De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 172]

Ypk fan der Fear:
It lytse rountsje om us hinne

Tsien maeije 1940, de moarns ier en bitiid. Ik lei wekker yn it brede, ikenhouten ledikant en fielde it libben fan it bern yn my. Yn de widze njonken my lei ús jonkje to sliep-azemjen. Ik tocht der oan, dat ik yn it bigjin fan syn bistean midden yn de nacht wol fan 't bêd ôfgien wie, omt ik him net mear sykheljen hearde. De rêst en it loksgefoel neitiid, as ik syn libbenswaermte yn myn hannen heinde! Soe it mei it twadde bern ek sa gean, of spriek de biwenning dan in wurdtsje mei?

Myn tinzen waerden hindere troch risten fleanmasinen, dy't heech oer ús hûs gounzen, in lang streekrjocht lûd. Fannacht hiene se der ek west en machtiger as oars, nei't it my foarkaem. Hawar, oan oarlochsdriging wende in minske en fierder wie it libben my bêst nei it sin. De sinne skynde al, it koe wolris in prachtige dei wurde. Ik woe mei myn bern to kuijerjen of stil hwat by him sitte yn de bleek ûnder de linebeam. Aenst gau meitsje, dat it wurk dien kaem. Mar nou lei it noch noflik.

Ik hearde stimmen ûnder. Wie der sa gau al bisite? Mar it wie ús buorfrou. Hja praette mei myn man. It foel my op, dat hja har lûden bidimmen en hearde ik net in frjemde yntonaesje fan skrik, as wie der in ûngelok bard of sa? Of wie it forbylding? En dy fleanmasinen holden mar oan en oan. Doe't ik it gordyn hwat optilde om to sjen, liken hja wite fûgels yn de suverblauwe loft fol sinne. Hja moasten read wêze, tocht ik lilk. Wurch liet ik it gordyn wer falle en sûze fuort. Koe ik de wrâld soms op 'e nekke nimme? Bilangriker wiene in bern yn de widze en ien op kommende wei. Soe it nou in famke wurde? In rikeljuswinsk? Mar hoe't ik bisocht my oan myn memmefreugden oer to jaen, der bleau hwat yn my heakjen fan in tryst skilderij mei âlde gebouwen yn in near ljocht, wûndere, útrutsen froulju yn frjemde hâldingen en ien bange man en omdoarmjende bern. Hwer hie ik it ek wer sjoen?

Doe waerd ik út 'e sûs helle troch de doar, dy't hoeden iepengyng en myn man syn stim, dy't tryst sei: ‘Net kjel wurde, mar it is safier.’

Ik frege der net op yn, al dy tiid hie ik it ommers wol witten. Lykwols skeat it flymjend troch my hinne en Hitler winske ik yn de sawnde hel. Dus oarloch. Net wer der krekt by lâns stjûre, lykas de foarige kears. Oarloch, dat bitsjutte dizenige

[p. 173]

skrikbylden, bluoddrige antlitten, kjirmjen en wéën, wreedheden, rau fleis.

‘Moatstû nou ek opkomme?’ frege ik eangstich.

‘Dan hearre wy it wol,’ antwurde myn man foarsichtich. Wie er sa bang net as ik? In man hie hwat foar, dat er him net sa gau fan 't stik bringe liet.

‘Ik kom der ôf,’ sei ik.

‘It is noch mar sawn ûre,’ antwurde er, ‘en der foroaret neat om.’

Mar hoe soe ik noch stil lizze kinne to mimerjen?

‘Ik gean nei de radio, der komt hieltyd nijs troch!’ Fuort wie er wer.

It bern biweegde net mear yn my. Dat joech efkes in skerpe, bjustere eangst, slimmer as by de tynge fan niis. Skrik koe deadlik wêze. Nou mar hastich der ôf om de tinzen to forsetten. Earst nei de widze. Ik seach in berneholtsje op 'e side, it teare profyl op it kjessen ôftekene. It jonkje riek him út, treau de tekkens oan de kant en skopte him bleat. De eachjes gyngen iepen, efkes seach er neat, doe foel myn byld op syn netflues, hy herkende it, lake en kaem oerein.

‘It is oarloch,’ ûntfoel my, mar hoe koe ik it bern der mei bilêstgje! My tocht, dat der in skaed oer syn blydskip loek. Ik naem him mei nei ûnderen, striek him oer it kopke en sei, dat er iten ha soe. Iten holp altyd oeral foar.

Us buorfrou stie al wer oer de keamer, hja moast prate, prate. Sa gau't hja harres der fan sein hie, gyng hja de doar wer út, de moaije, swiere stim fan de radio-omropper efter har oan. Hja hie twa soannen ûnder tsjinst.

Alle minsken sieten nou yn noed en soarch. Ik foun mysels sa gefoelleas, mar myn man sei, dat it noch to farsk wie, in minske koe alles net tagelyk forarbeidzje.

It wurk yn 'e hûis moast trochgean. De boeren ploegen ommers ek altyd troch. Mar it siet my oan de hannen fêstklibbe. Soene de boeren dêr ek lêst fan ha? Ik gyng foar it finster stean, hjir en dêr stiene espels minsken. Har hâlding en gebearten sprieken fan rouwe. Mar pratende en byelkoar steande founen hja treast yn de mienskip. Wer kamen my grouwelforhalen yn it sin, flechtsjende en gûlende minsken, jammerjende lytse bern. Hwat barde der mei de lytse bern yn de Bibel, as der oarloch wie? Ik rydboske. Froulju krigen ûnderweis har bern. Mar wy hoegden net to flechtsjen! Ja, hwerom eins net! Doe fielde ik myn bern wer. It die sear.

Fuort neitiid hearden wy oer Joaden, dy't der in ein oan makke hiene mei forgif of mei gas. Wy hiene ek Joaden yn

[p. 174]

de famylje. Oan har lot doarst ik net iens tinke. In dof, donker gefoel, in grouwe stien op 'e mage en haet tsjin de oerkommelingen, de bringers fan it leed.

De twadde deis, of wie it de tredde, kaem der immen fan Doarpsbilang om to sizzen, dat de froulju en bern evakuearje moasten; wy hiene der al fan grútsjen heard, mar it net leaud. Hy wist net krekt hwerhinne, mar yn alle gefallen nei it noarden, nei Wânswert of Burdaerd of sa. Us doarp lei nammers yn it skoatfjild as de Dútskers de Ofslútdyk op 'e kerrel nimme soene. En de manlju? Dat wist er net. Faeks ek mei, mar der moasten wol guon bliuwe. Dus rémeitsje en sa min mooglik meinimme, hwat rêdding en hwat iten, oars neat. Foar it neiste soene wy yn in skoalle ûnderbrocht wurde.

Ynienen stie my wer klear foar de geast, hwat ik meimakke hie yn de foarige oarloch. Belgyske flechtlingen yn de lokalen fan de Frânske skoalle yn it plak dêr't ik doe wenne. Jonkjes, dy't bar bytsje Frânsk kwyt koene en hoe heech ik dêr by opsjoen hie. Dy frjemde minsken, wûnderlik opdoft, har ûneigene spraek en drokke gebearten. Yn Gaesterlân útfanhûs, hie de Belch Tom my op syn skouder ride litten en ta bileanning frege om tuten. Julius lei op ús muoike har bêste bêd, doe't er siik wie. Hy hie it net wurdich west. En in Rus makke houtsnijwurk yn it greate hok mei it hege finster. Myn nicht tilde my op, dat ik troch dat finster syn rûge holle sjen koe, as wie er in frjemd bist. Hoe bang hie ik west, doe't er de eagen myn kant út sloech. Dat folk hie forsille fier fan har heitelân sitten. Hwat wie it alhielendal om as balling yn jins eigen lân to bliuwen? Mar hwer soe myn bern berne wurde?

‘Ik wol earst mei de dokter prate,’ sei ik tsjin myn man en by gyng der foar my hinne.

‘Jo falle fan in pear sigentsjes net om,’ sei de dokter. Hy joech ús rie en spriek ús moed yn en omt er in leauwich man wie, joech er ek geastlike treast. Dy treast hat er sels letter ek wol nedich hawn, doe't syn soan by in bombardemint omkaem.

Wy seagen risten minsken foarbyfytsen, allegearre op reis nei de strjitwei op inkelde kilometers distânsje, dêr't de Dútskers foarbytrieken mei Ljouwert as doel. Der waerd forteld, dat der froulju mei greate tsjettels kofje stiene om dy earme jonges, dy't ek stjûrd waerden, to forfarskjen. En ek, dat dyselde jonges, dy't net út harsels kaem wiene, sa bearden oer de rykdom fan ús lân mei syn skoander fé en forsoarge huzen mei túntsjes.

Us koffer stie ré, kaem der noch hwat fan? Doe barde dat

[p. 175]

mei Rotterdam, oerjefte waerd ôfkundige en wy koene ús wer deljaen yn ús eigen doarp, ús eigen hûs, by ús eigen minsken. Hwat in wielde fan rêst dêr oerhinne, dat nimmen mear op hoegde to kommen, myn man ek net. Mar hja seine, dat syn soldateklean kwea koene, as de fijân se foun en meiinoar ornearren hja, elk soe sines mar forneatigje. De keninginne wie dochs net mear yn it lân, sei in kweatinker, dy't it swijen oplein waerd. Dat, wylst oaren by liken en skeinde en woune minsken stiene, groeven wy in gat yn de groun, sniene en knipten de wapenrok fan de B.V.L. yn stikjes en bidobben se by it jarregat. Al it oare, dat der by hearde, waerd út 'e wei wurke, allinne de riem fan tsjok lear holden wy, hwa wit, hwer't er noch ta tsjinje koe.

De sneins ûnder iten kamen de earste weinen mei soldaten triomfantlik it doarp ynriden. Mannichien fan ús stie foar syn hús to sjen; de bangen net, dy't tochten, dat der miskien yn it wylde wei op har sketten wurde soe; ek de fûle haters net, dy't de Poepen gjin inkelde eare gunden. Wy fielden har komst oan as in sneinsûnthilliging, dêr't wy machteleas om flokten. Mar hja koene it net helpe, hja waerden stjûrd! En blikken koene net deadzje en as dat wol kind hie, hie nimmen doarst.

De balâns fan de libbenen en de deaden waerd opmakke. Tyngen oer de fallenen dripten troch, ús fleurich molkemantsje wie der ek by. Nuver, dat er net wer by de doar stean soe to fluitsjen as in fûgelfanger.

Der kaem birjocht fan ús mem, dy't halje trawalje út Hollân werom kaem wie, dêr't hja ûtfanhuze. De nachtboat, dêr't hja mei reizge, mocht net oan wâl, en hja moast mei in neatich roeiboatsje nei de Lemster haven fearn wurde. It avontûr fan ús mem, skrutel fan aerd, en bang fan alles dat oars as oars wie.

Foar ússels krigen wy inkeld goed nijs to hearren en skammen ús foar ús blydskip. Dat lytse rountsje om in minske hinne!

Wy sieten by de itenstafel. Yn de box stiek ús jonkje de hannen nei my út. Ik joech him syn sin, it koe nou noch. Doe stapte Pibe ta de keamer yn. Hy wiisde nei ús jonge en sei: ‘Kanonnefleis.’ Hy die, oft er lilk wie, mar ik hearde in ûndergroun fan ûnnoazele wille, Pibe hie se net allegearre. Mar soms hie er se tofolle. As er ienkear by jin wie, gyng er net wer fuort. Dêrom frege ik him hok boadskip er winliken hie, mar hy bigriep my net. Doe ieten wy ús brea mei de ûnnoazele. Us jonge wie bang fan Pibe, as er him praten hearde, krimmenearre er

[p. 176]

‘Jonkje, hy docht dy neat,’ sei Pibe.

Ik tocht oan it famke, dat ik droech, in famke soe it wurde, hwa woe nou noch kanonnefleis op 'e wrâld bringe?

Der gyngen wer nije rigen grien kamouflearre soldaten oer de wei.

‘Hja libje noch,’ sa kaem ús buorfrou de keamer ynstouwen

‘Fansels,’ sei ik, mar hja hie it oer har soannen. Wy lokwinsken har.

Ynienen hie ik argewaesje fan Pibe, dy't sa ûnfatsoenlik iet. Om my to forsetten tocht ik oan ús doarp yn de frije natuer, oan it útsicht fan ús hûs fier de fjilden oer en oan it waerme, grouwe hantsje fan ús bern. It wie der allegearre noch. Fan in pear sigentsjes foelen wy net om. En ik soe my to skoar sette tsjin in stoarm, de tosken biet ik op elkoar.

‘Jimme binne noch sa jong,’ sei ús âlde buorfrou. Ek forlegen mei har lok.

En dochs wie it, oft ik taestend mei de hannen in útwei socht yn in tsjustere, tichte rûmte. Eangst kniep my de kiel ticht. Net oan tajaen, tocht ik. Myn man, myn bern! Doe briek as in great ljocht de wittenskip ta my troch, dat ik ek noch bidde koe. Ommers.

[p. *9]

[p. *10]