De Tsjerne. Jaargang 18

[p. 244]

Sjoerd Leiker:
Op 'e skied fan tael en teken

D.A. Tamminga, It griene jier, in leafdeliet. Drukkerij en útjowerij Laverman N.V., Drachten, 1962. Twadde printinge.

Hamoir, sneon 25 maeije 1963. Hamoir is in doarp yn de Ardennen op in lyts 30 kilometer ôfstân fan Spa. Yn dizze omkriten hat de dichter Jacques Perk yn 1879 in simmerskoft omdoarme, foreale op de natûr, op de bergen en de bosken en op in jongfaem, dy't hy ‘Mathilde’ neamde en dy't neat fan him witte woe. Har namme is ‘in teken’ wurden yn de literatuer; in teken, dat stiet foar it bilibjen fan ‘de skientme’, dy't yn ús tiid, neffens in fers fan Lucebert, it gezicht forbaernd hat.

In deze tijd heeft wat men altijd noemde
Schoonheid schoonheid haar gezicht verbrand
Zij troost niet meer de mensen.

Spa hat noch folslein de sfear biwarre fan it mondaine libben út de 19e ieu. It is suver in iepenloftsmuseum, krektlyk as Brugge, sij it fan hwat letter datum. De architektuer fan de greate gebouwen yn Spa is foar in great part deselde as dy fan it Amsterdamske Paleis van Volksvlijt, dat yn de tweintiger jierren mei al syn sierlike izerkonstruksjes yn 'e brân fleach en dat nea wer opboud is.

Op it terras fan it himmele doarpskafé fan Hamoir, in rêstich doarp yn de delling fan de Ourthe, skriuw ik in pear kaerten oan freonen en bikenden. It is hearlik fakânsje-waer: waer as side. De doarpsstrjitte leit wyt en forlitten yn it skerpe sinneljocht. It is om iterstiid hinne. It folk sil wol thús om 'e tafel sitte, krektlyk as yn Ljouwert en yn Jorwert. As ik oerein kom om op syk to gean nei it postkantoar of nei in brievebus, komt de postrinder foarby op 'e fyts. Jo kinne my leau 'k wol fortelle hwer't hjir in brievebus is, siz ik. Wis wol, seit de man, it postkantoar is hjir flak om 'e hoeke, mar ik kin jo in loop bisparje, ik nim de kaerten wol eefkes mei. Hy docht se yn 'e tas en fytst net nei it kantoar, mar fuortendaliks nei it stasion, dat ek tichteby is. De kaerten binne moai gau to plak kaem.

Ik hâld dit lytse foarfaltsje yn 'e gedachten as in teken fan de ynnimmende gemoedlikheit fan Hamoir, dy't ek bliken die by it pleatslik kantoar fan de Bank fan Luik. It wie sneonto-

[p. 245]

middei, mar de Bank wie iepen; dat is to sizzen de kantoarhâlder wie biskikber. Hy hie in briefke op 'e doar mei dit biskie: ‘En cas d'absence, je suis dans le jardin’. De boeren fan Hamoir hawwe grif oan dy meidieling genôch hawn. Hja witte it paed nei de kantoarhâlder syn tún, it plak fan ûntwyk út it, tinkt my, dochs net sa ôfgryslik drokke sakelibben fan Hamoir. Mar hawar, ik sil de lêste wêze om dizze faeks biskieden bankdirekteur syn sé fan frije tiid to forgunnen. It is foar my dan ek in riedsel bleaun, hwer't de man syn tún leit, hwant ik woe him net steure yn it stil geniet fan de opkommende beantsjes en fan de ierappels.

De lêzer sil him ôffreegje hwat dizze anekdote to meitsjen hawwe kin mei It griene jier, in leafdeliet, fan ús Fryske dichter D.A. Tamminga. De reden is dat my noch dat forrassende en dochs deagewoane, plausibele ‘cas d'absence’ yn 'e holle sit.

It ‘cas d'absence’ liket my yn mear as ien opsicht treffend foar de dichter en it dichterskip fan Tamminga, dy't himsels, nei analogy fan ‘de húswarder’, sûnt in jier of hwat ‘taelwarder’ neamt en dy't yn dy funksje by de Leeuwarder Courant noed stiet foar de tael, dy't de Bank hâldt en dy't elts Hollânsk wurd en elts Frysk archaïsme wikselje kin tsjin goede, hjoeddeiske Fryske taelmunt, mar dy't spitigernôch mar o sa komselden noch ‘amtlik’ dwaende is yn syn dichterstún.

It ‘taelwarjen’ by de krante en by de Fryske Akademy is in oannimlik ‘cas d'absence’ wurden, mar it is fansels tige de fraech of it filologysk wurk it iennichste biletsel is foar utering en ûntjowing fan Tamminga syn dichterskip en foar de taelskittering fan syn great talint.

Anne bladman, ús top-essayist, neamde yn 1949 yn Frieslands dichters as reden fan it útbliuwen fan nij wurk fan Tamminga in oermjittige biwustens, dy't de ynderlike driuw, de needsaek, opkeart. Dat it biwûnderensweardige talint, binammen en suver yn technysk opsicht, noch folslein oanwêzich is, hat wol bliken dien út Tamminga syn masterlike oersetting fan A Winter 's Tale fan Dylan Thomas, publisearre yn De Tsjerne fan desimber 1961.

It is in oersetting, in omdichting en as sadanich eins in nij fers, dat, hwat taelraffinemint oangiet, op 'e selde hichte stiet as Tamminga syn eigen liet It griene jier, dat foar it earst útkaem yn 1943 yn in klandestine útjefte fan de Amsterdamske Marnix-Pers en dat nou op 'e nij foar bisprek leit yn in sober boekje fan 1962. De macht oer de tael is yn de niisneamde oersetting en yn it eigen liet dúdlik en oerhearskjend.

It ‘cas d'absence’, dat oanlieding wêze kin foar de lange

[p. 246]

stilten, kin forburgen lizze yn it ûntbrekken fan in eigen thematyk, fan in sear en tear kristallisaesje-punt, fan in dilemma dêr't de lêzer yn meifiele kin, fan in libbensutering of fan in libbensforwar, fan in hertsear, dat foar de lêzer neigeanber is en foar de dichter sels in saek, dêr't net oan to ûntkommen falt, dy't him allinnich yn it fers biswarre lit, lyk as dat it gefal is yn de Mathilde-cyclus fan Perk en yn it wurk fan Achterberg.

Is der dan gjin dilemma? Wis wol. It oanfielen dêrfan hat Tamminga sels ûnder wurden brocht yn in fjouwerrigelich fers yn Nije Gedichten fan 1945.

O twange grins dy't ûnútlizber bliuwt.
O frjemde hân dy't isoglossen skriuwt.
Wy steane op 'e skied fan tael en teiken
Mei swakke hoop dat ien ús wolkom wiuwt.

Draeipunt yn dizze fjouwer rigels is de kriptyske meidieling fan it stean op 'e skieding ‘fan tael en teiken’. De dichter is trochkrûpt yn 'e tael. Ambachtlik bisjoen skrillet hy nearne mear foar tobek, mar it teken, it wûnder, yn de Bibelske bitsjutting fan it wurd, bliuwt út. It stigma fan it dichterskip, dat o sa pynlik wêze kin en dêr't miskien mar ien lêzer de hân foar opstekt, by wize fan herkenning, is noch net jown. It gefolch fan dit stean op 'e skieding fan tael en teken kin wêze dat de dichter gjin tael of teken mear fan him hearre lit.

De fraech kin steld wurde of der net hwat paradoksaels stiket yn it feit dat de dichter fan sokke fynfielende en nou al klassike Fryske leafdesfersen as It griene jier en De Sitadel út Nije Gedichten him foar in eigen thematyk weiwine soe of dêr net oan ta komt. Der binne ommers hast gjin persoanliker uteringen to tinken as just leafdesfersen? It antwurd is, neffens my, dat dizze leafdeslyryk, al hoe ryk ek, sa ynbannich is fan aerd dat hja geheimsinnich stiet op 'e skieding tael en teken en dat de ynderlike biweging, de twivel, it leauwe en de hertstocht der hast gjin tagong ta hawwe.

Der wurde yn It griene jier, suver mei ynhâlden siken, momenten noteard út it libben fan in faem, dy't frou wurdt en mem. Earbied foar it libbenswûnder hat hjir de driuw west. Dy earbied is ta in ‘einmalig’ thema wurden, it thema fan it ynlibjen fan oerjefte, ûntfinzenis en berte en tagelyk fan it ôfstân biwarjen tsjinoer it mystearje. De breugeman, dêr't de dichter him sels mei forienselvigje koe, bliuwt skimich as de god, dy't fan boppe del komt en it hôf ré fynt.

De leafde ûntbloeit en ûntjowt him ta frucht yn it ramt fan it skeppingsmystearje. It liet sjongt, ôfsjoen fan inkelde bylden, dy't my hwat to grou en to maklik foarkomme, op ta it

[p. 247]

nivo fan it Heechliet fan Salomo. It hat dêr inkelde bylden mei mien, lyk as ‘de lytse brune ré’ en ek ‘it hôf’, dat stiet foar it teken fan de skurte, mar it fiert dêrnjonken gâns Frysk en folksaerdich idioom yn folle suverens mei omheech. Sûnder mis is dit leafdeliet in teken fan hwat der yn de Fryske tael birikber is. It ûntslút nije gebieten; it is in werberte fan it Frysk as kultuertael.

En mei dizze wurdearring binne wy dan wer bilânne by de taelprestaesje en by de virtuositeit fan Tamminga. By datjinge hwat syn dichterskip útmakket en miskien ek, alteast oant nou ta, biheint.

It dichterskip fan D.A. Tamminga lit gjin ynderlike disoarder ta as útgongspunt, gjin ûnfrede, gjin forwar en gjin twivelriedigens. Tamminga is gjin forsteurder fan de oarder, mar in skepper fan oarder.

It dichterskip is by him net it earst en it meast biskaet troch de yndividualiteit fan de dichter of lit my sizze fan de dichterlike persoanlikheit, mar troch de kollektiviteit fan in swak folk, dêr't fan winske wurdt, neffens Nije Gedichten, dat it yn him opsjongt ‘libben as wetter, batsend jin dyn dyk’. Oars sein, dit dichterskip, dat jin liedt net de tradysje, de histoarje en de tael sels, wurdt net bipaeld troch persoanlike lúkse, mar troch kollektive eermoed. It is net tsjinstber oan de dichter sels; it is gjin bisykjen, út pûre need, om eigen wegen yn to slaen, om ôfstan to nimmen en dwers tsjin de bisteande oarder yn to gean; it hinget op 'en nausten gear mei it byld dat Tamminga foar eagen hat fan it Fryske folk.

Dat Fryske folk stiet op 'e skieding fan tael en teken. It is noch net sa fier hinne dat it gijn tael of teken mear fan him hearre lit, mar it gefaer fan it ôfsakjen net dy sitewaesje is reëel. Mei dy gedachte is Tamminga opgroeid. Hy ken it ‘cas d'absence’, dêr't it folk yn forkeart. Mear en better as ien fan syn mei-redakteuren fan De Tsjerne, dy't driuwt op syn trou en syn dreech úthâlden.

Sjoen yn it ljocht fan de generaesjes stiet Tamminga as in sterke, iensume figuer op 'e skieding fan 1915 en 1950. As taelvirtuoas kin hy him tige wol thús fiele by Dylan Thomas. My tinkt dat ek de net ‘it eksperimintéle’ útskaeijende jongerein him wurdearje kin en dat wis ek docht, mar fan komôf is dizze ‘allround fakman’, sa't Anne Wadman him neamt, in Frysk nasionalist fan 1915, ré om to helpen, om dit folk great to bringen, om it to forrykjen mei ‘balladen’, mei stof om foar to dragen. En ek mei ‘taelwarderij’, in foarm fan didaktyske journalistyk, dêr't spitigernôch noch o sa'n forlet fan is.