bloed! jammere in frou. It wie bloed. In oare frou bigoun lûd to jammerjen oer har jonges, lytse bern skriemden.

Wy moatte ús oanklaeije, sei ik, en de radio oansette. Mar wy bleaune stean. Under ús stiene rounom ploechjes minsken drok to praten, de measten noch yn 'e nachtklean. Ynienen kaem immen de doar útstouwen. Oarloch! rôp er. It is al foar de radio!

Dus gjin raid op Ingelân. Ik loek myn frou by 't rút wei en op dat stuit kaem der in daverjende slach, folge troch in luchtdruk dy't ús omtrint fan 'e sokken reage. Rounom hearden wy it rinkinken fan glês op 'e strjitte. Us gerdinen hongen mei de ûnderein oer de roeden. Bommen! waerd der roppen. Né, de Iselbrêge! rôp in oar. It gûlen en jammerjen fan froulju en bern waerd slimmer. Myn frou woe de ruten ticht dwaen. Iepen dy ruten! rôp ik. Der binne twa brêgen! Ik hie 't noch net sein of dêr gyng de twadde al. It hûs skodde ús ûnder de fuotten, de gerdinen klapten tsjin 'e souder. Hja knypte my de earmen hast fyn. Mar goed hè, dat iepen rút, sei ik, my út har hannen losmeitsjend. Kom, oanklaeije, fluch!

Even letter setten wy de radio oan en it earste wurd ûntnaem ús de lêste hoop: godfordomme. In oerstjûre omropper fortelde ús dat dútske legerienheden op ûnderskate plakken ús lân binnenkrongen wiene en ús grinswachten op leffe, forriedlike manear oerfallen en bisketten hiene. By Rotterdam en Den Haech kamen tûzenen parachutisten del.

Dy rotsakken, sei ik. Der kamen my bylden foar de geast út de tiid dat ik noch by de grins wenne, bylden út Gronau, Ahaus, Rheine, Bentheim en oare plakken, dêr't ik nei '33 wol west hie. Oan bliedens ta mishannele Joaden, tichtspikere

[p. 187]

huzen mei it wurd Jude. Ik hie sjoen ta hwat leechhertichheden de nazy's de meast fatsoenlike boargers krije koene mei driging en provokaesje.

It triljende lipke foar my oer helle my út myn sombere prakkesaesjes. De radio praette mar troch, herhelle de hast net to leauwen birjochten en moanne de boargerij om kalm to bliuwen. It lipke bigoun slimmer to triljen. Roppe se dy nou ek op om to fjochtsjen?

Ik sil sjen dat ik de Isel oerkom, woe 'k sizze, mar it lipke wjerhâldde my en ik loek oan 'e skouders. Ynienen fleach se my om 'e hals. Se meije dy net oproppe! Se meije dy net oproppe! gûlde se.

In frou kin gûle, tocht ik, har stiif tsjin my oantriuwend. Ik socht om in pear treast- en koezewurden, mar brocht it net fierder as protter.

Lit ús hjir weigean, lit ús nei hûs gean, snokte se. Wy binne ommers thús, soe 'k sizze, mar ik bitocht my. Wy wennen hjir fjirtjin dagen en hiene net de minste forbining mei stêd en minsken. Deis wie 'k op reis en as ik jouns de doar ynkaem, fleach se my laitsjend en skriemend om 'e hals, as hie 'k jierren fan hûs west. Thús, dat bitsjutte foar har noch altyd Appelskea. Dat bitsjutte heit, mem en alles hwat dêr mei gearhong. En dêr hearde ik ek by. De frjemde stêd sei har neat. My nammers likemin, mar ik wie deis fuort. It bigreate my sa om har. Lit ús mar in hap ite, wie al myn treast. Mar fan iten kaem sagoed as neat. Wy stoarren elkoar fordwaesd en forslein oan en de radio herhelle syn makaber nijs.

Dou koest wol foar in deimannich boadskippen yn 'e hûs helje, sei ik, dan sjoch ik yntiid ris hwat der bard is by de Isel.

Bliuwst dochs net lang fuort, wol?

Ik skodholle en fortrape even letter myn machtleazens op e fyts. It Ingelske Wurk, in park by de Isel tusken de beide brêgen, lei der forlitten hinne. Ik seach it alle dagen út de trein mar hie der noait west. Doe't ik myn fyts tsjin in beam sette wie 't krekt oft immen psst sei. Ik seach om, mar der wie neat. Op 'e nij hearde ik it lûd, nou op in oar plak. En ynienen wie 't rounom to hearren, foar, efter, boppe en njonken my, hieltyd mear en hieltyd fûlder. Der warrelen blêdden del, jonge griene blêdden. Eigenaerdich, tocht ik. Yn 'e fierte, fier oer de Isel kaem my foar, waerd sketten en koe ik it droege ratteljen fan in mitrailleur hearre. Of wie 't in meanmasine? En doe seach ik fjouwer minsken plat op 't liif tsjin de rivierdyk lizzen. It reinde blêdden en in hiele tûke kaem del. Ynienen bisefte ik dat der fan de oare kant op my sketten waerd. Op hannen

[p. 188]

en fuotten wist ik by myn fyts to kommen en even letter trape ik as in razende de ryksstrjitwei wer del. Fan de oare kant kaem in auto, fjouwer minsken der yn. Ik sprong fan 'e fyts en bisocht harren to kearen. Mar hja laken, as soene hja nei in feest, en rieden troch.

Ik brocht forslach út fan de stikkene brêgen, mar praette net oer it delkommend blêd en de kûgels. En fierder seagen wy elkoar mar hwat oan. De radio rattele troch, mar wy harken amper mear. Ik siet der op to brieden hoe't ik de Isel oer komme koe. Ik hie noait in gewear yn hannen hawn, mar sjitte koe elk, kaem my foar, en elke deade poep wie winst. Mar miskien kamen hja wol net fierder as de Fecht. De parachutisten by Den Haech waerden ommers ek al bisingele en ûnskealik makke neffens de radio...

Wy ieten mei lange tosken. Kinne wy net op 'e fyts nei hûs? hearde ik har sizzen. Ik sil wol skodholle hawwe, hwant ik seach har lûdleas skriemen. Thús soe hja net skriemd hawwe, tocht ik. Se mist de forbining, it bitroude formidden, de mienskip. Mar ik forsinde my mooglik, hwant ynienen hearde ik har sizzen: Us Anne.

Ik roun om 'e tafel en treau har holle stiif tsjin my oan. Protter, wie alles hwat ik útbringe koe. Wie ik Anne mar, tocht ik. Dy kin tominsten hwat dwaen. Anne wie luitent by de loftôfwar. Mar hy wie ek har broer en se hie mar ien. Hawar, as de nazy's wounen wie it libben de muoite net mear weardich.

Doe't ik de pannen mei har nei de koken brocht, rôp immen bûtendoar: Se binne der al, de moffen! Se binne by 't Katerfear en yn de hiele stêd!

Kom, sei ik, lit de pannen mar stean, wy geane der hinne. Har gesicht fleure op. Ja, sei se, my yn de earm nimmend, lit ús der togearre hinnegean, ik wurd hjir gek yn dit hûs...

It earste hwat wy seagen wie in ambulanse. Dat binne dy slachter en syn buorlju, sei immen. Allegearre dea. Even letter kaem der in kraenwein oan mei in folslein stikken sketten auto. It wie de auto dy't ik bisocht hie to kearen.

Wy rounen oan it wetter ta en doe seagen wy de edelgermanen, Hitlers junge Raubtiere. Netten en tûken op de helmen, bûnte kamouflaezjejakken oer de unifoarmen en hângranaten yn de learzens. Hja stapten by de oerhael op 'e pont en laken en wiuwden as bifrijers nei it folk. Guon wiuwden werom. Mar it smelle bloedspoar fan de moarns wie my net forgetten...

Raerd, 10 maert 1965.