De Tsjerne. Jaargang 18

[p. 379]

Inne de Jong:
De dichter Anne Jousma

Fan Anne Jousma, dy't yn 1940 debutearre mei Kimelûd, is dit jier by Osinga in nije samling fersen útkomd: It twadde lân. In risping of in kar út de risping fan trije en tweintich jier. Mar hjir stean dan ek in lytse sechstich gedichten yn in boek fan 86 bls. Jousma is yn 1900 berne; it leit dus foar de hân, dat wy hjir to dwaen hawwe mei tradisionéle poëzij, dêr't ik sa'n wurd om siz. Ik soe it net graech definiëarje wolle, der is lykwols in net to ûntstriden forskil tusken de âldere en de nije poëzij, dat wy foar it gemak oantsjutte mei tradisioneel en eksperiminteel of post-eksperiminteel. It hat mei kwaliteit neat to rêdden en likemin mei in persoanlik foar of tsjin. Ik ha gjin eksklusive foarkar foar it âlde en likemin foar it nije. In optein fers fan Tiny Mulder en in kwatryn fol wiisheit fan Obe Postma, se dogge my beide hwat. Ik lês Geerten Gossaert mei deselde blydskip as fjirtich jier lyn en ik genietsje fan Ellen Warmond en Hans Andreus en ek wol fan Sybren Polet. Dat in tiid sa revolusionair as uzes, dy't de wrâld ‘as in pankoek omflapt hat’, in nije poëzij skept mei in net biwende taelhantearring, in poëzij dêr't it moderne libbensgefoel yn spegelet, sprekt fansels. Mar ik leau net oan in Sjineeske muorre of in izeren gerdyn tusken de foar- en nei-oarlochske dichtkunst. As enthousiaste jonges biweare, dat der yn de fyftiger jierren foar it earst fan poëzij sprake is yn de wrâldskiednis, dan gunt men harren dy wille graech. Der is hwat dat oangiet neat nijs ûnder de sinne, Hollânske tachtigers en Jongfriezen hawwe deselde pretinsje wolris hawn. De muze glimket souverein en yn elke generaesje binne der wer dichters dy't harren út de skoalle wei en oer de tiden hinne sjonge.

It spyt my yn dit forbân al, dat der al gjin jierren nije bondels útkomd binne fan in pear tige bilangrike Fryske dichters, dy't har talint biwiisd hawwe en fierders noch libje as in hart. Wurde hja biwust of ûnbiwust wjerhâlden fan in bitinken: ús tiid is foarby, in nije generaesje mei in nij en frjemd idioom is hjoed oan bod? Dat soe in forsin wêze, in dichter fan formaet syn tiid is noait foarby, sa lang as er libbet, en yn Hollân sjonge mannen as Roland Holst en Keuls noch altyd troch.

Anne Jousma hat, om it ris ûnearbiedich to sizzen, de kop der ek foarhâlden. Yn Kimelûd smeket er: ‘Liet, bliuw by my troch de tiidne wiksel, hwant ik leavje dy - liet, forlit my net.’ It hat him net forlitten. Ik bin der bliid om, hwant, mei alle

[p. 380]

biswieren dy't ik ha, dit wurk is better, riper, gever as syn earste bondel. Dat is opfallend, om't er doe ek al fjirtich wie.

Kimelûd, dêr't ek wol goede fersen yn steane, wie yn 't algemien to swier bilêste mei jongfrysk idioom, idéology en pretinsje, it tilt dêr fan. It persoanlik lûd fan de dichter wurdt oerstimd fan de skoalle, it eigen idioom fordrinkt faek yn de stream fan jongfrysk jargon. De pretinsje wie soms ûnbidich, Jousma forklearret dêr sûnder euvelmoed:

Goed, ik glimkje en wit my wis
Kening yn in ryk fan klanken,
preester dy't mei twang fan tank
en lof de Godheit neijere is.

Hwat de idéology oangiet: in fleachje pantheïsme, dat meilydsum delsjocht op doarpske tsjerkegongers dy't mids stovelucht ‘prate fan Gods leafde en hearlikheit en swolgje yn wurden fan fornedering’, mar Walhalla, de Walkyren, Wodan, Baldur en konsorten earnstich nimt. It sil sa slim net bedoeld wêze, sa'n boarterij is lykwols libbensgefaerlik foar de dichter. Ek de natûrlyryk yn Kimelûd lijt faek oan ûntsierend ornamint. Reéler is de ûnwennigens fan de Fries om utens, dy't praktysk foar Den Haech kiest, mar mei siel en sinnen boun is oan it heitelân.

Dit lêste element is ek yn de nije bondel hieltiid oanwêzich, mar it wurd is hjir soberder, it byld raker, it symboal konkreter. It slagget de dichter om dizze ûnwenningens wier to meitsjen yn poëzij, dy't dy namme fortsjinnet. De biwegings-dogmatyk, dy't daliks ré is mei de therapy: hwat docht dy man yn Den Haech, lit him thúskomme, is hjir fansels net oan de oarder. It giet om de fraech, oft de dichter der mei de bikende klisjé's mar hwat omhinne sangert en bygelyks ‘stjerre wol yn 't ynleaf âldershûs’, of dat er yn goede fersen biwiist, dat dizze leafde suver en ynteger is. En dat bart hjir meastentiids, ek al stroffelt men noch wolris oer in wurd as Gideonsbinde. It heitelân fan de ûnwennige is faek tige lyts, it krimpt by Jousma mear as een kear yn ta de âlde reed by hûs lâns, dy't tusken reidige sleatten troch it lân glydt en ‘weet hat fan wyn, fan wetter en fan ripe fruchten’. It wersjen hat altyd wémoed en toloarstelling yn, dat forliedt him lykwols net ta in modern synisme, dat de dingen en it forlangen dea analisearret. Hy ropt in sfear op, dy't jin hwat docht.

Dizze ûnwennigens is net ynsidinteel, winlik is de langst nei Fryslân foar dizze dichter ûnderdiel en symboal fan in weder, in universeel forlangen fan de swalkjende minske nei

[p. 381]

in definityf thûs. Hy siket efter de uterlike forskining fan de dingen om it forhoalen wêzen en dizze wurklikheit sil foar him it heitelân en de frede wêze. Dat klinkt yn ús tiid frijhwat romantysk, ûnsaeklik en âlderwetsk, suver in anachronisme, dat striidt mei it moderne libbensgefoel fan eksistinsialist en kristen. Goed, mar hat in dichter it rjocht noch, om byneed romantysk to wêzen en âlderwetsk to leauwen? De fraech is wer, oft hy yn goede poëzij biwiist, dat it tinken is.

Ik moat hjir daliks by sizze, dat dizze fraech dy oare, nei de ynhâld fan syn leauwe, net eliminearret. It is in âld en taei misforstân, dat it der net op oankomt, hwat in dichter seit, mar hoe't er it seit. As it mar poëzij is, dan is 't yn oarder. Dit bitsjut net minder as in essinsiéle forachting foar de dichter en syn wurk. Hwa't syn libbenshâlding, lyk as dy yn syn poëzij ta utering komt, negearret, ûnforskillich is foar syn identiteit, degradearret him as minske. Paul Rodenko seit yn in opstel oer Dylan Thomas mei rjocht: ‘Het werk van een dichter bestaat niet uit een verzameling van min of meer geslaagde regels, mear communiceert de lezer een specifieke eigen wijze van in-de-wereld-zijn, een individuele oplossing van een universeel probleem en een vorm en voorbeeld van menselijk existeren.’

De fraech nei de man, dy't efter dit wurk stiet, syn oertsjûging en leauwe, is yn dit gefal nammersto bilangriker, om't de bondel fan Jousma in sterk religieus-filosofyske ynslach hat. Yn Kimelûd komt men, lyk as ik sei, even yn 'e kunde mei it pantheïsme en mei Wodan en syn maten. Hjir komt de Germaenske mythology, dy't by party jongfriezen noch al yn de moade wie, der net mear oan to pas, hjir is it tinken mei de fraech nei God en minske en wrâld, wierheit en waen. Hjir moetet men de swalker, dy't de riedsels net forklearje kin, mar aen hat fan in forlern paradys en leaut dat er ûnderweis is nei it ivige ljocht. Forskate fan syn útspraken assosiëarje oan it bibelske frjemdlingskip, dat ûndertusken de ierde net loslit.

De lange dei dy't wy trochlibje, 't ljocht
fan blidens en de skaden fan de smert,
wy witte: in skynsel wie 't. Wy geane dêr't
ús wêzen hinne lutsen wurdt mei macht...

Mar net foar jimmer sill' wy fan dy skiede:
wy komme wer, rampsillige, lokkige ierde.

De kristlike forwachting? It liket der op, mar ik tink, dat Jousma kjel wurde soe, as men him nei oanlieding fan sokke

[p. 382]

rigels in kristen neamde, dy't amen seit op 'e bilidenis fan de tsjerke fan alle ieuwen. Kristlike motiven binne der yn dizze bondel genôch, ek wol in roppen de profundis, mar ta de ûnbikende God. Yn de krystfersen bliuwt it ornaris by de poëtyske ûntroering. Typearjend foar syn mystyk is it gedicht Syn Byld, dêr't er yn freget:

Sprekt net it âlde wurd:
sykje it Keninkryk earst
en al it oare silst fine?

en dan klaget:

mar dizze stoffoarm loslitte
is sa almeugende swier...

Ja fansels, mar it Evangeelje jowt dit ‘âlde wurd’ in folslein oare, reéler en minskliker ynhâld. Sa kin er dan ek yn itselde fers, as er it hat oer raketten, strieljagers, atoomspjalting, oarlochsdriging, fredesaksje, kankerbistriding, de illinde fan de D.P.'s, ta de konklúzje komme:

Hy sil ús fêstrinne litte op ús dwaelwei
oant wy allinne dat oare sykje:
Syn Byld yn ús.

Dit is allegearre tige frijbliuwend, dizenich en ethearysk. Mattheus 25, om mar ien sintrael haedstik út de bibel to neamen, is sa filosofysk en sa mystyk net, dêr ûntdekt Hy Syn byld yn ús, hwer't wy solidair nêst de minske-yn-need steane en dat twadde gebot is lyk oan it earste. Sokke tekens oprjochtsje fan it Keninkryk is in forantwurdliker en konkreter opdracht en it bifrijt jin fan it ivich omdoch sykjen om Syn byld yn eigen siel of ins Blaue hinein.

Binne dit forwiten? Né, ik wol allinne de dichter earnstich nimme, as er it oer de greate biskiedende fragen hat.

Is er pantheïst? Ut syn fers Bea soe men it al opmeitsje:

Troch net to wêzen hâldst de wrâld yn 't stel,
net sjoene krêft bistû, dy't it ljochtsjend tsjel
hâldt jimmer geande.

Troch net to wêzen bist it rôljend rêd
fan foarmen sels en 't ritme, nea net mêd,
dat docht se blinken...

Sokke strofen mei dy jammerdearlike einrigels binne as poëzij sa min, dat men yn dit pantheïsme net leaut.

[p. 383]

As ik it lêste fers fan de bondel It twadde lân lês:

Ik rop dy oan mei alle nammen,
dy't ik ken.
Alfader, Brahma, Indra, Ammon,
sa goed as Aton en Ik-Bin.
Meitsje myn roppen net ta skande.

dan liket my dit de bilidenis fan it Soefisme, dat yn de synthese fan alle godstsjinsten it iene wiere leauwe siket. Ek oare fersen, lyk as Ketterske bilidenis en Hâldt fêst wize yn dy rjochting. Dit leauwe is mines net, as ik noch kieze moast, soe it my to ûnierdsk, to ethearysk, to min ‘engagé’ wêze en ik soe gjin treast hawwe foar ‘de drôven yn dit forlitten lân’. Jousma makket lykwols syn oertsjûging wier yn syn poëzij. Der steane inkele fersen yn dizze bondel, dy't jin tinken dogge oan de greate Perzyske mystiken.

Hwat de foarm oangiet, de twang fan mjitte en rym spilet him noch alris parten, yn frije fersen is er faek spontaner en direkter en is syn Frysk gever. As de mjitte folslein it ritme bihearsket, yn sté fan oarsom, lift it fers oan krampeftigens.

Forgelike by Kimelûd hat er gâns ballêst oer board smiten, hy stribbet yn 't algemien nei soberens en ienfâld. Dochs is hjir noch in tofolle oan wurden en forsiering. It langste fers, De sjonger by de harp, is sa oerladen en tilt sa fan adjektiven, dat it falske romantyk wurdt. Ek is er wolris to rij mei idéology en filosofy. In foarbyld út it gedicht Troch de dagen:

Altyd hat er my socht
fan myn bernejierren ôf
en ik bin fan Him flechte.
Mar ek altyd kom ik werom
nei dêr't Syn wurd my rôp.
Ik ha by Him wêze wold
fan myn bernetiid ôf
en Hy wykte fan my.
Mar ek altyd komt er werom
nei it bern dat Him socht.

Hjir hie it út wêze moatten. De rigels oer tiid en ivichheit dy't dêr noch oan fêstheakke wurde, foarmje allinne mar in antiklimaks. Sa stiet de filosoof de dichter wolris yn de wei.

Al mei al hat de ûnwennige dichter Anne Jousma gelyk mei it publisearjen fan dizze fersen. Se fortsjinje earnstige oandacht.