De Tsjerne. Jaargang 18

[p. 440]

Teije Brattinga:
Roman en lyryk anno 1963

Net as romanskriuwer - yn hokker hoedanichheit ik my nammers (noch) net presintearje kin - en foar in lyts part biropshalve, mar almeast privé fascinearret my it fenomeen roman, lykop mei it fenomeen moderne lyryk. As immen as Poortinga biweart dat de lyryk him, privé dan, neat mear seit, kin ik my dat wol bigripe. Lykwols, as ik út dy biwearing helje moat, dat er it moderne proaza dan wol neikomme kin, bigryp ik him net. Hwant ek de moderne lyryk sprekt my persoanlik oan, mar dy appresiaesje hat in forbining mei de romanappresiaesje. De lyryk fan hjoeddedei moat men nêst de roman fan hjoeddedei sette, net tsjinoer, lyksa de lyryk fan earder tiid nêst de eardere epyk, de ûntjowing fan beide nammers giet frijwol lykop, net hielendal synchroon, mar sjoen oer in biskaet tiidrek tinkt my wol. Proaza en poëzij fan de folksskriuwers b.g. hawwe inselde ûndertoan, ek foarmtechnysk lizze se net sa fier útinoar. Dat is empirysk wier to meitsjen:

De greatste swierrichheit wie jit hoe't se mei skik
Fan 't krychsfolk en bysonder fan dy Hollânske
Kanonniers ôfkomme soene hwant dy woene
Net fuort of hja woene earst har fortsjinne lean
Habbe; en hja drigene 't op in plonderjen
En roven lizze to sillen as se net bitelle
Waerden.

It boppesteande proazastik fan Waling Dykstra dat ik mei it greatste gemak yn in soarte epysk-poëtyske fersfoarm set haw (sa't de skriuwers fan dy tiid fabrisearje koene), wiist sterk yn dy rjochting. En it wie samar in brokstik út De Sulveren Rinkelbel, fan de bledside dy't tafallich iepen foel. As it rymke hie, soe it foarbyld suver folslein west hawwe.

Ik meitsje my sterk dat we dit grapke ek mei de Jong-friezen en alle Friezen úthelje kinne, ek oarsom fan poëzij yn proaza. Fansels binne de ûnderwerpen net gelyk, dy't proaza en poëzij bihannelje (net altyd tominsten). Ik doel yn it foarste plak dan ek op de technyske bihanneling ynsafier it wurdkar, sfear, ritme, ensfh. oanbilanget.

Yn dit forbân woe ik wolris wize op in dichter as Douwe Kiestra, dy't markante poëzij skriuwt, as it my net mist ûnder de skûlnamme Harm Harsta yn it koöperative blêd Bolwerk. Men moat it earder wurk fan dizze talintfolle poëet (hwa soe it optheden tsjin him opnimme kinne en tsjin dizze op nivo

[p. 441]

sette, út soarte folkspoëzij?) ris nêst it Harsta-wurk hâlde. Foarm en technyk hawwe har ûntjown lykop mei de tiid; der is gjin brek mei de tradysje, it suggestive en stiennen taelgebrûk is bleaun. Mar dochs ek wol. Rigels as:

Hja boarte hjir as famke
op it âlderlike sté,
en nou, mei har útfanhûzjen,
boartsje hjirre al wer har beide bern
mei it trijespan fan har broer -

lykje deselde manipulaesje trochmakke to hawwen as boppe dien is mei Walingoms rigels. Hat Schurer Marten Brouwer soks alris net forwiten? Tofolle wurdt, liket hast, proaza en poëzij skaet, dêr't winliken fan in skieding mar justjes sprake is. In dichter as Obe Postma is dêrom sa modern en sprekt dêrom hjoed noch sa oan, omdat er syn ûnmacht om tradisionéle ferstechnyk to hantearjen mei sukses ynroale hat foar hwat hjir en dêr forhoalen proaza neamd is. Dy ûnmacht om stilistyk of ‘Fersleare’ yn praktyk to bringen, is net mear in persoanlik tokoart. Men kin it langer gjin tokoart neame, gjin ûnmacht. It leit op itselde flak as dat in pikturael kunstner gjin naturalistysk skilderij mear meitsje kin. Kin er it al, dan mislearret it, qua kunstprodukt. Omdat it in technyk is dy't kwalik mear herkenber is, dy't neat mear seit, dy't syn sizzenskrêft forlern hat. Hoe forklearret men it, dat in generaesje fan dizze tiid troch in museum as it Stedelike fan Amsterdam doarmet en forromme sykhellet as hy by de Appels c.s. komt en seit: hjir is tominsten kleur, hjir binne wy. Dat hoecht gjin ôfwizen fan âldere kunstprodukten yn to hâlden, mar it herkenbere spilet dêr in greate rol yn, jins eigen byldzjend formogen dat oare bylden hantearret as eardere generaesjes. De kleur fan in Vincent van Gogh hat yn syn tiid in oare yndruk makke, in oare funksje hawn, as er nou makket en hat. Rinnend fan de sealen mei moderne kleurfulkanen nei Van Gogh komt jin Van Gogh feal, hast kleurleas foar. Ik doel hjir wer op de subjektive ympresje, net op kunsthistoaryske wurdearring. Mar mei dy subjektive ympresje libbet de kunstner fan hjoed, ek de literaire. Proaza en poëzij fan 1963 kinne har tiid foarút wêze ynsafier dat se net forstien wurde, alhoewol dat skyn is. Hwant proaza/poëzij 1963 brûkt de symboalen fan it jier 1963. Symboalen fan 1940 moatte al hiel sterk en authentyk wêze, sille se it anno 1963 noch dwaen. Dêrom falt safolle literatuer plat as in dûbeltsje, omdat it net mear west hat as it mear of minder firtuoos brûken fan symboalen.

[p. 442]

It sil yn '38 wol modern west hawwe:

Hjoed wie ik yn 'e stêd. Ik seach de minsken gean
Yn 't masker fan hwat sinnen jimmer bynt,
Yn fleur en kleur fan sport- en simmerklean,
Fan útstald fleis dat roppich ijsco slynt.

(J. Piebenga: Waerglês)

It slacht mooglik op it dragen fan shorts of hwat dan ek. Mar binne dy anno 1963 noch symboal fan útstald fleis en in masker dat sinnen bynt? Foar hwa sprekt dy terminology noch? Lês it hiele fers en it falt yninoar as in sloppe pudding. Hjoed net, dan moarn. De tiid hat de krêft der út sliten. En sokke poëzij is der by de rûs. Der is koartsluting yn it symboalyske. It blykt aloan war dat ienfâld en soberheit hoek hâlde en alle retoryk forblikt as krantepapier. Dat is krektallyk mei de retoryk fan 1963. Ik moat bygelyks noch sjen oft de poëzij fan Tiny Mulder of Sjoerd Spanninga it hâlde sil. Fan dy fan immen as Tjitte Piebenga, tajown dat er tydlike kwaliteiten hie, bin ik der nou al hast wis fan.

Koartsluting yn it symboalyske, dêr sit leau ik de oast fan hwat in brek yn de lyryk neamd wurdt. En de lyryk hat foar dat it dêr pregnanter yn to foarskyn komt, omdat lyryk wurket mei kompakt materiael.

En de roman? Dy giet mei. It soe al nuver wêze as it net sa wie. Dêrom: hwat bliuwt der oer fan romans dy't boeresymbolyk brûke en net fierder komme as dy symboalen? Of dy't in rymram foarskûtelje fan dizige natuerfielingen, sentiminten dêr't in generaesje him oan sêdde hat? De skriuwer moat al oer in bûtenwenstich artistyk talint biskikt hawwe, sil syn wurk bistean bliuwe. Ik woe yn dit forbân ek noch wize op it troch Fens konstatearre forskynsel dat greatminske-boeken werom sakje ta jongesboeken (Ivanho, Omke Tom, Liuw fan Flaenderen): de destiids earnstige retoryk wurdt as berneftich oanfield, de brûkte symboalen (kriichshaftichheit, ensfh.) geskikt foar bern, net langer foar âlderen.

It is ek mar goed dat alles net bistean bliuwt. Stel je foar dat it printe bliuwend wie. It soe in hel wêze. Fansels knapt dit net yn in moanne ôf, net yn in jier, de wurdearringen rinne trochelkoar hinne, de generaesjes oerlaepje elkoar. Mar in kritikus moat syn tiid forstean, wol er oardielje kinne. En lit ús in kritikus ek net in wider opdracht jaen as to oardieljen neffens it jier, dêr't er yn libbet. Dat is al mânskernôch. En fart ek net de skriuwer yn itselde skûtsje?

[p. 443]

Hwat seit lykwols it trijemanskip op it Farrend Akademykongres? It mankearret de Fryske romanskriuwer oan technyk en systematyske stúdzje; epyske biskriuwing en psychologyske ûntjowing romje as ynhâld it plak foar ethyske projeksje; it epysk prinsipe foar it psychysk momint. It binne allegear lykhâldende arguminten. En dochs... sjoch boppesteande. Goed, der sille foarbylden wêze dy't krekt it tsjinoerstelde biwize en dan soe ik wer mei foarbylden komme kinne dy't my opnij gelyk jowe. Mar as tendins liket it my ûnmiskenber en dy woe ik sjen litte, as réaksje op Klaas de Wit syn lêste sin, al kin ik my dan net ûnder syn kwalifikaesje Frysk romanskriuwer biflappe. Ynteressearre dan, affinearre miskien.