De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 141]

D.A. Tamminga:
In spultsje fan bline Bauke

‘Hwet binne wy allegearre meiinoar oars as goede ju-en? Scoe it net ris tiid wirde ta in greate forachting? Dat wy de holle ôfkeard en de noas ticht sokke glûperige pisjende mopshounen yn it nekfel taeste, hjar ta de doar útsmite en ús hannen flink waskje? Fen klearebare goedens wirde wy bûrmans gek, safier is it hinne.
E.B. FOLKERTSMA yn in brief fan 24-8-1941.

To bigjinnen yn dit nûmer fan De Tsjerne hie ik fan doel west mei ús eardere meiredakteur E.B. Folkertsma ris op 'e fast to gean oer in bipaeld aspekt yn de hjoeddeiske literatuer. Syn opfettingen oer it rjocht fan biskriuwing fan erotyske scenes yn moderne romans, dy't er de lêste tiden útienset yn De Stim fan Fryslân ûntrinne mines gâns in ein en syn fulminearjen tsjin skriuwers as Riemersma en Wolkers, de iennigen dy't er by de namme neamt, foun ik wol wjerlizzing wurdich. It like my nedich ta, dat der oer dizze fundamintéle saken mear op it stik oan diskussiëarre waerd, dat der mear klearrichheit kaem oer forskouwing fan sede en forlizzing fan taboes yn ús tiid.

Ik sil dy polemyk net oangean. En hwerom net? Sjoch, it kin bistean dat bruorren fan itselde hûs it ûniens binne oer de oanklaeijing fan in keamer, pleatsing fan it meubilair, oer it nije bihang dêr't it neffens de iene skjin oan ta is, wylst de oare mei it âlde en biwende trochpiele wol. It kin barre dat hja dêroer stride en arguminten bybringe foar en tsjin. Mar hwannear't dan in houn slûksturtsjend de keamer yn komt en tsjin alle muorren de poat optilt, sille dy beide de diskusje stake en bisykje it loebes de keamer út to krijen.

Sa'n ‘pisjende mopshoun’ is der op 't heden dwaende yn it tydskrift Asyl. Syn namme is bauke de jong. It sin is him fallen op it gearstallen fan in krityk oer it wurk en de skriuwersfiguer fan E.B. Folkertsma. Dat is fansels elkums goed rjocht, sines ek, en it waerd sels tiid dat der ris in gearfetsjende skôging skreaun waerd oer in essayist mei in hast 50-jierrige steat fan tsjinst. Alles nou hwat Folkertsma sûnt 1916 publisearre hat, fan Us Fryske skiednis en Tsjûgenis ôf oan syn tsjintwurdige Stim-artikels ta, liket troch neamde bauke de jong lêzen of alteast neigien to wêzen. In hiele eare foar in

[p. 142]

skriuwer, hwaens wurk foar in great part yn forgetten tydskriften en kranten bidobbe leit. In pryslike geste fan in ûndersiker, hwant de publisist E.B. Folkertsma hat (as in Busken Huet en in Potgieter foar it Hollânsk yn 't foarige) sterken ynfloed hawn op 'e ûntjowing fan it skôgjend en ek it forheljend proaza by uzes. Hy hat as kenner fan it folksidioom (oars as Waling Dykstra, oars as Hof) it Frysk as skriuwtael stilearjendewei rêchbonke en monumintaliteit jown. Hy hat boppedat in heale ieu lang him ynset foar de striid om it Frysk as kultuertael en de erkenning fan de Friezen as in Westeuropeeske kultuermienskip. Sa'n skriuwer, al binne syn idéalen net stik foar stik útkommen en sels al bliuwt de wrâld fan syn idéën jin foar in part frjemd, sit as forskining foar in skôger byt oan en helm yn.

Nou, it is my de eare, de byt en de helm wol. It docht bliken, dizze asylknaep hat Folkertsma syn wurk net lêzen mei de eagen fan de skiftsjende kritikus, mar mei dy fan de lytse lêbber. Hy hat syn objekt fan ûndersiik allinne brûkt as rospeal foar it útwierjen fan forhoalen persoanlike rankunes. Rankunes tsjin de Friezen dêr't er nei eigen sizzen ûngelokkigernôch ta biheart (in klacht dêr't men it nei lêzing fan syn stik mei iens wêze kin), rankunes tsjin de Fryske biweging dy't him - ek histoarysk - foar gjin sint ynteressearret, tsjin it kristendom en syn eigen orthodoks komôf. Fitere fan in soarte fan bline haet hat er it proaza fan Folkertsma yn ûneachlike stikjes knipt en dêr dy eintsjes út skifte, dy't him foar syn proai it meast kompromittearjend taliken. By gebrek oan hokfoar eigen skriuwtalint hat er dy sitaten oaninoar pongele mei flauwe en breklike kommentaren, dy't der allinne mar op út binne de skriuwer yn in bispotlik ljocht to setten. Hy hâldt him blyn foar elke ûntjowing fan in persoanlikheit: in oanhael út 1916 wurdt kâldwei en losskuord út elk forbân delset nêst ien fan tritich jier letter. Steksjoch is er ek as it der om giet in útspraek to setten yn it kader fan de tiid dêr't dy útspraek yn dien is. In bigryp as ‘Germaensk’, dat by Folkertsma fungearret as koördinaet fan it bigryp ‘Frysk’, wurdt nèt lossjoen fan de bismetting dêr't dit wurd sûnt de lêste oarloch mei oanhelle is. In loovjend artikel by de dea fan Hindenburg, in figuer deft elk ek yn dy tiid ûngelyk oer tocht, wurdt net hifke tsjin syn kontemporaine eftergrounen, lyk as de forachting foar de liepe brúnhimden dy't dizze âlde generael stedskyn makken, lyk as de ynfloed fan Carlyle by de skriuwer fan dy lofrede of lyk as it latint forset by him tsjin it Kerk en Vrede-pasifisme fan de jierren tritich. By in Stim-artikel De jage

[p. 143]

Joad út 1938, dat (as demonstraesje fan eigen ûnmacht to in analyse?) yn hear en fear ôfprinte is. wurdt net yn 't minst bisocht om yn de dialektyske tinkwize en de paradoksale redeneartrant fan de skriuwer to kommen, né, him wurdt op in domme en fize manier anti-semitisme oanwreaun; der wurdt skermesearre mei de útlitting ‘hjar (= de Joaden) tal to forminderjen’ sûnder jilde to litten dat dit slacht, slaen móat, op de numerus clausus dy't b.g. Amearika yn dy dagen foar Joadske immigranten ynstelde.

Mar de mopshoun hâldt moedich de poat omheech en keft op dizze wize fierder: ‘dizze selde man, dizze antisemitysk ynfektearre farizéer skuort de bek ek noch yn 't wiidst iepen oer de seedlike bidoarnens fan de moderne literatuer...’ Fierders hat bauke de jong it hieltyd oer ‘dy man’ en ‘dy jonge’, as sette er in earste-jiers to plak. Opmerklik is dat er yn alle talen swijt oer greate thetyske en polityk-filosofyske artikelrigen as De wifkjende demokratsije en Yn it neigean, dy't fan Folkertsma ek yn it wykblêd De Stim fan Fryslân stien hawwe en wol yn dyselde jierren. Se kamen de komentator grif net yn syn kream to pas.

Krekt as wie dat allegearre noch net moaijernôch, jowt er syn pamflet twa titels mei, dêr't grif om lake wurde moat, mar dêr't de foaropsette haetlike bidoelingen daliks al yn bleatlizze. De iene is E.B. FOLKERTSMA, US BESTE TSJERKEBLEDTSJE-ESSAYIST GRIF, in slach yn 'e loft dêr't men yndied om laitsje kin. De twadde (mei in forbinend ‘of’) is DE DOARPSIDIOAT AS ESSAYIST, in oantsjutting dy't planút misledigjend neamd wurde moat. It is foar him to hoopjen, dat bauke de jong net sokke geastlik mishipte skepsels yn syn famylje hat.

Koartsichtich en blyn fan foaroardiel binne ek de opmerkingen oer ynhâld en gearstalling fan Folkertsma's beide proazabondels Toer en tsjerke (1934) en Eachweiding (1950). Ut it meastal misse bitinken dat yn dy samlingen stikken opnommen binne út krante- en tydskriftartikels dy't by it forskinen fan de boeken har aktualiteit al forlern hiene, makket menhear op dat der by de auteur ‘arrogânsje’ yn 't spul is. Mar as er by guon lju ris fornommen hie, hoe't dizze beide wurken ta stân kommen binne (nei lang en fûl oanstean fan it Bibleteek-bistjûr kaem it der einlings fan), dan soe him sa'n skimpwurd net ûntkommen wêze. Dan soe er psychologysk ek better oardiel hawn hawwe oer Folkertsma's ôfwizing fan de Gysbert Japicxpriis yn 1959. Nou sûcht er der allinne mar fenyn út, hwant hy fynt dy wegering in traep efternei foar Anne Wadman, yn

[p. 144]

bauke de jong syn eagen blykber in soarte fan literair twenidoal, om hwaens gunsten er yn Asyl út en troch op bigreatlike wize frijt.

Mar hwat biweecht men ek en bigjin mei dit hear to redendielen oer sokke bykomstichheden! De mopshoun spuitet der fleurich om troch. Ek oer obscentiteiten lyk as op bls. 61, dêr't in sitaet út Folkertsma's earste skriuwersjierren op 'e gemienste wize banalisearre wurdt, kin men mar better swije. Einliks is it sa, dat men tsjinoer dit hiele nihilistyske genar en gelêb machteleas stiet. Fan fair play is hjir alhiel gjin sprake. It is fansels gjin kunst om in skriuwer - hwa dan ek - op sa'n manier troch de drek to heljen en to ridikulisearjen. As dat boppedat bart, net om de saek sels, mar om it eigen gebrek oan in kromke skriuwtalint to skandekken en om eigen wrok en wrevel oan in oar ôf to rossen, dan kriget sok dwaen by my hwat ûnminskliks, hwat anti-humaens en immoreels. Dan bliuwt jin allinne oer it protest tsjin it publisearjen fan sa'n as literaire krityk ponearre rotstik.

Under syn stik hat bauke de jong sette litten ‘wurdt fuortset’. It heart oars to de styl-code fan de polemyk om earst to wachtsjen oant de oare útpraet is. Dat hat hjir gjin sin, hwant dizze amokmakker-op-poepeklompen hat him nei 15 skandesiden genôch yn 'e kaert sjen litten om to witten dat der gjin fierdere diskusje mooglik is. It is sa al dúdlik genôch dat it de kwattelder net bigoun is om fornijing fan de literatuer (dêr't ik by him soms noch swak hoop op hie), mar allinne om to wâdzjen en om koestering fan eigen persoantsje. Ik sjoch der dêrom ôf om mei sa'n destruktiveling yn 'e takomst op hokfoar wize ek to polemisearjen of om in roune tafel sitten to gean. Ik haw him nou boppedat genôch sitaten jown om dêr tiden lang yn de styl fan in ulo-jonge hwat om hinne to babbeljen.

Sa'n gefal bauke de jong kin jin ynienen tryst meitsje. Hwant sokke desperado's hoege mar ien stjitsje en it binne de Mussertjonges fan moarn.

14 maert 1965.