|
| |
| |
| |
Geart Jonkman:
Et maintenant...
Paulus Westerdyk hearde ta de meigeande lju dy't nei de earste oprop fan it arbeidsburo de spoardyk opklommen en de rails opbrieken. Hy helle him dêrmei de forachting fan syn kreaze jonge frou op 'e hals mar dat soe wol wer oerbetterje, tocht him. It libben lei him heger as it polityk ynsjoch fan immen dy't net wist hwat der yn 'e wrâld to rêdden wie. De bisetter wie baes en dêr koe men mar rekken mei hâlde. Hy woe net kjel wurde as er it izerbislach fan de dútske learzens op 'e klinkerts klikjen hearde, it wie dochs sa minsklik as hwat om sljochtwei fan it libben to hâlden. Dea wie op 't lêst it lêste en fan it libben dat de doomnys jin sa salvich yn 't útsjoch stelden, wie nimmen ea werom kaem; it bleau ôfwachtsjen en dat hie dan ek noch syn útfallen, stèl dat der in hjirneimels wie. It libben op ierde, dit libben, dat wie de muoite weardich, tocht him. Dêr wie er wis fan en dêr woe er dan ek sa wis mooglik fan bliuwe. Dan gyng men net yn tsjin de lju dy't de macht fan 'e wapens hiene. Dy boer yn Sumar hie dat ek bisocht mei de molkestaking en nou wie syn wiif widdou, dat hie er der mei bidijd. De molke kaem likegoed op 't fabryk en de oarloch gyng gewoan troch. De keninginne siet yn Ingelân en de dútskers makken nou de oerheit út, dat koe in bern bigripe. Men moast jins forlies nimme kinne en mei dat forset fan guon lju kaem men net in stap fierder. Minskelibbens wiene der mei muoid, oars net, en ornaris de libbens fan lju ody't der heat mei fannoaden hiene. Jow de keizer, hwat de keizer sines is, dat wiene Jezus syn eigen wurden. Dy forsette him likemin tsjin de romeinske bisetter, Dy tsjinne it libben, net de dea. En hy, Paulus Westerdyk, hy houd fan it libben en net fan de dea. Dat syn wiif leaver widdou wurde woe, dêr hoegde hy net oan mei to wurkjen. Hy koe 't ek net helpe dat hja by Tromp en de Ruyter greatbrocht wie. Him
lei it libben neijer as de dea, en de ierde neijer as de himel.
It heugde lijm noch skoan dat omke Jehannes der in wike foar syn dea nèt oars oer tocht en dat wie in from en bibelfêst man. Doe't de âlde man op bêd lei en nearne euvelmoed yn hie, om't it iten him noch lekker smakke, bigounen de bern it har oan to tsjen, ek al mei om't dokter him net wizer makke en harren rette neat skine to litten nou't de man dêr yn alle frede en sûnder pine lei. Lang om let hiene se him, de omkesizzer, yn bitrouwen naem en oansocht de âld stumper op de
| |
| |
wankende dea to wizen, om him sadwaende de gelegenheit net to ûntsizzen, mei de Heare yn 't lyk to kommen.
Doe't hy, de omkesizzer, der de oare moarns om kofjetiid hinnesette, foun er de âlde man fleurich en heal oerein op bêd, wakker oer 't aeisykjen pratend mei de dochter dêr't er by ynwenne. Hja geat him en de âlde man kofje yn en fordwoun nei de koken mei de blik fan: Nou kinst mar tà prate, nim nou dyn trekken waer. De âlde praette lykwols ûnforsteurber troch oer de ljipkes en hijkes en hwer't er in ientsje of in broed weihelle hie. De lytse eachjes flikkeren like ûndogensk as altyd, de forhalen waerden krûde mei de stommiteiten fan oare aeisikers en der wie gjin inkelde reden om oer de dea to praten, binammen net oer de wankende dea fan de âldbaes sèls.
Mar nei't de dochter mei in skytboadskipke en in biswarrende blik efkes de keamer yn- en útflutte, hie er him wol forplicht achte syn sinding to folbringen en by de noas lâns sein: Soe omke wol sin hawwe om nel de himel? De âldman knypte de eachjes noch hwat mear ticht, stiek de smelle lippen as in tute foarút en sei doe: Nou, né... dat kin 'k nèt sizze. En it petear oer de aeisikerstiid waerd gewoan forfette.
Nou, as in man fan djip yn 'e tachtich gjin sin oan 'e himel hie, hoe soe hy, amper tritich, der dan sin oan hawwe?! Ynmoedich draeide er in nije moer los en sloech de bout út 'e spoarbyls. En heech boppe syn holle gounze it toet-toet fan de fleanende forten en seach er de wite kondensstreken dy't harren doel forretten.
De oarloch gyng troch en elk krige de bringst túds, ek de bisetter. En Paulus liet yn him omgean hoe't er der it bêst foarwei komme koe as er ris oproppen wurde soe om yn Dútsklân to arbeidzjen. De alliearden mochten de bisette gebieten noch hwat sparje, Dútsklân-sèls yn gjin gefal. Hy hie mar ien doel foar eagen, de oarloch libben en siinder folle kleanskuorren troch to kommen en dan koe er net al tofolle rekken hâlde mei de bilangen fan de bisetter, ek al wie dy dan de baes hjirre. Hy bitocht dat er him mar better melde koe foar wurk dêr't net it measte gefaer by wie, dan wie er harren yn alle gefallen in slach foar. Hy gyng alles goed nei, stiek by it arbeidsburg syn ljocht ris op en kaem ta de konklúzje dat er him mar oanjaen moast foar de organisaesje Tod yn Frankryk. Hy waerd dan langer net alle dagen mei skeane eagen oansjoen troch de buorlju, thús wiisde it ek al net sa bêst, en bern hiene hja aldergeloks net, dat hwat lette him en sjoch ris hwat fan 'e wrâld.
En sadwaende stie er in wykmanich letter op it perrontsje
| |
| |
fan Kerhostin, en mocht er de oare deis helpe by de bunkerbou op de rotskust bisuden Portivy. Sa ûntdiek Paulus Westerdok dat it libben ek bûten Fryslân moai wêze koe, om fan de bretonske lânsdouwe en syn steile rotskust mar to swijen. Al gau sette er jouns mei in pear maten nei de herbergen yn Portivy en Saint Pierre. De âlde fiskers seagen harren ynearsten leaver gean as kommen, mar dat foroare nei't Paulus it mei syn mûltsjefol mulofrânsk fóarkomme liet dat hja by in razzia pakt en yn 'e trein set wiene, sûnder krekt to witten hwer't les boches - in geluk dat er de frânske skelnamme foar de poepen wist! - mei harren hinne woene. Hy tanke de himel dat se him net nei Dútsklân stjûrd hiene en dat er hjir by lotgenoaten en, nei't er hope, freonen tahâlde mocht. Fansels, it wie gjin idéale tastân foar de fijân to arbeidzjen en hy hie, dat lei yn 'e reden, ek leaver thúsbleaun en hwat oars dien - hja bigrepen wol hwatte! - mar hy hie pech hawn. C'est la vie, sei er, skouderlûkend en birêstend glimkjend. Syn net ûnkreas en ynnimmend gelicht, en syn ûntwapenjend laitsjen diepe der harres ta om it iis fierder to brekken. De âlde boeren en fiskers wisten net dat er it om dyselde eigenskipper ek aerdich mei syn dútske bazen roaije koe. Dêr kaem noch by dat syn fleurich en ynskiklik aerd it moreel fan 'e pioech gjin skea like to dwaen, fangefolgen dat er by de dútskers in potsje brekke koe.
Jours, as sa'n fiifentweintich kilometer it noardwesten yn, de bommen op 'e dútske marinebasis fan Lorient smiten waerden, as de ruten fan 'e herberch rinkelen en de doarren út 'e hingsels tild liken to wurden, waerd er sa wyt as sûpe. Dan tocht er oan hûs, oan syn mem, sei er ûntskuldigjend. En dan striek it lytse mûtele tsjinsterke, in boerefanke út Kervihan, him meilydsum oer syn ljochte tûfe en de âlde fiskers hiene dêr alle bigryp foar. Safolle oanhâld wie der op 't lêst net foar sa'n fanke nou't de eigen jongkeardels oppakt of ûnderdûkt wiene. Alles wie better as sa'n forflokte boche.
Stadichoan kamen hja elkoar neijer en doe't er op in jour gewaer waerd dat hja de oare middeis frij hie, frege er neitiid feldwebel Schneider to sprekken. Dy hie alle bigryp foar it gefal - hie er sels ek net in skarreltsje yn Auray? - en fan gefolgen sette Paulus de middeis dêrop mei Malène - hja hiet eigentlik Marie Hélène - nei it Bois de Pins boppe Penthièvre. It wie mids oktober en sa sêft as side. Ek Malène wie sêft as side doe't syn mûle harres foun en syn hannen hieltyd frijmoediger tusken har klean fordwaelden. Je t'aime, lústere hja en dy wurden jagen him it bloed as in fortarrend fjûr troch
| |
| |
de ieren. Dit hearde dochs noch oars as it ‘jonge’ fan Klas yn it griene jier nei de brulloft. Hy tute har wyld en der wie neat dat hja him ûntsei.
De wrâld wie moai, tocht him, doe't er foldien njonken har op 'e rêch lei en in lyts wolkje neieage, dat heech oer de pynbeammen syn wei nei 't noarden socht. Yn 'e fierte, de kant oer nei Port-Louis, tongeren de kanonnen fan 'e FLAK, mar it dearde him net. Ek net dat it mei de dútske suksessen langer gjin sprekken lije koe; komt dei komt rie. It libben wie goed, en mocht er mei de tiid foar him àl gjin plak wêze thús, wel, hjir wennen ek minsken. En op 'e nij bûgde er him oer Malène, en op 'e nij joech hja him it biwiis fan har leafde. Ik soe leau 'k wol fan har hâlde kinne, tocht er, doe't er mei har earm ûnder de holle wer njonken har lei. De wyks foar de krystdagen mocht er nei hûs, twa wiken lang, mar hwat soe er biwege? Hjir seach nimmen him mei skeane eagen oan, hjir hie er Malène. Hy draeide him op 'e side en seach har laitsjende donkere eagen. Har lippen, read as kjersen, waerden him noegjend tahâlden en har swart truike spande strak om de froulike foarmen. Wyld boek hy har tsjin him oan, der wie gjin juster mear en gijn moarn; en boppe harren kreunden de pynbeammen...
Hwat sa noflik wie, tocht er, har de jouns nei Portivy bringend, hja frege neat. Hja wist oars net as syn namme; Paul neamde hja him, en Paul Terdique, as hja syn holle tusken har lytse hannen naem en de donkere eagen hâldfêst bisochten to krijen yn syn ljochte. By de syddoar fan 'e herberch, ear't hja de kaei yn 't slot stjek, lústere hja nochris... Paul... Terdique... en yn 'e doar draeide hja har noch ien kear om: Paul Terdique... je t'aime. En dat wie wier.
De hjerst waerd in feest, de bommen op Lorient brochten him net mear fan 't sintrum, krekt oarsom, hja biwiisden him dat de oarloch net dien wie en dat er net fuort hoegde. Wol moast in part fan de Kerhostinder ploech nei Hennebont en Pont-Scorff om dêrwei deis it pún fan Lorient op to romjen en de skea safolle mooglik to forhelpen, mar hy koe, tank sij feldwebel Schneider, yn it kamp fan Kerhostin bliuwe en alle dagen tichte by Portivy arbeidzje, tichte by syn leafke. Hy hie al tsjin 'e feldwebel sein dat er, sa't it nou like, de 2lste mar net mei forlof nei hûs woe. Schneider hie him forheard oansjoen en roppen: Mensch, ara Weihnachten möchte jeder doch zu Hause sein! Los, los! De man like suver mar hwat lilk.
Hawar, hy soe wol ris sjen, it wie noch gjin ienentweintich desimber. Mar doe't Malène him de jouns fan de sawntjinde
| |
| |
desimber fortelde dat hja swier fan him roun, kamen Schneider syn wurden him wer yn 't sin. Hy treau har donker kopke tsjin syn boarst en sei dat hja der mar net oer ynsitte moast. Hy soe der wol mei rêdde, hja moast hwat geduld dwaen, fansels, en it wie op 't lêst ek noch net safier. De oare dein helle er syn Urlaubschein by Schneider. De dikke feldwebel kloppe him gemoedlik op 't skouder en sei: Also, du bist vernünftig geworden, das macht mir Freude.
De kommende jounen liet er him net yn Portivy sjen, mar de jouns fan de tweintichste dreau syn guodlik hert him der hinne. De herberch siet aldergeloks fol wehrmachtslju fan it Champ de Tir bisuden Kergroix, dat Malène koe mar oanpoatsje. En doe kaem Schneider der yn, net alhiel mear nofteren, sa to sjen. Achso, Westerdeich, heil Hitler! Hy gyng foar him oer sitten en bistelde twa bier. Paulus frege him oft er mei de krystdagen nei hûs gyng, mar de dikke skodholle selsbigreatsjend en sei dat er gjin forlof hie. Leider Gottes, foege er der oan ta, en hy bigoun wiidweidich to fortellen fan syn berteplak yn it Siebengebirge, fan syn wiif en syn trije bern, twa famkes en in jonge. Ich will nicht das der Junge beim Hitlerjugend gekt, bitroude er Paulus mei triennen yn de eagen ta. Doe seach er erchtinkend en bang om him hinne, sloech Paulus op 't skouder en sei: Also, gute Reise und auf Wiedersehen. Und meine Bohnenkaffee nicht vergessen! Mei dy wurden fordwoun er nei syn maten, twa tafels fierder.
Paulus achte dat in gaedlike tiid om ôfskie to nimmen. Hy seach dat Malène in pear net al to jonge soldaten in tik op 'e bannen joech, ear't hja har omdraeide en syn kant út kaem. Hy stiek har de hân ta en sei ‘Au revoir’. Demain, demain, lústere hja.
Hy foun dat er der mar knap foarwei rekke wie, doe't er even letter de roettsjustere dyk nei Kerhostin del dangele.
De oare moarns om acht ûre stiene der sa'n tritich man op it lytse perron, de soldaten net meirekkene. Yn 'e fierte klingele it lokaeltsje dat harren nel de greate trein yn Auray bringe soe. Der wiene mar inkelde froulju, Malène net. En dêr wie 't net minder om. Hy hie him al foarnommen om yn Fryslân to bliuwen as er oan in gaedlik ûnderdukadres slagje koe. Byneed koe er him siik melde en letter oanjaen foar wurk op it fleanfjild to Ljouwert. Hy wie op 't lêst in troud man.
Ynienen bigoun it him yn to baernen om fuort. It treintsje ried noch doe't er al op 'e tréplanke sprong en tsien tellen letter smiet er de koffer yn 't bagaezjenet en liet him yn 'e hoeke delfalle. It rút wie der foar in great part út en mei
| |
| |
planken tichtmakke, mar hy koe der noch krekt ûnder troch sjen as er him hwat delbûgde.
En doe seach er Malène, alhiel efter de pûst. Dat dy trein nou noch net ried! Mar né, earst moasten de Urlaubscheine noch kontrolearre wurde troch de mannen fan 'e Sicherheitsdienst. Malène tikke tsjin it stikje rút dat der noch ynsiet en wiisde nei it balkon fan 'e wein. Hy loek oan 'e skouders en wiisde nei de S.D.er dy't krekt de papieren opfrege. Mar de S.D.er joech him de papieren wer en sei: Schnell!
Op it balkon bûgde er him del om har in tút to jaen. De S.D.er krong by him lâns en sprong op it perron. De trein bigoun to riden. Hja roun mei, syn hân fêsthâldend, sûnder hwat to sizzen, wylst twa greate triennen har by de wangen delrôllen. Op de ein fan 't perron liet hja him los en yn har wanhoop rôp se, noch krekt forsteanber: Et maintenant...?!
Hy foun it mar rottich, hy wie der al sa moai oerhinne doe't er nei de trein gyng en nou dàt noch. Hawar, alles moast syn tiid hawwe, it soe mei har ek wol wer oerbetterje. In pear fekken efter him bigoun immen to sjongen. Lily Marleen. Hy bigoun ek mei to sjongen en even letter song de hiele wein.
De jouns fan 'e fjouwerentweintichste stie er op it perron to Ljouwert en oardelûre letter lei er Klas de earmen om 'e hals. Ik gean net wer fuort, ik wol net langer foar de poepen arbeidzje, sei er. Hja treau him stiif tsjin har oan en gûlde. En dy nachts lústere hja op 'e nij ‘jonge’ en wie er wer de breugeman fan alear.
In goed wike letter, twa dagen ear't er ôfreizgje moast, hiene hja plak foar him foun by in Hindrik Ynzes op 'e Bontebok, dêr't ek noch in joadske húshâlding ûnderdukt wie. De bonkaerten waerden brocht troch in frommiske fan 't Hearrenfean, Klas soe om 'e fjirtjin dagen mei de walk komme.
Noch gjin healjier letter kamen de alliearden yn Normandië oan lân. It is mar goed dat ik dêr wei bin, tocht Paulus, hwa wit hwat my dêr yn Bretagne boppe de holle hong hie. Oerdeis hole er hwat op 'e pleats, nachts lei er yn it hoal dat de boer in eintsje fan hûs yn in hege sânkop dold hie foar de Joaden. Hy hoegde neffens de boer net yn it hoal, se soene him net foar in Joad hâlde, mar hy achte it sels feiliger en dêr kaem by dat er wol hwat each hie op de dochter fan de Joaden, in rizich rossich fanke fan njoggentjin jier en net sûnder geast. Mar dêr bleau it by, hwant hja wisten allegearre fan Klas har bistean. De tiid gyng syn gong en de ingelske sinder houd de moed der yn. Op 'e kaert waerd jouns by in stâllantearne
| |
| |
it forrin fan de fronten byhâlden. Paulus wie mar bliid dat it sa roun. Nou't er ûnderdukt wie soe der thús yn 'e buorren ek wol oars oer him tocht wurde.
It jier 1944 gyng foarby en 1945 Bette goed yn. De birjochten waerden hieltyd better, de russyske tanks daveren op Dútsklân yn, en it Westen fan Europa rekke hwat langer hwat mear yn hannen fan de westlike alliearden. En de moarn fan de 13e april draefde Hindrik Ynzes hoasfuotteling troch de jister en rôp, alle foarsichtichheit út it each forliezend, fan fierren: Se binne al yn Appelskea, de Kanadezen!
De Joaden fleagen elkoar om 'e hals en yn de alteraesje sloech de boer Paulus mei de pet om 'e earen. Doe kaem er wer ta himsels en sei: Nou oppasse, jonges, it is noch om in dei-twa to rêdden, de poepen moatte jim net snippe. En hoeden teante er troch de dauwe op hûs yn.
De spanning wie great, mar Paulus kaem it hoal net út. Der koe noch fan alles barre, hy woe net pakt wurde. De sneontojouns, doe't de Kanadezen al in part fan 't Hearrenfean yn 'e hannen hiene, helle de boer harren op. Fannacht sliepe jimme yn 'e hûs, sei er, moarn binne wy frij, de dútskers hawwe nou genôch oan harsels.
Yn de iere moarn fan de fyftjinde april, in wûndermoaije snein, kundige it gejubel fan hûnderten kielen it doarp de frijheit oan. De Joaden stouden heaiklaeid en skriemend fan bliidskip nei de wei. Paulus stie it skriemen ek nei. Hy wie de oarloch libben en sûnder folle kleanskuorren troch kaem...
De flagge! rôp de boer. Frou, hwer hast de flagge?! De flagge waerd ûnder út in laed weihelle en Paulus, dy't wist dat de stûk op 'e kousouder lei, draefde de skuorre yn en by de ljedder op. Doe't er der wer by del soe, stapte er mis en briek de nekke. Hy seach noch dat in frou har oer him hinnebûgde, greate triennen dripten him op 't gesicht. It waerd tsjuster om him binne. Rôp immen dêr: Et maintenant...?!
|
|
Auteursrechtelijk beschermd