De Tsjerne. Jaargang 18

[p. 345]

D.A. Tamminga:
Fuortsetting en brek

J.H. Brouwer, Dúnsân. Fersen. Drukkerij en Utjowerij Laverman N.V., Drachten, 1962.

It wie hast tritich jier forlyn dat der fan de dichter Jelle Brouwer in bondel fersen forskynd wie. Nei syn earste samling jeugdlyryk yn 1930 ûnder de titel De gouden ûre folge fjouwer jier letter de lytsere bondel In string fersen. Neitiid hat de dichter - foar in part opgeande yn de wittenskipsman - soms tiden swijd. Tige inkeld forskynde der fan him in fers yn in Frysk Jierboek, yn in tydskrift of by in poëtyske gelegenheitsparade.

Doe't Brouwer yn 1960 sechstich jier waerd, is der troch guon lju bûten him om war dien him syn samle fersen as feestjefte oan to bieden. Troch alderhanne omstannichheden koe dat wurk doe net op 'e tiid klearkomme, dat it is hwat de jeften oangiet bleaun by Fryske Stúdzjes, de mânske en rike samling wittenskiplike opstellen, skreaun troch Friezen en oaren, in wurk dat foaral de filolooch de eare jaen woe, dy't him sa rom takaem. Mei dy nare útjefte like it hwat to stûkjen. De fraech: àlle fersen sammelje of in karlêzing gearstalle, dêr't de foarstapnimmers foar stiene en it net rjocht oer iens wurde koene, waerd oplost doe't de dichter sèls de leije krige en ta in skiftjng fan syn earder poëtysk wurk oergie. It resultaet fan dat skiftsjen leit dan nou al wer in skoftke foar jin yn 'e foarm fan in typografysk ryk útfierde bondel, dy't de namme Dúnsân krige hat. In understatement, sa'n titel? Wiist er nei ûnfruchtberheit, nei it as los sân oaninoar hingjen fan dizze fersen, dy't fan tiid in heal minskelibben bislagge? In ynliedende fjouwerrigel jowt in foege forantwurding en ynterpretaesje. De lêste twa rigels sizze it sa:

En yn it lytse gnob, dat fan ús fingers gliidt,
Flûnkert noch stjerreglâns en skittert sinnebrân.

‘To goed om wei’, sa soe men it oardiel fan de dichter oer syn earder dichtwurk ek gearfetsje kinne. Dus dochs wol in understatement!

As men de 55 gedichten dy't hjir byinoar brocht binne ris mei sin oersjocht, dan docht bliken dat it skiftsjen dêr't hjir sprake fan wie, aldergeloks binefterbleaun is by it sam-

[p. 346]

meljen. Alle sechstjin gedichten dy't foarhinne In string fersen útmakken, binne hjir opnij oanwêzich. Allinne yn it wurk út De gouden ûre hat de karlêzer omraek it mês set. De sechstjin sonnetten dy't dêryn foarkamen ûnder de sammeltitel Nei klearder kimen (in typysk ‘Jongfryske’ oantsjutting) binne hjir útskifte. Hawwe hja Brouwer tsjin west as in tofolle oan foarmetsjinst en in tokoart oan helm hwat ynhâld en djipte oangiet? Soks leit wol hwat yn 'e reden. Dy rige, op himsels al in kar út in folle greater sonnettefloed en meast skreaun yn of fuort nei 1920 doe't hja yn it tydskrift Frisia forskynden, wie yndied fierwei it swakste sté yn dit dichterlik oeuvre. Dit sterk datearjend wurk is noch Tachtiger-epigonisme en Kalma-neifolging fan it (ûn)suverste wetten. Ek it floatich jeugdbiwegingssankje De earste maeije, dat eartiids De gouden ûre ôfsleat, is hjir weifallen ûnder de tuchtroede fan in letter, stranger oardiel.

Yn Dúnsân steane in tweintich fersen dy't oant nou ta net oan bondeling takommen wiene, forsille as hja leine yn ûnderskate periodiken. By dizze ‘new-comers’ heart net it fers Praeludium, dat nuver genôch twakear opnommen is (bls. 21 en 29). Earst tinkt men oan in fariant op itselde thema, mar de beide versy's skele op 'e kop ôf krakt ien wurd: yn de foarste stiet ‘ik lei myn wémoed ôf’ (oerienkommend mei dy fan De gouden ûre) en yn de oare ‘ik lei myn tinken ôf’. Hjir moat wol in forsin makke wêze by printer of korrektor, in forsin dat de gearstaller fan de titelopjefte efteryn ek net opfallen is, hwant dêr steane de gelikense titels kreas op har plak inoar hwat út to gnyskjen, lyk as wiene it bline passagiers, wémoedich tinkend oan har eveldieden.

Yn dizze bondel Dúnsân wjerspegelet him dus in lyryske wurksumheit, dy't oer in tiidsbistek fan mear as tritich jier rint. Is der ûntjowing to sjen of is de bineaming selsherhelling hjir mear op syn plak? Dat lêste grif net. De spegel dy't dit oeuvre is lyk as elk oan oeuvre, lit ûnderskate fasetten sjen. Hy fortelt, dat de dichter Jelle Brouwer nei in idéalistyske jongereintiid (reade, blauwe en fryske biweging die er al jong oan mei!) op letter jierren in mear relativistysk wrâldbyld oanhong. It s.n. ‘moderne’ libben, it iepenbrutsen Fryslân, de krisis fan '30, de oarloch fan '40, hja binne him ek as dichter net foarbygien, mar hawwe har spoaren set yn mannich fers. Kin foar it ierste wurk it wurd ‘dream’ as kaeiwurd tsjinje, yn it lettere skrynt der eat troch fan protest en forset. Dit uteret him net allinne yn de thematyk, mar ek de taelhantearring fan it fers wurdt snijenden en neakener. Sa net, ek yn letter pe-

[p. 347]

rioade bikweadiget de dichter him út en troch noch oan hwat wy nou al gau moaiskriuwerij neame. Dit sin oan moai, dizze ‘sierdichting’ binne b.g. foarbylden fan to finen op bls. 75, dêr't it taelgehoar yn ien strofe fyftjin kear konfrontearre wurdt mei in i-lûd of in fariaesje dêrfan:

't Is swiid yn 't grieve jier de breid nei hûs to fieren,
Wylst alle djier 't bisliet, op ierde, yn loft en wiet
Mei 't swiete leaf in reis troch 't wide rom to swieren,
Sa fier de sinne 't wiist, sa lang it sin mar giet.

Ienselde barokke lûdornamintyk docht him ek foar op bls. 69, dêr't in biskate oeraksintuearring fan it ee-lûd alteast my mar min oertsjûgje wol:

As 't hege geve hert yn freegjend bidden
In feale treast, in wrede frede fynt.

It binne dizze siereleminten, dy't gefaerlike gau liede kinne ta in soarte fan steryl estétisisme, dêr't de lommert fan de echte poëzij gjin sint op jowt.

Gelokkich is de dichter mar inkeld ris yn dizze faeije fûke syld. In fierder rikkende en djipper taestende hantearring fan de tael is yn it plak kommen fan hwat jin nou as forâldere fanfaremuzyk yn 'e earen rûzet. Hjirmei lyk-op is gien in oar en mear ûnforblomme sicht op minske en wrâld. In foroare ynsteiling docht bliken oan in fers as Ofrekkening (bls. 76), dêr't in forline mei mienskipsidéalen en al yn priisjown, alteast relativearre wurdt en dêr't yn tobektein wurdt op in lêste skâns, hwerfan de bisetting út twa minsken bistiet:

Is der gjin treast, as ik yn 't wetter gliid,
En sink, en stil wurd yn syn bleek forjitten?
Is der gjin frede nei de libbensstriid?
‘Dit bliuwt, dit bliuwt’ gjin hearlik witten?
Stie der gjin sinne oer myn djipste lijen,
Wie der nei stoarm en ûntij net in myld bifrijen?
In leafde as Dines, hwat der ek forgiet,
Dy stiet.

It moatte foaral de tiidseleminten, de rêd foroarjende omwrâld west hawwe, dy't yn Brouwers dichterskip in brek, in caesuer toweechbrocht hawwe. In kear, dy't op ôfstân nimmen en op striid ferget. Dat komt nei foaren yn in fers as Us tiid:

[p. 348]

 

Sil ien komme

 

En keile de ierdkleat yn 'e hel?

Klearder noch is dat to sjen, as men de slotrigels fan it prachtige natuerfers Midsimmer mei dy fan Groun en minske, in fers mei min ofte mear itselde grounthema, forgeliket:

Fûl strûst jong libben oer it stoarne hinne
En ivich stiet it strieljend evenwicht.       (bls. 32)

De finger dy't de glêdde kerl forkromle
Hat bloed en trien fan tûzenen towreaun.       (bls. 66)

Twaspjalt, twivel oan de minske fan goede wil, oarlochseangst, protest tsjin it minsklik tokoart en eigen lotsbistimming, dat binne sa in pear eleminten, dy't it lettere en ripere dichtwurk bihearskje. In irony en relativearringsdriuw wurde de dichter eigen dy't men út it jongere wurk suver net ken:

Of sil ik dochs

De ein bireizgje fan it lokjend pinsioen
En skielk mei hearen fan de Fryske Akademy
‘op lauwers rêste’?

Sa freget de takomstige direkteur fan dyselde Akademy him ôf yn in fers dat Tusken twa kilometerpeallen hjit. Hjir skuort de wiere dichter efkes oan 'e stringen. It binne rigels dy't Obe Postma skreaun hawwe koe, al soe er se mei noch mear forsluijere spotskens omklaeid hawwe.

De lêzer dy't foar 1950 trou konsumint west hat fan Fryske poëzij, sil net oars as wiis mei dizze bondel Dúnsân wêze kinne. Mar hoe stiet it mei de jongeren ûnder harren? Ien fan ús jonge skriuwers, dy't ik nei syn oardiel frege, fornijde my dat dit wurk him like fier stie as de fersen fan 19e-ieuwers as Sytstra of Windsma. It wie foar him folslein forline tiid.

Men moat soks oannimme as in earlike útspraek sûnder rankunes. Dochs is Dúnsân foar gâns âlderen grif noch gjin stik literatuerskiednis wurden. Foar harren, dy't lyk as ik, dit wurk sa'n tritich jier folge hawwe, moat it in brok Fryske poëzij fortsjintwurdigje, dat plak en funksje hat yn in gehiel.

Lyk as sein sjocht de bondel der typografysk tige kreas út. De priis dy't de útjower hjirfoar takend is, wie sûnder mis oer alle boegen fortsjinne.

[p. t.o. 348]

JELLE H. BROUWER
berne 1900
(tekening Johs. Mulders)