De Tsjerne. Jaargang 18

Toanielkronyk:
Sunder kleminsje

De haar Hein Keuning, foarsitter fan it Frysk Nasionael Boun, hat doe't er op it niijierskongres fan dat boun in ynliedend wurd spriek by de opfiering fan Jean-Paul Sartre syn In slet fan trien dollar (La p.... respectueuse) rounút sein, dat der foar dizze opfiering gjin kleminsje frege waerd. Dizze opfiering - dêr kaem it op del - wie in inisiatyf, in died, en de organisators en de spilers stiene der foar.

Sahwat in haal jier letter makke Rients Gratama yn syn kabaretprogramma Se moatte it mar witte in moei grapke: ‘It wurdt der mei it Fryske toaniel net minder op’, sei er likernôch, ‘earst spilen wy De têst mei stuorkes en nou hawwe wy al in Tsiendollarslet.’

Wy doare dus wol hwat oan en wy freegje gjin kleminsje, lyk as dat earder gauris barde mei: ‘Wy hiene winliken fierstomin tiid fan tarieden’ en ‘In stikmannich fan ús bêste krêften koene dizze kear net meispylje.’

[p. 293]

It jin net forûntskuldigjen foar de hege artistike greep is winst, liket my ta. Winliken is ek allinne op dit niveau in krityske skôging mooglik. It Fryske toaniel sil noch jierren allinne mar amateurtoaniel bliuwe (mei alle respekt foar de goedmienende Friezen dy't sûnder in toanielskoalle nou al op biropstoaniel oanstjûre wolle) mar dat hoecht noch net yn to hâlden, dat wy mei in part fan dat amateurtoaniel net it bêst mooglike birikke sille.

Der binne forskate moogiikheden foar. Ien derfan is it foarmjen fan karploegen. Dat slagget yn Fryslân oant nou ta mar min, of faeks kin ik better sizze: it wurdt suver net iens bisocht. Opsterlân wol foar syn slim to spyljen stikken fan Brecht en Dürrenmatt perfoarst allinne minsken út de eigen gemeente hawwe. Pryslik, sa'n selsbitrouwen, mar de artistike prestaesje wurdt der net mei tsjinne. Itselde kin sein wurde fan de opfiering fan de Tsiendollarslet. Ek hjirfoar binne de krêften út in biheinde rounte oanhelle; de ploech dy't it spile wie sahwat in kombinaesje fan Lyts Frysk Toaniel en Jounpraters. Resultaet: in goede oersetting, spile ûnder de nou just net sterk nuansearre regy fan Pyt van der Zee, mei yn de haedrol de tige knap spyljende Ryk Landman, foar in folle swakkere Willem Dalstra oer (as kleminsje tastien wie soene wy forûntskuldigjend sizze moatte, dat er by de première siik wie), in paar neidruklike tipearringen fan Dikky Modderman en Teake Sudema en dan noch de útsprutsen min spile lytse roltsjes.

Hawar, ek it bisykjen hat syn wearde, binammen as it sa learsum is as yn dit gefal. Foar in sa swiere opjefte as dizze sil dus tonei - binammen as der perfoarst gjin kleminsje frege wurdt - in kar dien wurde moatte út in greater tal Fryske topspilers, wylst it oanheljen fan in regisseur bûten de amateursrounten ek oan to rieden is.

Der is noch in oar forskynsel, dat der op wiist, dat it Fryske toaniel him stadichoan folwoechsen fielt. Dat is it oerrinnen fan krêften fan it iene selskip nei it oare, lyk as dat alle jierren ek by it biropstoaniel bart. It útelkoar gean fan Tetman de Vries en Rients Gratama is gjin forlies; it is earder winst. Dat de bisetting fan it Lyts Frysk Toaniel folslein oars is as fiif jier forlyn, moatte wy wiis mei wêze. Binammen foar hwat wy hjir dan neame de semi-biropsselskippen is it net goed, jier út jier yn mei deselde of likernôch deselde gearstalling ûnder it publyk to kommen.

Hwa't noch net troch hie, dat it net oars koe of Tetman de Vries en Rients Gratama moasten ier of let útelkoar gean, sil de needsaek fan dizze ûntjowing troch hawwe as er de nije kabaretprogramma's fan dizze beide hearen sjoen hat. Tetman de Vries en Rients Gratama binne beide goede kabaret-artysten, mar de iene bihearsket in folslein oar genre as de oare. Rients Gratama moast dus, om him yn artistike sin hielendal frij to fielen, wol ‘foar himsels bigjinne’, lyk as dat hjir dan hjit. Jetske Zylstra, ien fan de bêste krêften fan it selskip Tetman en Jarich en de komponist en pianist Cor Huisman (ek de kombinaesje Tetman-Huisman hat hwat to lang duorre) hawwe har ek los makke om mei Gratama yn sé to gean. As nije krêften binne der Baukje Felkers en Cor Hoekstra, yn de kabaretwrâld suver noch sûnder foarming en routine, en winterdeis, as plakforfanger fan Cor Hoekstra, Piter van der Veen, dy't àl routine hat, mar oant nou ta as toanielspiler gâns mear yn de marse hie as as kabaretier.

Foar eigen artistike forantwurding, nei in lange en goede tarieding en nart wy oannimme meija sûnder kleminsje to freegjen hat Rients Gratama yn De Lawei to Drachten de première jown fan syn kaba-

[p. 294]

retprogramma Se moatte it mar witte. It is in great sekses wurden. De nûmers binne float, origineel, geastich, gauris forrassend. Rients Gratama syn konference siket it net bot yn de aktualiteit, mar wol yn lytse, fine grapkes, yn wurdboarterijen. Gratama forstiet in kunst, dêr't party dûmnys yn ús tiid jaloersk op wêze kinne, nammentlik om it greate publyk fêst to hâlden en dochs de yntellektueel net to forfelen. Binammen as de boer, dy't der efkes fan dreamt dat der oalje of gas yn syn lân foun wurdt, lit er yn de Fryske kabaretwrâld hwat unyks sjen; dat er in oare kear biwiist, Tetman syn learskoalle net forgetten to hawwen (byg. yn De nozems fan Menaem) en dat syn tipearringen jin soms efkes Jarich de Vries yn it sin bringe, is it neat minder om. Jetske Zylstra wit yn dit fleurige programma har kânsen wol to brûken, Baukje Felkers is enthousiast en hat oanliz, Cor Hoekstra kin yn alle gefallen tipearje en lit jin oer oare kwaliteiten noch yn it ûnwisse en Cor Huisman hat fan de gelegenheit gebrûk makke om foar it earst nei in jiermannich wer ris hwat nije eleminten yn syn muzyk to bringen.

Suver it hiele programma fan Rients Gratama bringt humor en fleur. Mar it kabaret hat ek hiel oare fasetten: de lytse mimering, it sentimintéle lietsje, de filosofij, de bitterheit. De wikseling fan dizze eleminten mei humor en fleur is de sterke kant fan Tetman de Vries syn nij programma, dat de hwat tradisioneel oandwaende titel Fan snúfdoaske oant nylonhoaske hat. Foarbylden fan tige goede kabaretteksten binne Tsien jier letter en Hwat bod! Floate, sjongsume lietsjes as O, heit... en Se kinne ús neat mear leare binne der njonken it filosofearjende Ek de jeugd hat syn oantinkens. Né, de tsjinstelling ‘âld en nij’ is nou lust net in fynst, mar it is Tetman de Vries slagge en bring op dat âlde thema in goed programma.

Nou't it selskip in fornijing ûndergien hat, soe it lykwols net forkeard wêze en lit tonei sokke hwat al to âlderwetsk wurden oertinkings as de prolooch (Utarbeide yn de greide) en ek de swiete plaetsjes dy't Stinus Veldkamp dâr as dékor by makket, mar wei. Tetman, dy't dit earste nûmer sûnder folle oertsjûging bringt, is wol betten teksten treast en ek Veldkamp hat wol hwat oars yn de marse. Mar fierder is it by Tetman syn selskip yndied oan in weardefolle fornijing takommen. Dat syn broer Jarich, ien fan de bêste en populairste kabaretiers, dy't Fryslân hat, der mei ophâlden is (al sil ek hy it op 'en dûr wol net litte kinne) is spitich. Dat dit ôfskie der ta laet hat dat Klaes Westra, dy't sa njonkenlytsen in bytsje weiwaerd, nou de Fryske sealen wer bireizget, is oan de oare kant in ding om wiis mei to wêzen, hwant ek hy kin der hiel hwat fan. Dat Mien de Vries-Ganzinga bleaun is, hoecht jin ek wier net to muoijen; hja hat yn it nije programma in pear treflike nûmerkes, dy't de alsidichheit fan dizze artyste útkomme litte. Fan de nije manlike krêft, Leo Dykstra, is it min to sizzen oft er op 'en dûr yn dit formidden syn plak fine kin; in soad talint hawwe wy sa op it earste each by him net ûntdutsen, mar lit ús by dit debút dan mar de kleminsje tastean. Tetman syn beide dochters, Anneke en Leny de Vries, hawwe dy kleminsje perfoarst net nedich. Wy hawwe hast nes in debút sjoen, dat sàfolle routine en fakmanskip suggerearre. It great wurden yn in artystehúshâlding liket dochs wol hwat foar to hawwen.

It selskip Roel Nijboer komt foar de twadde kear mei in kabaretprogramma. It journaliste-kabaret wie forline jier, binammen hwat de teksten oanbilanget, in hwat meager bigjin; by it nije programma In boek fol bjusterbaerlikheden liket gâns mear opset to wêzen. De

[p. 295]

toanieloanklaeijing mei it greate programmaboek en de ‘figurant’ (dy't nea foar himsels bigjinne sil) binne origineel en origineel binne sûnder mis ek gâns teksten yn dit programma, dat by de première yn Ljouwert lykwols fiersto lang blykte to wêzen. Ien ding is wis: it selskip hat de biskikking oer goede krêften: Jeltsje Das, in toanielspylster, lyk as Fryslân op it stuit suver gjin oaren hat, mar ek yn it kabaretgenre yn alle silen mak, Durkje Westra, út de skoalle fan har broer Klaes, mar ek iepen foar moderner ynfloeden, Harm Krist, dy't binammen tipearje kin, en Roel Nijboer, dy't de linigens fan syn toanielspyljen yn it kabaretwurk ek al hwat better wit to brûken as forline jier.

Ien ding hat Roel Nijboer op syn konfraters Tetman en Rients tsjin: hy is foar de teksten ôfhinklik fan oaren. Dat it in toer is om fan forskate skriuwers hwat knaps by elkoar to krijen hat de iepening fan de boekejoun yn Boalsert gauris biwiisd. Roel Nijboer hat lietsjes en sketsen fan Rink van der Velde, S.J. van der Molen, Jef van der Heijden, Geart Jonkman, Tiemen van der Vee en Paulus Akkerman en dêr binne pûrbêste en strieminne ûnder. It hat gjin doel en neam foarbylden, omdat Roel Nijboer fan doel wie en koartsje it programma nei de première hwat yn. Hwat der dan oerbliuwt kin mei elkoar in goede en liga spylbere wurklist wurde, mar it soe foar dit selskip weardefol wêze as it harren slagge en fyn tonei ien of twa skriuwers foar in programma, dat in hwat slutender gehiel is. Jef van der Heyden syn regy kin dan faeks meiiens hwat soberder wurde; in stikje show kin it net sûnder, mar elk lietsje hoecht net ‘oanklaeid’ to wurden. It yntime of ynkringende, dat in goed kabaretnûmer soms hawwe kin, hawwe wy hjir to folle mist.

Dat is dan it ien mei it oar de risping fan in healjier ‘semi-birops’. Wy soene De Jounpraters noch neame kinne; dy binne mei in út it Frânsk oerset stik op stap. Mar wy binne folle binijder nei hwat it nije stik, dat fan 't hjerst spile wurdt, In hânfol roazen, wêze sil. It is fan myn freon en kollega Boucke Visser, in man, dy't as kritikus syn artistike easkan hat en mei kleminsje nea royaelder is as er forantwurde achtet. Nou, sels hat er dy net nedich, liket my ta.

PITER TERPSTRA