De Tsjerne. Jaargang 18

[p. 253]

Toanielkronyk:
Op ien bitingst

Friedrich Dürrenmatt, Der Besuch der alten Dame, in tragyske komeedzje. Yn It Frysk oerset troch Freark Dam, ûnder de titel Op ien bitingst.
De première yn it iepenlofttheater fan De Sweach sil wêze op 29 juny '63.

Ik moat it ophelje út myn ûnthâld; it is ek al wer sa lang lyn dat wy Der Besuch der alten Dame spile hawwe, sei de aktrise Elise Hoomans doe't hja okkerdeis - it wie op 14 juny - foar de Sweachster amateurtoanielspylders en foar de gasten fan de CRO de Switserske auteur Friedrich Dürrenmatt bisocht in plak to wizen yn it ramt fan ús tiid.

Elise Hoomans hie yn 1957 by de Toanielgroep Theater de regy fan it niisneamde stik, dêr't ik op 7 maert 1957 frij wiidweidich oer skreaun ha yn Het Vrije Volk. De regy fan mefrou Hoomans wie o sa knap. Fan toanieltechnyske kant bisjoen founen wy de opfiering fan it stik ûnder har lieding in boppeslach fan it Nederlânske toaniel. Neffens Elise Hoomans wie de opfiering, dy't hja seach yn Dútsklân noch yngenieuzer, noch fornimstiger fan opset.

Dat der yn Der Besuch der alten Dame wjerklank sit fan in binearjende, alle noarmen tokniezende Twadde Wrâldoarloch en fan it saneamde ‘Wirtschaftswunder’, fan ús skreppen om ‘wolfeart’ oan to heljen, sil wol nimmen Elise Hoomans ûntstride wolle. It stik hat hwat fan in politike fabel; it hat ek alles mei fan in spotske, flymjend skerpe satire en it stiket fol symboalen, dy't warskôgjend opdûke út de persoanlike en miskien sels wol út ús mienskiplike dreamwrâld. Hwa't seit dat dit stik in binaude dream is of in nachtmerje, dêr't jin it boarst by biset, dy hat grif gjin ûngelyk. Dêrnjonken hat it sûnder mis ek múske-eftige kanten. It sit fol brike, makabere setten en pretten oer ús earnstich stribjen nei materiéle woltier, dêr't gâns dingen foar wike moatte, miskien sels it wichtichste, dat wy hawwe, sa't ek E.B. Folkertsma al withoefaek sein en skreaun hat. Der is in libbensforfalsking mei mank, dêr't gjin inkelde skriuwer of dichter him foar weiwine kin.

It sil wol wier wêze dat yn de ûnderste of boppeste fordjippingen fan Dürrenmatt syn skepping de brûnzen stimmen to biharkjen binne fan Freud en fan Jung; of op syn minst de echo's fan dy stimmen. It popularisearjen fan Freud en Jung is yn 'e moade, binammen yn Amearika, en it die ús dan ek gjin nij dat de aktrise Elise Hoomans it net litte koe en skodzje foar de CRO-gasten yn Het Witte Huis to Olterterp ek eefkes oan dizze hege beammen.

De psychoanalyse fan Freud, yn it earstoan inkeld fan therapeutyske bitsjutting, wie net binnen dy prins to hâlden en is trochkrongen op it mêd fan de mythology, de préhistoarje, de ethnology, de literatuer en oare kunstfoarmen. Dat de komplekse psychology fan Jung yngrypt yn de fenomenology fan de religy hat dr. Fokke Sierksma dúdlik makke yn syn proefskrift, alteast foar dyjingen, dy't him yn syn methodologyske ‘bijdrage’ folgje kinne.

Ik kom hjir eefkes op, om't Elise Hoomans by har útliz fan Dürrenmatt syn stik fan bitinken wie dat hja der net foar wei koe en

[p. 254]

neam de nammen fan Freud en Jung. As bitûfte ‘skoaljuffer’ lei hja dêr fuortendaliks de bange fraech oer hinne: ‘Kunt u mij volgen?’

To folgjen en tige to wurdearjen wie de aktrise en regisseur Elise Hoomans, doe't hja har biheinde ta de problemen fan de toanielregy, op hokker mêd har fantastyske fynsten, dêr't hja in mannich foarbylden fan joech, net gau heech genôch oanslein wurde kinne.

It sil de Sweachster regisseur J.M.L. van der Heyden net tafalle en stap yn dit stik fan saken har op 'e side. Fan ien ding kinne wy lykwols nou al wis wêze, nammentlik dat Van der Heyden net biynfloede wurde kin troch Elise Hoomans, om de dea-ienfâldige reden dat hy de opfiering fan de toanielgroep Theater net sjoen hat; en ek om't it iepenlofttheater nou ienkear heul oare easken stelt as it sealtoaniel.

De lêzers fan De Tsjerne hawwe in priuwke hawn fan Dürrenmatt syn stik en wol it hiele earste bidriuw. De Strikel joech yn it junynûmer it lêste bidriuw en boppedat in gearfetting fan de ynhâld fan it stik. Der sitte safolle kanten oan dit nijsgjirrige kunstwurk fan Dürrenmatt dat in gearfetting de auteur gjin rjocht docht. Trouwens ek by de réalisaesje, by it op 'e planken setten fan it stik, binne der frijhwat mûglikheden. Under de regy fan Elise Hoomans hie dizze tragyske komeedzje de sfear fan in eangstoantwingend skimespul. It wie dreameftich en tige suggestyf.

De Fryske opfiering sil nei alle gedachten mear hingje oan de réaliteit en oer alle boegen hwat gemoedliker wêze. Dy gemoedlikheit leit al fêst yn de oersetting fan Freark Dam. Dêr komt dan noch by dat amateurtoanielspylders net maklik los to meitsjen binne fan naturalistyske toanielopfettingen. Wy hawwe in dékorskets sjoen fan de regisseur Van der Heyden en dêrút docht bliken dat de Sweachsters yn de iepen loft in ‘hiele stêd’ ta har foldwaen hawwe.

It min ofte mear irreéle, dêr't ek myn hert nei útgiet, sei Van der Heyden, sil him by my uterje yn de igale kleur fan it stedtsje Güllen.

Klara Zachanassian, de âlde dame, de miljardaire, dy't Güllen, har stêd fan komôf, út de need helpe wol, op ien bitingst, nammentlik it offer fan de man, dy't har fiifenfjirtich jier lyn sitte litten hat mei in bern, wurdt yn it earste bidriuw troch ‘de learaer’ forgelike mei de Grykske needlotsgoadinne Klotho, de faem, dy't de trie spint fan it minske-libbenslot. Hja stelt de stedsmienskip foar de kar: fatsoenlike earmoed òf rykdom woun mei in moard.

Dy moard wurdt útfierd yn it ramt fan hwat libbens- en histoarjeforfalskjend ‘de tradysje’ fan it plechtich folksgerjocht neamd wurdt. It birop op in âld stik heidendom wurdt hjir de bitingst foar in libben sûnder materiéle soargen. Dit kin de earnstige warskôging wêze fan Dürrenmatt oan de hjoeddeiske minske, dy't jaget nei ‘it lok’.

SJOERD LEIKER