De Tsjerne. Jaargang 18

[p. 371]

Y. Poortinga:
De souder en de flier

I

Fan it oanbod fan 'e Tsjerne-redaksje om to réagearjen op Piebenga syn bisprek fan Op 'e drompel fan de Romantyk yn it septimbernûmer woe ik allinne mar gebrûk meitsje troch yn to gean op in forskil yn literatuerbiskôging dat der, miskien, tusken him en my bistiet, mar by neijer ynsjen wol ik dochs ek mar hwat oer it boekje sels sizze. It útjaen fan 19e-ieuske Fryske literatuer is op 't lêst gjin partikuliere saek; wy kinne der licht fruchtberder oer prate, nou't wy noch oan it bigjin fan 'e Iduna-rige steane as hwannear't dy ôfsletten is.

Piebenga hie it earste dieltsje greater en alsidiger ha wollen, ik ha yn bistân stien om it hielendal yn 'e pinne to hâlden. Ommers, de foarnaemste skriuwers dy't der yn bihannele wurde komme, sa't Piebenga witte kin, yn folgjende dieltjes neijer oan 'e oarder, bihalve de Halbertsma's, fan hwa't it hiele wurk op oare wize útjown is.

Fan de ynlieding haw ik oan bigjin en ein mar in pear bledsiden bistege oan ‘binnenlânske saken’ en de rest oan bûtenlânske. Dêr makket Piebenga my in forwyt fan; ik soe it universéle sykje en it apart-Fryske en persoanlike net achtslaen. Wier, hy siket der tofolle efter. Men moat der nou in hânboek of encyclopedy nêst brûke, seit er. Ja, dat moat men, en hwat soe dat? De studearjenden en leafhawwers dêr't dit boekje foar ornearre is, hawwe Piebenga syn Koarte Skiednis wol yn holle of kas en it soe skande wêze as de encyclopedy fan Fryslân net brûkt waerd of Wumkes syn Bodders en Paden forgetten. Ik mien dit sa earnstich mooglik: libbens-, tiid- en formiddensbiskriuwing binne de sterkste kanten fan Piebenga en Wumkes. Sa lang as it hear by de Fryske literatuerskiednis noch sa maklik oer to sjen is en de útjefte-mooglikheden sa biheind binne, achtsje ik it by in nij werkje foldwaende om hwat al goed biskreaun is mei inkelde sinnen gear to fetsjen en fierder to forwizen. Der binne gjin forfelender dissertaesjes as dy hwerfan de earste helte bistiet út in referaet fan it wurk fan foargongers.

Ien aspekt fan de apart-Fryske situaesje, dêr't ik ek to min omtinken oan jown ha soe, is de bihyplike taelsituaesje: ‘De skriuwers dy't it Frysk foar kar nimme, fine gjin tael dêr't hja fuort alle kanten mei út kinne en dy't har maklik smeije lit’.

[p. 372]

Mar it hie tinkt my net mear as billik west, as Piebenga der by sein hie, dat ik krekt dêroer detaillearre skreaun ha (yn Fryske stúdzjes, Assen 1960) en dat ik dêr earne yn it boekje nei forwiis. Mysels wol ik likemin neiskriuwe as Piebenga.

Hwerom haw ik dit boekje dan al skreaun? ‘Om op 'e souder to kommen, moat men earst op de flier stean’, seit Piebenga. Mei dizze hwat tsjustere fariant fan it sizzen, dat men net fan 'e flier op 'e souder stappe kin, bidoelt Piebenga likernôch, as ik him goed bigryp, dat de dichters en proazaskriuwers fan nei 1822 der net sûnder de rimelders en almanakstikjeskriuwers kommen wiene. It kin wêze. Ik wit dat noch sa lyk net. Mar moat men dêrom wurk fan immen dy't mei beide fuotten op 'e flier stean bliuwt, dat wol sizze dy't gjin inkelde muoite docht om syn stof literaire foarm to jaen, yn in útjefte fan literatuer, al of net neffens 20ste-ieuske noarmen, opnimme, lyk as Piebenga wol? De forhaeltsjes fan S.S. Ypma dy't er neamt, lyk as dat fan 'e weelderige boerinne dy't net genôch oan har âld boer hat en nou de feint in damp skûteldoek by de broeksflappe yn triuwt, meije dan wol nijsgjirrich wêze, se binne der samar hwat hinnekwattele, sûnder styl of slot. Moat soks nou op 'e nij útjown wurde?

Men kin net fan 'e flIer op 'e souder stappe. Mar it fascinearjende fan Gysbert Japicx is, dat er it àl docht. It bysûndere fan 1822 en dêrnei is, dat ‘de oerfloed fan talint’ dy't der dan is itselde kunststek wer fortoant. Nou ja, de souder is sa heech net, mar dêr stiet foaroer, dat in hiele ploech it him diskear levert. Om it opmerklike dêrfan útkomme to litten en nei to gean hoe en mei hokfoar helpmiddels hja dat klearspile hawwe, ha ik in boekje as dit dan dochs mar gearstald. Oan de almanak-tradysje hiene dizze mannen - by de genres dy't hja beoefenen - neat (in lytse útsûndering is yndied Tsjalling Halbertsma dy't yn 'e Aagtje Ysbrandts-tradysje fuortfart); bihalve fan Gysbert Japicx moasten hja it fanwegen it niveau dêr't hja nei stribben alhiel fan bûtenlânske foarbylden hawwe.

Binammen yn 'e kennis fan it hoe en het dêrfan siet in hiaet yn 'e literatuerskiednis, dat ik bisykje woe op to foljen; it twadde hiaet seach ik yn 'e kennis fan 'e opbou fan 'e literatuertael, it ûnderdiel dat ik ûnder de hân dus nei Fryske stdúzjes ôfskoud ha. Foar een en oer koe it mei in bihindich wurkje dat net fierder as oant 1836 gyng wol ta; doe wie it element fan-'e-miet-gean der al net mear by. Yn dat jier falt der troch it ophâlden fan it Friesch Jierboeckjen en troch de dea fan Salverda dochs greater caesuer as Piebenga ha wol. En hwannear't op dy manear Van Blom en Wopke de Jong

[p. 373]

net opnommen wurde, om't se foartiid noch gjin wurk fan genôch bitsjutting skreaun hawwe, dan kin dat in oanwizing wêze, dat se nettsjinsteande har generaesje en har ynstelling dochs gjin op-'e-souder-stappers fan 'e earste ûre west hawwe. Van Blom en syn Broedbij komme likegoed as De Jong en Windsma yn in oar dieltsje noch wol oan har trekken. De fersen fan Jacob Roorda haw ik net weilitten om't se tiidskrityk ynhiene (kom nou!), mar omdat se my as dichtwurk net goedernôch wiene, Fryske situaesje of gjin Fryske situaesje.

II

Nou bin ik oanlânne by hwat in punt fan forskil yn ús fisy op literatuer wêze kin, hwat yn alle gefallen in forskil fan aksint tusken ús is. Piebenga leit de klam op it yntegrearrewêzen fan 'e literatuer yn 'e totaliteit fan it libben fan 'e skriuwer en syn folk, in feit dat gjinien him ûntstride sil, mar by him komt minder sterk út - en dat is ek myn greatste biswier tsjin syn Koarte Skiednis -, dat dit mar ien kant fan 'e saek is en dat de literatuer dêrnêst like folle in autonoom libben hat, dat him by tiden neat fan de persoanlikheit fan in skriuwer of de tastannen yn syn folksmienskip oantsjocht en faek in oar tempo en ritme hat as it libben sels. Alinne hwannear't men in tige heech, bûten-persoanlik, bûten-nasionael en bûtenieusk perspektyf nimt, falle libben en literatuer gear. Om in pear simpele foarbylden to neamen: as nei 1950 by de Fryske dichters de eksperimintéle poëzij de boppetoan kriget, komt dat net omdat se nei dat jier troch de ‘tûzen triedden’ dêr't se mei oan har folk forboun binne oare prikkels krije as foar dat jier, mar omdat se fan net-Fryske, yn dit gefal alderearst Hollânske dichters in biskate manear fan dichtsjen oernamen, dêr't se tofoaren net foldwaende mei bikend wiene. It libben fan dy Hollânske dichters foroare yn 1950 ek net hookstrooks, allinne yn har kunst skeat der ynienen hwat gear, dat men de resultante fan fyftich jier avant-gardismen neame kin. Dizze kunst stiet net los fan it libbensgefoel - min oanwiisbere saek -, mar hie dizze foarm net krige sûnder al dy literaire ympulsen fan bûten.

Sa kompleks is dit eigenlibben fan 'e literatuer, dat wylst yn 'e lyryk it nije sa foar master opslacht, dat dichters dy't har dêr net ta bijaen kinne forheard swije, by de Fryske romanskriuwerij de foroaringen yn skriuwwize, dy't dochs al fan Proust en Joyce ôf funksionearje, noch amper achtslein wurde. En dat yn ús tiid fan ynternasionale kommunikaesje! Foar de

[p. 374]

earste wrâldoarloch wie it Fryske toaniel yn Canne en Schuitmaker wol aerdich by de tiid, mar de biweging fan '15 wie yn 'e dichtkunst pas oan 'e Hollânske Tachtigers en oan Shelley en Keats ta. Piter Jelles, in jongkeardel dy't fûlder as hwa ek it brûzjende libben om him hinne bilibbe, moast fan 'e Tachtigers neat ha en foun syn foarbylden yn 'e lette romantici. Harmen Sytstra libbe literair miskien wol sahwat yn syn eigen tiid, mar oangeande it medium fan syn dichtkunst, de tael, hie er opfettingen dy't wol foar romantysk forsliten binne, mar dêr't it ynsjoch yn de organyske ûntjowing fan 'e tael, de Romantyk eigen, noch oan ûntbriek.

Sa'n stik selsstannnige literaire wurking hat der ek yn de opbloei fan 1822 ritten, in eigenlibben, dêr't fanwegen de literaire leechte yn Fryslân allinne de oandrift om foar de memmetael niveau to birikken Frysk oan wie, mar dat him fierder nei bûtenlânske noarmen rjochte. En sa goed as ik it neigean koe hat it mear in forkear mei 18de- as mei 19e-ieuske geasten west, mear mei pré-romantici en noch earderen as mei de eigentlike romantici.