De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 169]

Freark Dam:
De wierheit in stikhinne

Ast my nou fregest hoe't wy dy tsiende? alfte? tolfte? - né, de tolfte kin fansels net, hwant dat wie op in snein - hawar, dy safolste maeije fan Ychtenerbrêge nei Eastersé evakuearre binne, ús mem en ik, dan wie dat foar myn gefoel yn in Folkswein. Aerdich fraechje foar in quiz: ‘Us mem en ik binne op 10 maeije 1940 fan Ychtenerbrêge nei Eastersé evakuearre yn in Folkswein’ - hwat dóócht der net yn dy sin? Goed, it sil dus wol yn in DKW-tsje west hawwe of hoe't dy dingen foar de oarloch mar hieten. Wy hienen it wol birinne kind, mar der moast ek it ien en oar mei, oan liifdracht en sa it ‘hoogst noodzakelijke’. Mar dit mist my alteast net: dat evakuaesjepakket fan ús mem en my bistie yn haedsaek út ús mem har breatromp, de libbensgreate slieppoppe fan myn jongste suster - sels wie hja op 'e Tynje of yn Ketlik útfanhûs - en dan noch it trompke mei weardeleaze papieren, my wolbikend út 'e nachten as men derôf moast fanwege swier waer. Myn persoanlike ynbring bistie út Douwe Wouters (dy't letter nammers forkeard wurde soe) syn Slotbundel, in turf fan in kristlikliteraire blomlêzing mei printsjes fan Isings dy't ik oan minister Marchant to tankjen hie: de firma Noordhoff rûme dy dingen, yn linnen biboun, foar sawn stûren op hwant de nije stavering hie de merk bidoarn. Ik moat doe ek al heal en heal oan 'e sigaret west hawwe. Ik wit nammentlik sekuer dat ik út 'e winkel ûnder itselde dak as uzes dy't as alles neffens strategysk plan forroun oer in ûre as hwat yn 'e wieljende weagen forgean soe meinommen haw: ien pakje Ball (fan tsien), ien pakje Triumph (fan tweintich), ien pakje Miss Blanche (idem), ien pakje Red Skin (idem). De oare deis, doe't wy ús eigen droech hurdsté wer opsykje mochten (de oarloch wie doe dien op Ychtenerbrêge, tink, yn elk gefal gong de wetterfloed oer) haw ik alles wer to plak set op dat pakje Red Skin nei, hwant in great leafhabber fan virginia wie ik doe ek al net. (Al ha ik der letter, doe't ik my mei machorka gerive moast, de fingers wol nei slikke, mar dêr soenen wy it dizze reis net oer hawwe).

Wy hawwe dus in nacht evakuearre west, ús mem en ik. Dy jouns bilânnen der by de brêge yn Eastersé ek in pear frjemde, forsutere Nederlanske soldaten, guon fan it ‘veldleger’ foar 't neist. Hja seinen yn it grinslânsk dat de kaert forjown wie en dat se de spuit der wol by delsmite koenen.

[p. 170]

Hwer't se bidarre binne mei dy sleauwe puttees om 'e poaten en dy tichte gatsjepanne op 'e kop wit ik net, mar guon woenen derop út, it soenen wol deserteurs of spionnen wêze. Op sahwat itselde sté dêr't dy keardels yn 't grinslânsk stienen to grânzgjen en to switfeijen yn 'e lije maeijejoun hat trije jier letter de boargemaster by ljochtskyndei mei it revolver yn 'e fûst bisocht de molkstakers lytsman to meitsjen en noch wer in goed jier letter roun ik dêr de Zoll yn 'e bek en hie ik doe net krekt it jaske oan dat ús mem keard hie...? Oer de gisel dy't ik yn dat jaske makke ha lykwols yn De Tsjerne oer fiif jier, by libben en sounwezen.

Yntsje Jâns wie dy jouns nammers de man yn Eastersé, dyselde fan it Yntsje Jânsboekje: Wee, wee over Vlaanderen en Friesland, olderling tot Oosterzee - hied er net biskreaun dat it minskdom nochris troch it bloed baeije soe, it Swartedykje lâns, der by kapper De Graaf del oan Klaes Eiju ta? De oare deis (dat sil dan dochs de alfte maeije west hawwe) wienen wy al wer repatriearre nei Ychtenerbrêge en der is gjin drip bloed oan to pas kommen. It iennichste hwat ik mei wierheit sizze kin is dat ik fannijs, lykas de earste, blauwe moarn fan de tsiende maeije, pûr ende pûrrazend wie op dy fordomde Dútskers. Godallemachtich, hwat wie ik helsk! Sa helsk en dûm as in jonge fan fyftjin jier wêze kin as er, machteleas, net fan ien fan syn gelikens mar fan in greate, gemiene loebes ûnforwachts op 'e hûd kriget. Ofsjoen fan boppeneamde feiten oangeande de Slotbundel fan Douwe Wouters, ús Rike har slieppoppe en ús buorman syn Folksweintsje herhelje ik it: it gefoel fan forret en bidondere to wêzen wie it sterkst.

Dy saterdeitomiddeis daveren de earste Dútske ordonnansen by Durk Wiarda de hoeke om, dat út nei Wolvegea, munsters fan keardels mei lange kleppen oan 'e pet en swier yn 't lear. Ik haw, yn dy uterste woede, faeks wol bidden, mar ik haw ek - likemin effektyf - ien momint hope dat in gewanten knaep as Durk (sà fan in Isingsprintsje út in Gerdesboek weistapt) mei syn maten op 'e hoeke stean soe om it mei foarhammer en slaei tsjin dy earste kolonne fuort yn 'e kant to setten.

Doe't se der dan wienen haw ik alle nûmers fan Het Leven dy't ik fan in freon bisette koe yn 'e hûs helle en alle fotoreportaezjes tsien, tweintich kear bisjoen dy't dêr yn stienen. Fan de oerfal op Tsjecho-Slovakije, de opmars yn Poalen, de raid op Scapa-Flow, de raem op Skandinavië. It wienen treflike reproduksjes. It wienen deselde learene loeders. ‘Lüttich is schon kaputt,’ sei in Feldwebel in deimennich letter by de

[p. 171]

brêge, en dat die him deugd, wie him oan to sjen. Ik hie der wol oan dat ik sa gau wist hwer't Lüttich lei en doe't it my in dei of hwat letter dúdlik waerd sieten se al yn Parys.

Myn âldste suster wie, earne yn Gelderlân, mei fakânsje - pinksterfakânsje fansels - yn in ‘oard’ fan de moderne fakbiweging, hja sil lid fan de N.O.V. west hawwe. Dat ‘oard’ lei earne oer of by de Isel, dêr sieten wy ek oer yn noed. De oarloch wie al lang en breed dien doe't hja, sûnder kleanskuorren, thúsfytsen kaem. Ik moast ek wer nei skoalle - noch in jier en ik soe bisykje meije, op 'e ‘Werkplaats voor jeugdige werkloozen’ op 't Hearrenfean oanslach to krijen. Dyselde earste simmers reizge ús mem noch nei lytse Geart Wever dy't op 'e sydmuorre fan syn âld hûs in wyt lekken spand hie om de foto foar har persoansbiwiis meitsje to litten. Se stie der wol tsien jier âlder op. De hjerstmis, doe't wy fan 't Hearrenfean út skoalle kamen, roun der by Fjouwerhûs út en troch in lyts ploechje frjemdfolk dwersoer. De boerinne hie 't der alteast net op stean en de wetterplysje hat wakker meiholpen doe't dy earste Ingelânfarders op 'e Tsjûkemar yn 'e fûke rounen. Suster Jacobs krige de giele stjer op en mocht fansels har wurk net mear dwaen - der waerd nammers altyd al sein dat it in Joadinne wie, oars in bêst minske. Lytse Jacob Blok fan 'e Lemmer seach ik in jier letter, doe't ik al op kantoar siet. Hy kaem, by wize fan sprekken, as sakerelaesje om ôfskie to nimmen en krige in hân en in foaroarlochske sigaer. Dyselde snotjonge dy't men it eins net oansjen koe en dy't my altyd om 'e kop sangere as ik de molklist slutend meitsje moast, kaem even letter by de baes útfanhûs. Hy wie der foar 't neist noch doe't se my oppakten. Forgémy, nou wit ik net iens oft dy smelle schlemyl oan Auschwitz ûntkommen is. Hwa wit dat!?

Ik ha dus de fûst omheech stutsen en raesd tsjin dy forflokte stuka's en messerschmidts, dyselde earste moarns, dyselde tsiende maeije. Mei de kompliminten oan Krogmann, Conring, Lang und die ganze Kompanie: fiif jier letter hienen wy eins àl oars maeije meitsje moatten. Al wie 't mar om suster Jacobs en om de lytse bleke lijer mei syn greate bek dy't it amper sels wist er Joad wie. Stek nou de feestforljochting mar wer oan.