|
| |
| |
| |
Geart Jonkman:
De freonen
Hwat soe in frou der wol net foar oer hawwe om alle geheimen ta harres to meitsjen, om alles gewaer to wurden en nei to gean, alles sjen en hearre to kinnen, alles to bilibjen hwat de forbylding oan forwachting opropt? Soe der yn it gefoelslibben fan in frou wol ien ding wêze dat sterker nei foaren springt as de nijsgjirrichheit? Hwat is har noch to folle as hja in geheim formoedet? Sil hja net alles op alles sette om it út to finen? Sil hja net opslach alle bidêstens en biskiedenheit ôflizze, net ta alle drystheden yn steat wêze en alle reade ljochten yn it maetskiplik forkear negeare? Ja sels har goede namme net op 't spul sette om ta har doel to kommen?
Al dy fragen stelde de stêdsarchivaris Mensonides himsels doe't syn freon Arjen Smeding, de learaer wiskunde fan 'e famkes-h.b.s., yn 'e hjerst fan '48 ûnforwachts troude mei de gâns jongere laborante fan 'e Keuringstsjinst, juffer Tite Feitsma, in skoalmastersdochter út 'e Wâlden.
Hy en Smeding wiene doedestiids bihurde frijfeinten, yn it sâlt bibiten sa to sizzen, yn 'e widze lein foar âldfeint. En doe samar ynienen dat houlik. Mensonides hie tajaen moatten dat it in kreas en alderaerdichst frommiske wie, mar hy hie Smeding wizer hawwe wollen. It wie boppedat net neffens ôfspraek, hja soene frijman bliuwe. Dat Smeding har net tròch hawn hie. Simpele sielen en sloofkes lieten har sjen sa't se wiene, deagewoan om't hja net mear as ien fordjipping ta har foldwaen hiene. Mar immen as dy Tite hie mear fordjippingen, dat wie sá wol to sjen, al hoe jong se dan ek wêze mocht. De nijsgjirrichheit fan de frou wie Smeding syn grêf wurden, ornearre Mensonides. Hja hie nijsgirrich west nei it geheim fan de âldfeint. Smeding mocht dan in pear jier jonger as hy wêze, hy wie likegoed al fiif-en-tritich en dat hie har prikele. Hwant hwat wynt de frou mear op as it geheim fan it âldfeintebistean? Hja sil der alles op sette om dêr efter to kommen. Dy stomme Smeding!
Hy wist wol krekt hoe't it gyng mei sokke froulju. Foar 't each binne hja ynearsten koel en sedich, ek al mei út selsbihâld, om't de eangst altyd as in skouwe fûgel yn it souderkeammerke fan har forbylding omwjukkelet. Mar in fordjipping leger leit daelk al in foarrie fan kneepkes, kneepkes dy't as biminlike dom- en dwaesheden oan de man brocht wurde,
| |
| |
ja letterlik oan de man, sa gau as de gelegenheit him foardocht. By froulju ûnder elkoar jildden fansels oare noarmen, dy koene elkoar it measte net wysmeitsje en it lei yn 'e reden dat dêr oare wapens hantearre waerden. Wer in fordjipping leger lei harren eigentlike kearnmacht, dat hie Smeding witte kinnen út syn studintetiid. Dat souterrain wie it wapenarsenael fan alle feminini generis. Dêr leire de meast perfide lokmiddels as ûnskuldige freugden forpakt om in erchleas man bigearich to meitsjen. Dêr lonken en wonken de lytse bikoarlike ûndeugden dy't, paradyslike perspektiven iepenjend, hert en harsens ta pêle-mêle makken, mei helske nagoed as himelske pinen, en oars gjin doel hawwend as de man fan 't sintrum en op 'e doele to bringen. En dan kaem de finishing touch, de oerjefte; de man, him op genede of ûngenede oerleverjend, wie dan ûnnoazel en idel genôch himsels foar inisiatyfnimmer en oerwinner to hâlden.
O, o, dy ûnnoazele hals, dy omkoal fan in Smeding!
Mar dat wie yn '48. De freonskip hie der net ûnder lit en trije jounen yn 'e wike kaem Mensonides yn 'e Hobbemastrjitte, dêr't de Smedings wennen. Hy mocht de gastfrou wol lije, mar der wie de earste jierren hwat ûnpersoanliks yn harren forhâlding en dat lei mear oan him as oan har. Der kamen gjin bern en Mensonides bitrape der himsels op dat er dêr net rouwich om wie, sûnder krekt to biseffen hwerom. Mar op in winterjour yn '53 wist er it. Hja wiene mei har trijen nei in opfiering fan Tsjechow syn komeedzje De Miuw. Yn it skoft kaem it praet op in scène fan it twadde bidriuw, it petear tusken Nina Michailowna en Boris Aleksejewitsj Trigorin.
Sa'n skriuwer hat al hwat foar, sei Smeding mei in djippe sucht. En hy forfette, doe't Tite de eachbrauwen oploek: In kunstner wurdt altyd idêalisearre en syn libben romantisearre; by froulju kin er mar to kust en to keur.
It komt my foar datstou, as learaer, oars ek gjin kleijeu halt, hie Mensonides, in kaem sjittend, him ûntfalle litten. En doe wist er it, hy wie foreale. Foreale op de frou fan syn freon. Nei it skoft brocht de oanrekking fan har knibbel mei sines - hja niet tusken him en Smeding yn - him sá fan 'e wize, dat it lêste bidriuw him foar in part ûntkaem. Doe't hja nei it stik noch even oanstieken om in kop kofje, foun er Smeding suver mar in droege piter.
Hwat hja as frou yn him sjoen hie, h y wist it net. Mar ja, it joech allegear neat, hja hiene elkoar nommen en Smeding wie op 't lêst syn freon. Mooglik hie hja him wol naem út in bitinken fan sosiale en maetskiplike feilichheit, hwa soe 't út- | |
| |
meitsje. Hja moast daelk sjoen hawwe dat hy gjin Casanova wie, daelk witten hawwe dat hja wis fan him wêze koe. O, o, hwat fyn ynlein fan dy Tite!
Nou wie Mensonides oer alle boegen in hear. De plichten dy't de freonskip him oplei kaem er nei. Wol waerd de forhâlding mei de gastfrou hwat minder ûnpersoanlik, hja soms suver hwat boartlik, mar it bleau binnen perken en de gastfrou hie him dêr heech om. Dat duorre sa oant de tredde maeije fan '59 ta. Dy moarns fan de tredde maeije krige Mensonides in alhiel oerstjure Tite oan de telefoan mei it boadskip dat Arjen stoarn wie, samar ynienen. Hertoanfal...
Hy waerd sá kjel dat de hoarn him út 'e hannen foel. Arjen dea! Forskuorrend! Hy koe him it libben sûnder Arjen net foarstelle, mear as fiif-en-tweintich jier hiene hja freon meiinoar west en nou dit. Hy lei de hoarn op 'e heak, gyng yn 'e pyama foar 't finster stean en stoarre nei de stive perkjes bisiden de reade boek. It like wol oft de hospita har man silliger - in namme dy't hja stéfêst alle dagen earbiedich yn har wenstich waerpraetsje bihelle - mei de oare lytse húsdieren dy't yn 'e rin fan 'e jierren forstoarn wiene, dêr bidobbe hie. Mei skrik tocht er ynienen oan it grêf. Seis-en-fjirtich jier, it hie him ek oerkomme kinnen. It libben wie mar in ûnwisse saek, hy naem him foar hwat minder to dreamen, ûnderweis nei syn wurk; okkerdeis hie sa'n bromfytser him noch fan 'e sokken riden. Arjen dea, it woe amper yn him del, en Tite dêr allinne mei de deade yn 'e hûs. Justerjoun neat to rêdden, fanmoarn widdou. En hja moast yn 'e kommende hjerst noch twa-en-tritich wurde, twa-en-tritich, wie 't net in...
Widdou, Tite widdou... ynienen bigoun it him to daegjen, Tite widdou, de kust frij... Hy fielde hoe't de earen him gleon waerden by dy gedachte. De kust frij! Ear't er der op bitocht wie sprong er fan opwining as in kweajonge troch de keamer, de tippen fan it pyamajaske yn 'e hannen. Foar de spegel bisaude er him oer syn útlittenheit. Arjen is dea, dyn freon is dea, sei er tsjin syn spegelbyld. En mei djippe skamte bigoun er him yn to sjipjen.
Dochs koe er him ûnder it skearen net losmeitsje fan in gefoel dat er ienris earder hawn hie, yn '45, om krekt to wêzen, de sneintomoarns fan de fyftjinde april. It wie wol oars fansels, mar dêr lei it sahwat. In ûre letter siet er by de roujende widdou. Nei't er de forstoarne sjoen hie, foel it him net swier yn har fortriet mei to gean. Hy soe de kommende dagen frij nimme om har mei de needsaeklike dingen by to stean. En sa barde it. Syn hâlding wie dy fan de freon, lyk as altyd, en dat waerd nei
| |
| |
de rouplechtichheden net oars. Tite wurdearre dat tige en hie him der heech om. Dou kinst dy net yntinke, sei hja gauris, hoe't twa minsken yn alve jierren mei elkoar forgroeije. De iene wurdt in stik fan de oare, ik fiel my lyk as immen him fiele moat dy't amputearre is.
Mensonides foun de nedige takt om dêr net tsjin yn to gean, tomear om't er èk net alhiel frij fan dat gefoel wie. Hy miste de freon, de minske. Hwant it joech allegearre neat, Arjen hie oer alle boegen in minske west, immen dy't de muoite weardich wie, immen mei geast, immen mei in breed scala fan ynteresses, immen mei in hert.
Mensonides wie bliid dat er syn freon sa heech hawn hie, bliid dat er him sa miste. Syn taek, syn plicht as goede freon, foel him dêr gâns lichter om. Hy wie wakker mei himsels op t skik, syn hâlding wie dy fan in man, dêr't ek mar net dat op to sizzen foel. Hy hie likegoed war dwaen kinnen om by har op keamers to kommen, sà gesellich wie it yn syn pension nou krekt ek net; mar neat fan dat. Hy bleau dêr't er wie èn bleau dy't er wie. Hy forgeat dat er it libben in ûnwisse saek neamd hie en die it him oan tiid.
Hy praette mei har as in âlde freon, wol hwat breder, yngeander en fortrouliker as yn Arjen syn tiid, dat lei yn 'e reden, mar fierder gyng er net. Syn hiele hâlden en dragen wie basearre op de brede basis fan bigryp en fortrouwen oer en wer, hy liet neat skine fan syn gefoelens. En om't hja net alhiel ûnwittend dêr fan wie, in frou fielt soks yntuïtyf, forwûndere har dat dochs wol hwat, ja it prikele har nijsgjirrichheit njonkelytsen. Soe hja har dan dòchs forsind hawwe? Syn korrekte hâlding bigoun har op to winen, nachts lei hja der soms ûren wekker om. Hja wie bang, bang dat hja har forsjnd hie. Bang dat er yn wêzen oars net wie as de freon, de freon fan de forstoarne - hja bitrape har der op dat hja oan de forstóárne tocht, net oan har forstoarne màn - bàng dat er dochs de frijheit foar har naem boppe in houlik. Boppe hàr!
En yn it souderkeammerke fan har forbylding wjukkele net in skouwe, mar in deadlik forskrikte fûgel om. De twivelige foarrjochten fan it forachtlik âldfeintebistean gyngen dus boppe de legale freugden fan in wetlike forhâlding. Boppe de freugden mei hàr!
Mar hja joech de slach noch net forlern. De fordjippingen, dy't Mensonides har tolve jier forlyn tatocht hie, wiene der ek. De meast dryste plannen kamen yn har op, ja bisprongen har as bonte harlekijnen. Hja sóé him oerstaech lette, hoe dan ek. Hja koe bygelyks op in oare man spylje, in sabeare meidogger,
| |
| |
har in namme heal ûntfalle fitte en geheimsinnich dwaen... mar né, stel dat er dêr yn syn oerdreaune freonskip bigryp foar hawwe soe en har oanmoedige. Hja koe fansels ek oare wegen gean en him mei de problemen fan de iensumheit konfrontearje, bygelyks sa: O, dy klok,... altyd dat tikjen fan dy klok. Om gek to wurden!
Né, né, dat wie àl to dúdlik, soks soe wolris krekt forkeard wurkje kinne. Faeks koe hja tsjin 'e tiid dat er kaem de doar oanstean litte en har op bêd fine litte mei migraine of sokssahwat. Mar né... hy wie freon en hear genôch om soks to earbiedigjen; op syn moaist soe er daelk wer fuortgean om har net to bilêsten.
Ha... dêr kaem hja op in idé. Hja soe de doar by forsin oanstean litte en har, sà ûnder de douche wei, forraskje sitte troch syn oanwêzichheit en in sedich gjalpke jaen.
Mei dat lêste foarnimmen toppe hja nacht op nacht om. Hja wie op 't lêst jong en moai - Arjen hie har dat faek genóch witte sitten - en Mensonides soe wol net alhiel fan stien wêze...
Mar sadré't it deiljocht de oare moarns wer troch de sliepkeamersgerdinen krong, kaem har alles as in dwaesheit foar, as in nuvere oankomst, ja as in gemienichheit, in fulgariteit. En dan kaem de skamte yn har del as in brânizer.
Hja helle har hiele arsenael oeral, mar gjin wapen like hânsum genôch om yn 't fjûr to bringen. Alles soe wol ôfkitse op it harnas fan wolmienende freonskip en piëteit. Hja wie der mei oan en forfoel ta selsbigreatsjen, in gefoel dat hja stadichoan bigoun to kultivearjen mei't it èk syn bikoaringen hie en it libben hwat in oar oansjen joech. Der kaem in mankelike stimming fan dichterlike eigenleafde oer har, in sfear fan djip sykheljen en selsrjochtfeardigjen. Soms krige hja poëtyske opstigingen, dy't stal krigen yn de lêste, noch omtrint maegdlike aginda fan de forstoarne. Dan forgelike hja him mei in ûnnimbere festing of mei in bikisting, ûnwrikber foar alle gewelt. Soms ek mei in gloaijend stràn dêr't har branning op dea roun...
Och, hwat witte twa foreale minsken dochs in bytsje fan elkoar bytiden. Yn har fordwazing wurde hja spoeksjoch en bang harren to barven oan kâld wetter. Mensonides fan syn kant kaem hwat langer hwat mear ta it bisef dat it sechje ‘alles hat syn tiid’ net wiermakke waerd troch de jonge widdou. Hja bleàu yn 'e rou en it roujen naem earder ta as ôf. Hy mijde wol alles hwat hja forkeard útlizze koe, mar de rol fan meilibjende freon, dy't er yn 't earstoan mei great gemak en net
| |
| |
sûnder selsfoldienens spile hie, bigoun him de kiel út to hingjen. Alles hwat man yn him wie kaem ta forset. Hy waerd forlegen mei himsels en bigearde har sá forheftich, dat er yn it holst fan 'e nacht soms in pear blokken omroun. Lang om let waerd er oergunstich op de deade freon, oergunstich op it fortriet om him. Twaris hie er it al bistien en draei it portret op e boekekast om as hja yn 'e koken foar kofje soarge. Mar beide kearen hie er it gau wer toplak set.
Syn ellinde wie gâns greater as dy fan 'e bigearde widdou. Hjá koe noch libje mei de deade mar hy hie dy deade ta rivael, in rivael dy't dea to slaen noch dea to winskjen wie; in like ûnforfearde as ûnforslaenbere tsjinstanner.
Sa sleepsoalen de beide ûngelokkigen mei leed en lijen de halt einleaze somberheit fan it jier 1960 troch, oant de moarns fan de seisde novimber, de twadde jierdei fan de jonge frou yn har widdousteat, it wûnder barde.
De stêdsarchivaris waerd ta syn greate binijing mei gâns rommer gemoed wekker as oare moarnen, sûnder dêr in oanwiisbere reden ta to hawwen. Hy hise him forheard op de earmtakken en seach de noch healtsjustere keamer oer. Né, der wie neat foroare, de gerdinen wynderen hwat hinne en wer, de rein rûze del op it deade blêd fan de reade boek; alles wie sa't it omtrint de hiele nimmer en hjerst west hie. Mar it joech allegearre neat, it tilde lichter as oars. Ynienen skeat it him yn 't sin dat it har jierdei wie. Hy fearre daelk oerein, griep it telefoanboek en bistelde, ear't er der op bitocht wie, ien orchidé fan in exquise soarte, dy't oanbean wurde moast yn in artistyk forantwurde faes, en leafst sa gau mooglik.
Doe't er him stie to skearen bigoun er it him al oan to sjen. Hy hope net dat hja der hwat efter socht en him fan in tokoart oan takt en earbied fortinke mocht foar de man oer dy't gjin blommen mear stjûre koe.
Noch gjin kertier letter gyng de telefoan en de earste wurden dy't er hearde wiene: leave, leave skat... Doe kaem der sokssahwat as in snok en doe wer op 'e nij: Leave, leave skat... wer in snok en doe: Nou wit ik it, nou wit ik it, nou wit ik it...
Hy stammere hwat werom, mar de forbining wie forbrutsen. As in dwaes stoarre er nei de hoarn yn syn hân, hy hie it ding amper leauwe kinnen. Doe sloech er de heak del, draeide fannijs it nûmer fan de blommesaek en bistelde twa ûnbidige rûkers fan de djûrste roazen en chrysanten. As it dan dochs feest wêze soe, dan daelk mar goed...
En it waerd in feest, in feest fan twa lokkige minsken.
| |
| |
Mefrou Smeding hie lang genôch widdou west om sûnder famyljekonflikten in twadde houlik oan to gean, tomear om't der gjin bern wiene. Op har oansteande foel neat to sizzen en boppedat hiene har earste man en hy altyd freonen west. Hy wie fierder oer alle boegen in hear, ek fan oansjen. In rizige fyftiger, robúst en goed klaeid, en it al omtrint wite hier, hwat minder forsoarge gauris alle kanten útwaeijend, misstie lijm net, krekt oarsom, it forhege de weardichheit en de aristokraty fan syn forskining. Hy mocht op it each al hwat stiif en strang lykje, de fan humor ljochtsjende grize eagen sprieken in oare tael.
Hy fan syn kant foun har kreas; biminlik en forliedlik beide. Hja wie jong en hy houd fan har. Hy houd fan har lykas it in man fan syn jierren paste, weardich, rêstich, mar djip.
It houlik liet dan ek net lang mear op him wachtsje en doe't se nei de plechtichheit en de net to ûntrinnen famyljeplichten yn 'e trein lieten, fielden hja har de lokkichste minsken fan 'e wrâld. De houliksreis waerd in sukses en net minder ûnforjitlik wie de thúskomst, harren earste nacht yn 'e Hobbemastrjitte.
Fan klearebare tankberheit gyng Mensonides dyselde wyks noch mei har nei tsjerke om de Mattheuspassion to hearren. It wie nou út mei it swalkjen nei dy en dy, hy hie nou sels in thús.
De stêdsarchivarjs koe syn lok net op en dat wie him oan to sjen, alteast it earste jier. Hwant hy speurde djip yn him dochs in biwyske fan wrok tsjin syn foargonger. It mocht dan gjin namme hawwe, goed, alhiel frij wie er der likegoed net fan. De forstoarne, dat wie net tsjin to sprekken, hie har op 't lêst earst hawn en ta frou makke, hoe't men it ek ploaide en tearde; syn neitins, oerstallich fêstlein yn in mannich portretten kaem him foar, bidimme de freugde net in lyts bytsje. Linkelytsen pleage dy neitins him wol sá dat er de forhâldingen suver út it each forlear en er de namme fan de forstoarne freon oeral yn bihelle, to pas en to ûnpas, ja sels op de meast ûngelegen en yntymste mominten.
Hy woe en soe witte hoe't Smeding him as har man hâlden hie; hy frege nei de meast yntime dingen en wol binammen yn yntime situaesjes.
Ynearsten streake dat de idelheit en bihaechsucht fan syn jonge frou wol dat er sa jaloersk wie. It lei har hwat fan syn leafde en bigearte, fan syn iver om har. Hja hie der dan ek alle bigryp foar en heinde him sa goed sa kwea it gyng. Mar soms liet er him wol hwat al to fier gean. Dan tocht er for- | |
| |
halen op út harren studintetiid, forhalen oer froulju, en dan kaem Smeding der net al to goed foarwei.
Mar it joech allegearre neat, hy hie altyd in goede maet west, in bêste keardel, in freon troch alles hinne.
Syn frou lake dan om de nuvere tsjinstelling; syn oergunst soe wol oerbetterje, tocht har. Mar it foel har likegoed al hwat ôf en hja seach hwat minder heech by him op as yn 't earstoan.
Deis op it wurk bikaem de stêdsarchivaris wer hwat. Dan naem er him biskamsum foar, net wer sa oer de forstoarne freon to kear to gean. Dat slagge him ornaris net langer as in wike.
Op in nacht, yn sa'n fredige wike, wiene ha tige grien, suver oars as oars, as wie it har earste nacht. Mensonides die alle war om har to biwizen hoe mâl as er wol mei har wie en hoe't er har bigearde. En doe, yn de meast útskroeven situaesje, rôp er ynienen: - Bigearde hy dy like forheftich as ik?!
- Neat sizze, neat sizze...
- Ik wol 't witte... bigearde hy dy like forheftich?!
- Toe nou jonge...
- Dy hiele alve jier?!
- Neat sizze, toe nou, siz nou neat...
Ynienen bigoun hja, him loslittend, to skriemen. Hy staette har forheard tobek.
- Dus àl, sei er koart.
- Né, né, dat is 't net... Har skriemen waerd forheftiger.
- Dus dòchs! rôp er pûrrazen.
Hja snokte it út.
- Dou hâldst nòch fan him!
Hja koe gjin wurd útbringe. Ynienen bisprong him in forskuorrende gedachte. Hy fette har wreed by de skouders, skuorde har wyld hinne en wer en raesde: - Dus dou bidonderst him mei my!
Hja seach him mei bange berne-eagen oan. Har op 'e kjessens tobek smitend rôp er: - Ast' mar witst dat wy freonen wiene, freonen, hearst it!
Doe loek er it ljocht út en draeide har stúmsk de rêch ta.
De glâns wie der ôf.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd