De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 71]

Tr. Riemersma:
Skriuwe sunder risiko

Anne Wadman, Kûgels foar in labbekak. Drukkerij en útjowerij Laverman N.V., Drachten, 1964.

Qua opbou is Kûgels foar in labbekak moderner as Fioele en faem en De oerwinning fan Bjinse Houtsma, romans dêr't Wadmans lêste boek neffens thema by oanslút. It wenstige romanprosédé, it meidielen fan feiten en aventûren yn kronologyske oarder, it fierderbreidzjen oan in yntrige en it opbouwen fan in klimaks, hat hjir plakmakke foar in momintopname. It is fansels net in tafallige opname, it momint dat keazen waerd om fêstlein to wurden is dat hwerop't de biljochte persoan, de labbekak, bisiket ta klearrichheit to kommen mei syn hâlding en syn omstannichheden. It momint duorret ek wol even langer as it safolste diel fan in sekonde dêr't de fotograef mei wurket, mar de twa dagen dy't de roman biskriuwt binne yn alle gefalen to koart fan dur om plak to bieden oan ûntwikkeling fan sitewaesjes en inerlike groei fan de haedfiguer sa't men dy yn de ‘aldere’ romans oantreft. Jeen Joukes Offringa, de man dy't hwat wêze woe tusken helt en kloat en Hindrik Visser, dy't to kiezen hat tusken leffert of greate leffert, komme, fan haedstik ta haedstik wrakseljend mei seksuéle en muzikale leafde, by einsluten ta de konklúzje in kar dien to hawwen. De labbekak, man sûnder namme en solide bitrekking as Jeen en Hindrik, smyt him net yn in serieus aventûr mei frou of muze, hy hoecht ek net to wrakseljen mei de fraech hwat er is, in minnen of in strieminnen; dy kar is der net, by is allinne, en al by de earste side, labbekak.

De foarste sin fan it boek jowt de sfear moai krekt oan:

‘As er de doar súntsjes efter him tichtlûkt en syn eagen efkes tsjin it skerpe sinneljocht kniperje lit, bitinkt er, dat er krekt like goed thúsbliuwe kin.’ Dwaen of neilitte is miskien net hielendal gûl om goarre as men de muoite nimt en hifkje alle foar en tsjin, mar hwerom soe men safolle drokte meitsje? De labbekak hie miskien wol by de B.S. wollen, mar it is der noait fan kommen, by mist de moed dy't sok in ûndernimmen freget en leauwe oan 'e saek docht er ek net. As ûnderdûker, mei hwat goede wil kin men him sa neame, formakket er him mei syn tekeningen of mei de trijehoek, it dúnlân, de heuvels en de dellingen fan de evakué Paula. Folle arbeidsvreugde

[p. 72]

smyt dy frijerij lykwols net op: ‘Jo hiene allebeide gjin reden om it nèt to wollen en it nèt to dwaen.’ (s. 15).

It seit himsels dat, om't de aventûren fan de labbekak as ûnderdûker en as minnaer neat om 'e hakken hawwe, de auteur him yn haedsaek dwaende hâlde moast mei de tink- en gefoelswrâld, en dat dy lêsten, om ynteressante stof to leverjen, in lytse aktivearring nedich hiene. Hwat de labbekak syn tinken, syn inerlik aventûr, oan 'e gong set, is it alarmearjende sizzen fan Paula dat se acht dagen oer tiid is. De labbekak tiist om mei it probleem oft er trouwe moat mei de frou dêr't er net fan hâldt en foar har en it bern ôfsjen fan syn plan om nei de Tekenakademy to gean. Mar net allinne de takomst, ek it forline, syn bangens as jonkje en syn leffens yn 'e oarlochsjierren hâldt him dwaende. It is oft al dy problemen yn ien punt gearlûke en nou foar 't earst of op 'e nij aktueel wurde.

Sjoen de motiven soe it hielendal gjin wûnder wêze dat de labbekak yn in krisis rekke, it forrassende fan dit boek wie foar my dan ek dat er dat nèt docht, mar luftich oer alle problematyk hinne stapt. En neist en nei de forrassing is dat ek de fraech dy't dizze roman my foarset: hwat is de reden dat dit forhael yn sa'n oerflakkige, ‘leutige’ trant skreaun is?

Men ûndergiet dizze roman as de hin dy't troch in wals oerriden is en, wylst er syn fearren opskoddet, suchtet: hwat in hoanne! It is in razende stoarm, dit boek, mar hy bringt gjin skea; de wurden wurde op je ôfsketten as kûgels út in masinegewear, mar der wurdt neat rekke, it binne mar losse flodders en lachsalvo's. Bêst mooglik dat der by my in pear triedtsjes forkeard montearre binne, ik bin yn alle gefallen net tagonkelik foar de humoristyske, styl fan Wadman. Foar myn gefoel is dit gjin humor, mar in omlizzen gean foar de earnst. As byg. de labbekak nei in prakkesaesje oer syn takomstich faderskip ta de konklúzje komt dat it witten heit to wurden hwat yn him wekker ropt, dan bringt er dat sa ûnder wurden: ‘Bern, dat seit my hwat. Fordomd, it seit my hwat.’ (92). Syn langstme nei Paula kriget dizze biwurding: ‘In gloede fan bigearte sloech troch him hinne, fordomd as 't net wier wie.’ (96). Syn bislút om har to trouwen: ‘Wis, normael bisjoen soe ik net mei har trouwe wolle. Op 'e ien of oare wize is se myn sin net. Ik bin in plattelânsjonge en dan hat men oare idéen. Lulpraet, it plattelân seit my neat en dy idéen bisteane foar njoggenennjoggentich persint út eangst. Se is hast seis jier âlder. Dat seit neat, se is in ripe frou, dat is in foarrjocht, en yn gjin gefal in skande. It is in Hollânske. Dat seit my neat, ik gean ek nei Hollân as dy pestoarloch ienkear goed en wol

[p. 73]

oan 'e kant is. Dy saneamde keine Fryske fammen haw ik nea net sa folle ynsjoen, better by de wasktobbe as op bêd. Né, fordomd, hwerom trou ik einliks net mei har?’ (95). Op 'e weromreis nei Waekswert formulearret er syn opdracht, hy sil Paula trouwe: ‘As dy man net weromkomt, fansels. En oars moat ik as man tsjin man mei him prate. As Paula it wol. De kar oan him oerlitte. Prate as Brugman, byneed. Mar safier is 't ynearsten noch net, myn boadskip oan Paula is genôch, dêr giet it hjoed mar om. Dy man komt noch lang net, as er komt. Der is in soad to dwaen yn de kommende tiid. Weropbou.’ (129). En fierder jitris: ‘Jo soene suver winskje dat dy man net weromkomt, goddomme hwat is dat foar skriklik en wreed dilemma. De ien syn dea, sei Jolt. Mar ek dit heart by myn opdracht: my nuttich meitsje yn de mienskip. De bealich derop. Ik nim alle konsekwinsjes, yn dy wurden leit myn bislút bisletten. (130).

Wadman hat de tiid net nommen noch de muoite dien om it wurd dat alles seit to sykjen, mar hy hat de makliker wei keazen fan it mar njonkeninoar setten fan oantsjuttingen dy't meiïnoar in byld oproppe moatte. In foarbyld: Rotgefoel. Achtentweintich jier is se. Ik trijeëntweintich. De heare mei it forhoedzje. Ik fordom it. Ik haw it net wollen.’ (76). Soms wurde synonimen, hwerfan't nei alle gedachten it lêste it foarlêste oanfolje of forbetterje moat, op in rychje set: ‘hy woe earst prate, babbelje, in sfear fan bitrouwen en yntimiteit skeppe,’ (35); ‘dat er mar in forfanger wie, in twadde kar,’ (39); ‘It bistean fan Jolt yntrigearre him ek, gyng him oan,’ (73-74). Eigenaerdich is it gebrûk fan heale of hele synonimen yn 'e folgjende foarbylden: ‘Foar har, foar har allinne, tocht er (song er),’ (30); ‘Ik bin net fan har ôf, tocht er, wist er,’ (72); ‘O ja, frou fan myn dreamen, sei ik, tocht ik.’ (138).

Yn it great herhellet him dit kwea: ynsté fan in détail sa goed to skriuwen dat it je it hiele boek troch en langer bybliuwt, en it dus net nedich is der op werom to kommen, herhellet Wadman de fielinkjes en tinskes fan syn haedpersoan slach op slach, sûnder resultaet, lykwols. Hoewol't de labbekak it út en troch hat oer Paula's man dy't it trije kear per nacht kin, wylst hysels ensfh., wol it my net oan dat er in minderweardichheitsfielen hat. Wie 't mar sa! Der mei dan in pear kear stean dat de labbekak him net lekker fielt om syn lamlindige hâlding yn 'e oarloch, nearne blykt dat hy der serieus mei ompakt. Greate wurden brûkt er, dy labbekak: ‘Hoe tichter de bifrijing by kaem, hoe mear de hiele forhâlding mei Paula him bineare. Skuld lei him as in stien op 'e mage,’

[p. 74]

(49), mar hwat skuld is en binearing, miskien dat joast it wit, hy yn alle gefallen net. Hy boartet frijbliuwend mei in mannich swiere bigripen en huppelt wer fierder yn 'e ellyptyske sinnen. Krisis? Oné, dat wurdt him net. Op 'e lêste side, dan sil 't noch even wêze: ‘Hy rint nei de doar en seit heas: Tankjewol foar de ynljochtingen. Efkes letter stiet er bûtendoar yn 'e grille sinne. Hy rint stadich en mei in flues foar de eagen...,’ mar yn de alderlêste sin fan it boek wurdt ek dat wer relativearre: ‘It korps repetearret yn 'e kristlike skoalle, wilt heden nu treden voor God den Here.’ (162).

En as Wadman dy lêste sin, en dan yn syn bloedearnstige bitsjutting, ris nommen hie as útgongspunt foar dit boek? Om my hie er God de Hear wol weilitte mocht, hwa't forantwurding ôflizze wol, docht dat wol sûnder taharker en sûnder stôk efter de doar. Wadman hat de moed net hawn om him to identifisearjen mei de labbebak, om de haedfiguer to skeppen neffens syn eigen byld, om foar de tiid dat er dit boek skreau alteast to wêzen dy't er is. Foar't neist hat er dat net doarst om't er net it risiko rinne woe dat men him fortocht fan gefoelichheit. Mar oan 'e oare kant, hy woe ek net it risiko rinne dat men him hold foar in oerflakkich en ûngefoelich persoan. Sadwaende dit geskipper tusken dilemma's en ‘lachertjes’, it bisykjen om to skriuwen sûnder risiko.

Nearne blykt dat better as út it middelste part fan it boek dêr't de labbekak in petear hat mei Boukje, de frou fan syn âld maet. It petear dat rint oer Boukje har eangst dat har man har broer formoardzje sil, fia har man syn ûntrou, nei it takomstich faderskip fan de labbekak, biedt alle rûmte oan uteringen fan gefoelichheit, of sa't men wol, sentimintaliteit. De labbekak fielt meilibjen, mar ek respekt foar Boukje, mar nuver genôch kin er noch it ien noch it oar op in normale minsklike wize ta útdrukking bringe. Of miskien moat ik formulearje: de auteur stiet him net ta dat to dwaen. As de labbekak Boukje bimoedigje of riedjaen wol, dan wurdt soks yn 't foar al bilachlik makke: ‘Mar dochs waerd de sielehoeder njonkenlytsen yn him wekker, hy gyng oerein en roun op har ta, hy seach op har del. Hy gyng op 'e leuning fan har stoel sitten, gefaerlik kreakjen.’ (83); of: ‘Hy fandele it pakje Sweet Caporal fan 'e tafel en stiek op. Efkes neitinke. Hy makke him ré foar in preekje.’ (84). Untbrekt de tiid foar sa'n oanrin, dan bisiket Wadman syn wurden to relativearjen troch - de âlde bikende sûnde - krityske opmerkingen tusken heakjes: ‘O, hwat in froed preekje, en efter hwa haw ik sels stien?’ (82); ‘jassuskrastus hwat in jeuzelpraet’ (86); ‘Hja sil it folle pont

[p. 75]

hawwe, dy o sa sedige Boukje hjir by my yn 'e stoel’ (88); ‘O, hwat in lullerij yn 'e romte.’ (88).

It proaza fan Wadman oereagjend, falt my op dat oer 't generael de identifikaesje hwat stroef forrint. Hy kin syn gefoelichheden en tipelsinnichheden net maklik oerdrage, hy kin him net bleatjaen. Yn it tydskrift De Teannewâdder hweryn't er gauris oer himsels skreau (bygelyks it masterlike forslach fan in sollisitaesjebisite), is er earliker en toant er syn swakke plakken, is sadwaende minskliker en oertsjûgjender. Mei it each hjirop liket it my winsklik dat er, nei de kloat, de leffert en de labbekak ûnder de loupe nommen to hawwen, ris in roman wijt oan it libben fan Anne Wadman. Autobiografysk ligen is fansels altyd tastien.