De Tsjerne. Jaargang 20

[p. 56]

Lolle Nauta:
Yn gefjocht mei de subjektiviteit

Sjoerd Spanninga, Kymgong. Utjowerij N. Miedema & Co., Ljouwert, 1964.

As der in priis bistie yn fryslân foar it biroerdst útjowne boek, dan moast miedema & co. dy ha foar de útjefte fan de gedichten fan spanninga. Kinne jo se sa meinimme of moat der eefkes in papierke omhinne? Dy fersen sa los yn 'e boekhannel to lizzen, hjir in pear en dêr in stikmannich hat fansels ek syn biswieren. It liket mâl en de boel dy rekket wei. Ha jo trije-en-tachtich fersen fan spanninga foar my, ynpakt troch miedema?

Emballaezje sûnder emballaezje. Finzen en frij (brandenburg) wie al net folle. Rattelmansreau (laverman) hie tominsten in fleurich jaske oan en koe op dat stik alteast bisjen lije. Mei Kymgong, de meast folsleine en komplete bondel fan spanninga, is it in griis. It omslach liket wol dat fan in dissertaesje. Like kleurleas en forfelend as it measte doktorswurk. Mei de typografy bylket it noch folle slimmer. In fers moat romte ha, sykhelje kinne. Mar hjir bigjint op in side, sadre't der noch hwat romte frij is, al wer it folgjende gedicht. Dat men kin fuortendaliks mar trochlêze. Dêrby is it wyt tusken twa fersen net greater as dat tusken elk fers en syn titel. Dat alles rint ek noch trochinoar. De ynhâldsopjefte efteryn stiet ôfprinte nêst de lêste fersen. En gean sa mar troch.

Faeks bidoele miedema & co. it goed en tinke hja ek noch, dat wy tankber wêze moatte dat hja fryske poëzij utjowe, mar forkeapje kin miedema net, hwant hy wit sels in fersebondel net forkeapber to meitsjen. Hy moat mar gau sjen dat er syn skoaljild as printer weromkrijt. Hat er alteast noch hwat fortsjinne.

Spanninga is in dichter dy't wakker gelyk bliuwt. Hwa't syn fjouwer bondels lêzen hat - núnders, spegelskrift, finzen en frij en rattelmansreau - fynt yn kymgong gjin gedichten, dy't hiel oars binne as hwat der oan foarôfgiet. Dêr is neat negatyfs mei sein. Gjin kunstner kin himsels oanhâldend fornije. Op in bipaeld stuit is de minske dy't er is. Hat er syn foarm foun, sa't men dat neamt, dan kin er him net mear forstrûpe. Eltse nije roman fan vestdijk is ‘in vestdijk’. En ek spanninga

[p. 57]

is as kunstner folwoeksen genôch om fan elts fers ‘in fers fan spanninga’ to meitsjen.

Dêr komt by dat yn it dichterskip fan spanninga in ûnpersoanlik elemint sit. It fers kringt hjir net troch yn it ik, yn de eksistinsje fan de dichter, mar it is oarsom: it ik lost himsels op yn it fers. Spanninga liket op dit stik mear op in sjineesk skilder as op in westersk yndividualistysk lyrikus. As er skriuwt, pinsielet er stilte, makket er hwat hearber, dat men eins net hearre kin. It ik fan de dichter komt allinne yn poëtyske spegelingen op de lêzer ta. It gefolch dêrfan is dat in persoanlike problematyk, it âlder wurden om mar hwat to neamen, him net of allinne tige yndirekt uteret. Dit dichterskip is statysk ynsté fan dynamysk. It poëtysk produkt moat wol itselde bliuwe, hwant it is net direkt keppele oan it foroarjende, yndividuéle libben. Dêrom binne dizze fersen, al binne hja nea tsjuster, net altyd like maklik tagonklik. Hja geane ommers yn sekere sin nearne oer. De bylden dy't op jin tastreame, kin men bisjen; men kin der fan genietsje, mar hja binne to fragyl om mei to nimmen en fêst to hâlden. Dizze poëzij is in soarte fan ‘poésie pure’, oars hielendal neat as poëzij. As men der oer prate wol of skriuwe moat, forfalt men yn tautologyen. Lês mar hwat ik skreaun ha: spanninga is spanninga en syn poëzij is poëzij.

Mar ek al is de dichter net folle foroare, syn nije bondel is oars as al syn oare. Kymgong is spanninga syn meast folsleine bondel. Fan alle soarten fersen dy't er skriuwt, fynt men hjir in rom forskaet. De lange, frije fersen, dêr't rattelmansreau allinne út bistie, ûntbrekke net, mar ek de koarte miniatuereftige gedichten, dy't de lêzer al koe út spegelskrift en finzen en frij fynt men hjir. Der binne kwatrinen by en sonnetten. Spanninga skriuwt satyryske, boartlike en ek folslein lyryske fersen. En hy kin it sawol eksperiminteel as tradisioneel.

In kolofon of sokssahwat fynt men by spanninga nea - yn de tiidleaze romte fan it skeppen binne data irrelevant -, mar ik leau net, dat al dizze fersen earst sûnt de lêste bondel ûntstien binne. Nei myn bitinken wol spanninga mei dizze bondel eat oanbiede, dat ynsté fan chronologysk thematysk in gehiel foarmet. Qua foarm en eksplisyt ûnderwerp meije dizze fersen noch sa forskille faninoar, meastentiids hawwe hja hwat to meitsjen mei it geheimsinnige wurd kymgong dat op it omslach stiet. It komt foar yn it fers yllusia op ierde dat spitigernoch to lang is om hjir yn syn gehiel sitearre wurde to kinnen.

[p. 58]

 

..............

 

loftreizger en djipsédûker

 

tusken 't leauwe en de rede

 

libbet wol yn ider mins

 

it swerfske avontûr

 

in sterk forhoalen driuw

 

mar inkeld de ûntdekkers sjogge

 

hwat de siel har seit

 

de kymgong fan de geast

 

hja brekke út har âlde skema's los

 

en jowe har de fielingen

 

fan machtige ympulsen oer

 

dat wy ús oarsprong net forjitte

 

it skeppend neat

 

hwer't eltse twiveling yn rêst -

 

..............

Spanninga syn poëzij hat altyd in mystyk elemint hawn, mar yn kymgong stelt de odichter it sels sintrael. It wurd mystyk kin lykwols safolle bitsjutte en fungearret sa faek as de flagge op de bikende pream, dat it needsaeklik is en omskriuw krekt hwat it hjir bitsjutte moat. Mei mystyk bidoel ik it bisykjen fan de dichter de grinzen fan it ik to trochbrekken en himsels to forliezen. Soks mei yn 'e ‘echte’ mystyk, dy't de grinzen tusken god en minske trochbrekke wol, altyd in religieus doel hawwe, by spanninga is dat yn earste ynstânsje net it gefal. God komt somtiden wol eefkes om 'e hoeke, mar meastentiids is de kosmos it reisdoel fan de dichter. ‘It is de himel faeks al gau sa goed / as wy in bytsje diel ha oan it universum’, stiet der yn it tsjerkhof.

Nêst yllusia op ierde, wol thematysk it meast typearjend, mar poëtysk net it sterkste fers, kinne in stikmannich oare fersen stean, dy't ek in eksplisyt mystyk thema hawwe: it tsjerkhôf, wjerskyn, it opiumskip, de hillige theresia, rosa luxemburg, de berte fan de geast, as jo it wolle en via illuminativa, in titel dy't ek assosiaesjes opropt oan de mystyk. Yn al dizze fersen lost it ik him op yn de kosmos, wit de dichter him ien mei in great gehiel -dat faeks allinne skimert oan 'e kym, mar -dochs hiel hwat wêzentliker is as ús ierdske tafallichheden. Mar ek fierder sprekt spanninga fakentiden gedachten út, dy't jin oan de mystyk tinken dogge: de minske dy't alles is en neat; it symboal fan de leechte dat ek yn de oare bondels al foarkomt; it brûken fan paradoksen ensfh.

Ek de oare fersen lykwols, dy't net in thema mystyk bihannelje, hawwe eat mei de kymgong fan de geast to krijen. Like-

[p. 59]

min as by de greate mystici moat men ek by spanninga by mystyk tinke oan it weitene, biscuiteftige gedoch fan biskate froulju boppe de fyftich, hyperfrijsinnige dûmnys of eksklusive sektariërs mei in salaris fan boppe de tritich mille. De wrâld wurdt yn it mystike ljocht konkreet ynsté fan dizenich. De seizoenen en de eleminten wurde ta persoan en libje sels. De nacht draecht in lampe; it ljocht springt pûrneaken út 'e dizen en rint de fjilden yn; de loft hat grif hwat ûnder de lea en de wyn hellet even it ribbelizer oer it wetter. Byldspraek sil men faeks sizze, jawol, mar in byldspraek allinne mûglik by in sa sterke identifikaesje mei it kosmyske as dat by spanninga it gefal is.

Bihalven dizze antropomorfisearring fan de eleminten is der noch in biwiis foar it feit dat ek de fersen, dy't eksplisyt neat mei mystyk to krijen hawwe, dochs ynwindich, as men se sa to sizzen iepenteart, dit elemint yn har hawwe. It kaeiwurd fan dizze bondel dat hast yn alle fersen foarkomt, is ‘stilte’. By spanninga is it fers in skûlplak fan rêst. Eefkes ljochtet it swijen op oan 'e kym en is der in momint fan poëtyske harmony. Dêrom moat men dizze mystike kant, dy't spanninga sels yn sekere sin ta de haedsaek fan syn wurk makket yn dizze bondel, net iensidich ynterpretearje en nei myn bitinken sels ôfstân nimme fan de útliz, dy't de dichter der sels, yn in fers as yllusia op ierde b.g., fan jowt. It swijen, de stilte, it forlies fan it ik, hja binne foaral wichtich as binnenkant fan it gedicht. Hja fortsjinwurdigje in wierheit, dy't poëtysk wiermakke wurde moat en net al wier is, as hja mei safolle wurden útsprutsen wurdt yn it fers. It binne foaral de koarte fersen, de lytse miniatueren dy't my ek yn dizze bondel it meast fascinearje en dêr't de stilte yn wier wurdt sûnder harsels nochris in kear biwust to wurden. In foarbyld:

It libben skimet jin foarby
soms sjongt syn silhouet
op 't wajangskerm in amerij
de leaf de fan in hert
mar slacht de dea de swiere gong
dan swije man en frou
it wetter wurdt in wite sprong
sà fan de rotsen ou...

Ek hjir is it libben wurden ta it tafallige, it foarbygeande en it forgonklike, mar dat dat sa is wurdt net mei safolle wur-

[p. 60]

den as in algemiene wierheit útsprutsen. It bliuwt forhoalen yn it fers. Ek hjirre wurdt it ik eliminearre. It fordwynt yn de ‘skyn’ fan in wajangspul en fordwynt nochris by de rôp fan de dea. Mar dit allegearre hoecht - bihalven troch de kritikus dy't him net stil hâlde kin - net sein to wurden. De bylden binne harsels genôch en autonoom. En de kosmos kriget sa ek syn gerak. De twa lêste rigels, in masterlik byld, sizze fan datoangeande genôch. Der is neat oars as it wetter dat fan de rotsen ôfspringt. In sjineesk skilderstik allyk.

Ik ûntkom ek net oan de paradoks, hwant de signalearre dépersonalisaesje bitsjut foar de dichter dat er himsels yn it fers ynkarnearret. Dêr fynt er himsels werom. Hjir alteast kin er eefkes sykhelje. Dizze dichter móát skriuwe, om libje to kinnen, ek al fortsjinnet er der yn fryslân gjin heale sint mei. De mystyk is hjir tige konkreet en dat bitsjut ek dat mystyk en erotyk yninoar oergeane. Somtiden wit men net iens oft mei it ‘jo’, dat fan de dichter oansprutsen wurdt, in moaije frou bidoeld wurdt of god. Yn it fers skept de dichter syn leafste, dy't har fakentiden klaeit yn kosmyske symboalen. Dêrom moat dizze sa produktive dichter hieltyd wer skriuwe, hwant de oare kant fan dizze dichtermedalje is, dat de leafste allinne libbet yn it fers. Yn in ynterview dat yn It Heitelân stien hat, seit spanninga: ‘Men hoecht wier net altyd nei it skriuwen fan fersen út to sjen; it brûkt jin op en bytiden is de flok hast like great as it lok, om't men fakernôch earst de hel troch moat op dizze reade ierde, ear 't de himel him iepenet’.

Dy flok fynt men ek yn kymgong werom, dêr't de dichter himsels geregeld identifisearret mei de útsûnderingen, de forspeinen, al dyjingen dy't ek it stigma drage fan it leed: de pylgers en anachoreten, de mûntsen en onanisten, de swervers en de roppenen. Foar dit ‘naesje’ stiet de greate kliber fan de boargers oer, it fatsoensreau dat er ek yn kymgong tige it leksum opseit. Hja haetsje en fortraepje ommers al dyjingen dy't net normael en konform binne, sadat de man dy't ienfâldich net konform wêze kin, himsels wol fordigenje móát. De antiboargerlikheit is by spanninga gjin lûkse of moade, mar bittere needsaek, fordigening fan it smel bistean, dat lykwols ek fan dizze yndividuéle need in tige poëtyske deugd makket.