De Tsjerne. Jaargang 18

[p. 363]

Fedde Schurer:
Ut de paradoks wei

‘Wurd fan weardearring’, útsprutsen yn it Boalserter stêdhûs, by de útrikking fan de Gysbert Japicxpriis oan de hear Jo Smit, op 11 oktober '63.

De útrikking fan de Gysbert Japicxpriis is in saek dy't net inkeld de priiswinder en de jury, mar hiele Fryslân oangiet. Sa is it dan ek mooglik, dat ien persoan hjir stean kin om in wurd to sprekken út namme fan trije sokke útienrinnende organisaesjes as de Fryske Akademy, It Boun fan Fryske Kunstners en de Ried fan de Fryske Biweging, hwerfan de earste de wittenskip, de twadde de kunst en de trêdde de striid as syn bysûndere taek hat, mar dy't alle trije hjiryn oerienkomme, dat it harren giet om Fryslân, om syn plak ûnder 'e sinne, syn gesicht nei binnen en nei bûten.

De literatuer, de taelkunst, is yn dit forbân in wêzentlik ding. Hwant de tael is it gesicht fan in folksmienskip, en tagelyk de spegel, dêr't hja dat gesicht yn wer fynt. It is in lokwinsk wurdich, dat de oerheit fan Fryslân yn har periodike priistakenning har biflitiget om it peil fan de Fryske literatuer yn it each to hâlden en ta forheging derfan oan to trúnjen.

Dit is oars en mear as de bifoardering fan hûsflyt of hobby. It hat to meitsjen mei Fryslâns kulturéle status, it is in saek fan folksmienskip wêzen of massa wêzen, it is anneks mei de nije struktuer fan de Nederlannen en fan Europa. Dat is net allinne in nijsgjirrich, mar ek bitiden in sikebinimmend aventur, omdat it foar elk lyts folk de frage is, oft it derby hearre sil of net. Dy frage wurdt net útmakke op groun fan histoarysk rjocht; inkeld op dy fan deugd, fan kwaliteit, en fan leauwe. De Fryske biweging yn al har aspekten is de bifêstiging fan in positive pretinsje.

Dêrom stiet elk frysk skriuwer krêftens syn aerd yn in striidsitewaesje. Hy is út soarte, sa't Sibe Sybesma yn Frysk en Frij skreau, rebel; rebel tsjin in negatyf histoarysk proses.

Op dat proses as ûnkearbere needlotsbistimming kin men jin maklik forsjen. Hoewol strekking en ûntjowing fan 'e histoarje de oare kant út lykje to wizen, steane wy der oer alle kanten gâns better foar as yn Gysbert Japicx syn tiid. Yn de striid tusken mienskip en massa, tusken foarm en chaos, wurdt de takomst útmakke troch dy folksmienskippen, dy't wegerje har út to klaeijen ear't hja op bêd geane, dy't sûnder hoarison

[p. 364]

roeijeu bliuwe mei de riemmen dy't hja hawwe, dy't libje wolle tsjin de klippen oan.

Net altyd sjocht men by in lyts folk as uzes de greate dramatyske kontoeren fan dit barren. Us krânsdrager fan hjoed, nettsjinsteande syn prille jierren in man fan bilegere libbenswysheit en filosofyske duldsumens, hat ús omtinken brocht op it symboal fan de slak, dy't deis fiif meter klimt en nachts trije meter sakket, mar dochs op it ûnforwachte stuit earne presint is. In faei en neaken libben, dat bidrige wurdt troch de leppe fan 'e sintralisaesje en it bitende sâlt fan de minachting foar alles hwat lyts is en in eigen oantlit hat. Dat him ek samar oplosse kin yn triennen fan sentimintaliteit en selsbiklach.

De literatuer, de wittenskip, de biweging, it binne de taesters, dy't út it ûnreedlike fan dit bistean dochs útstutsen bliuwe moatte om in wei to finen yn in alderminst garandearre takomst. It is it libjen út de bline hope, dat de leppe der ek wolris njonken slacht, en dat de histoarje net op alle slakken sâlt leit.

Salang der libben is, is oder hope, salang der hope is, is der feest. Ut dizze paradoks wei bistiet ek it periodike Gysbert Japicxfeest, dat aldergeloks dit jier noch net bikronken hoecht to wurden mei 5% bisuniging op dizze gewestlike ynvestearring yn kultuer en geastlike vitaliteit.

Wy bidoele wier net ús stamboeksbollen tokoart to dwaen, as wy lykwols de auteurs fan ús letterkunde ûnmisbere ambassadeurs fan it Fryske libben achtsje en harren as sadanich de foechsume eare bringe.

It mei ús boppe mjitte oanstean, dat njonken ús Fryske oerheit ek de Nederlânske oerheit mear as ienris blyk jown hat fan har meilibjen yn en omtinken foar de saek fan de Fryske kultuer. Ik hie hjir dan ek omskeakelje wollen en myn taspraek yn it Nederlânsk fuortsette mei it each op de forwachte oanwêzichheit fan de minister fan Underwiis, Kunsten en Wittenskippen of syn fortsjintwurdiger. Hwer't lykwols dizze forwachting idel blykt, kin ik Jimme, achte auditoarium, de sensaesje fan sok in taeloergong frij bisparje, mar dochs sizze hwat ik jerne foar it ear fan de departemintsfortsjintwurdiger, hwaens ôfwêzigens ik inkeld oan in spitich misbigryp taskriuwe mei, sizze wollen hie.

It wie dit, dat wy de bilangstelling fan de Nederlânske ryksoerheit, dy't ek nou net by us yn 'e kiif kommen is to stean, net inkeid weardearje wolle as in hoflik gebeart, mar as in forklearring fan bitrutsenens. Nammers, hwat kweatongen

[p. t.o. 364]

JO SMIT
winner Gysbert Japicxpriis 1963
(foto Leeuwarder Courant)

[p. t.o. 365]

Jo Smit yn petear mei de filmspiler Victor Mature
(foto Leeuwarder Courant)

[p. 365]

rabje meije, Fryslân is ien fan 'e Nederlânnen, dêr't ús keninkryk syn mearfâldige namme oan ûntlient, en it wol dat wêze. It draecht mei syn eigen oantlit, net it minst mei syn eigen spraek en literatuer, by ta it totaelbyld fan dat keninkryk. En hwêr't net allinne it ûnderwiis, mar ek de wittenskippen en de kunsten yn 'e ûntjowing fan 'e tiden kommen binne to lizzen ûnder de oanhâldende soarch fan it regear, dêr leit it yn 'e reden dat dizze Nederlânske tael, dy't Frysk neamd wurdt, likegoed as yn it ûnderwiis ek yn har letterkundige útbloei in direkt Nederlânske saek wurden is.

Wy twivelje noch oan de positive bidoeling noch oan de goede trou fan it regear yn dizzen; heechstens soms oan doelstreksumens fan de metoaden dêr't hja dizze bidoeling mei ta utering bringt. Nije ûntwikkelingen freegje nije metoaden. En de frage soe omtinken fortsjinje, oft nou de tiid net kommen is om njonken de provinsiale Gysbert Japicxpriis teffens in Nederlânske steatspriis foar Fryske letterkunde yn to stellen. De figuer is net frjemd, lit stean ûnmooglik. De steatspriis foar Fryske letterkunde hat al in presedint yn 1945, ûnder it biwâld fan de mei rike forbyldingskrêft bijeftige Van der Leeuw. Op dit bigjin soe men fuortbouwe kinne. Faeks falt dizze suggestje yn in finansieel ûngunstich klimaet, mar it gebeart is hjir fan mear bitsjutting as kokker bisifering.

Sok in gebeart soe, stel dat men wer yn 'e fuotleasten fan Van der Leeuw doarste to gean, gjin jildlike katastrofe hoege to bitsjutten, as men inkeld bislute kinne soe 10% fan de wenstige útjeften foar it Holland Festival ta dit oer alle boegen forantwurde doel to bistimmen.

Alderminst hie ik fansels bidoeld, in mooglik fortsjintwurdiger fan it regear mei dizze wurden as in hazze yn it Boalserter leger to sjitten. Krekt oarsom soene hja jilde moatte as biwiis, hoe earnstich wy de forhâlding Fryslân-Nederlân en de bitsjutting fan regearingsdieden yn dit forbân nimme.

Ta bislút wol ik Boalserts boargemaster tank sizze dat er my frij joech út namme fan Fryslâns kulturéle organisaesjes to tsjûgjen fan ús greate weardearring foar it duorjende omtinken fan it provinsiael bistjûr foar Fryslâns literatuer, dêr't syn hjoed yn libbet en syn takomst yn groeit. De bikroande auteur winskje ik mei syn famylje fan herten lok mei syn ûnderskieding, dy't him en ús de forplichting opleit om troch to gean, troch to gean ta eare fan ús tael, ta bou fan ús folksmienskip, to'n goeden fan Fryslân en de Nederlânnen.