De Tsjerne. Jaargang 18

[p. 82]

Jordi Carbonell:
It Katalaenske toaniel fan 1833 oant 1963

De Katalaenske toanielstikken fan de 19e ieu binne echte folksstikken en dat makket dat se in oar karakter hawwe as oare Katalaenske literatuer. De Romantyk docht feitlik earst yn de tachtiger jierren mei Angel Guimèra, dus yn de neiromantyske perioade, syn yntocht op 'e planken. Hoewol't der eardere skriuwers binne fan dit soarte, waerden har stikken meastal net opfierd. De ‘costume sainet’, de ienakter dy't de tradysje fan de 18e ieu folge, wie ek yn it bigjin fan de 19e it genre by útstek. De tradysje èn de direkte ynfloed fan it Katalaenske folk, dat it libben moai saeklik en praktysk bisjocht, jowe it Katalaenske toaniel fan bigjin ôf net allinnich in réalistyske kleur, mar bytiden sels in anti-romantyske ynslach. Sûnt Guimerà it Katalaenske toaniel lykwols op ynternasionael peil brocht, kaem it mear iepen to stean foar de hearskjende rjochtingen yn 'e Europeeske toanielliteratuer, alhoewol't der in hechte relaesje mei de frijhwat rûzige skiednis fan it moderne Katalonië bliuwt.

1. Fan 1833 oant 1864. Yn dit tiidrek wurde de stikken as regel opfierd yn bisletten formiddens, wylst der allinne sa nou en dan iepenbiere útfieringen jown wurde. Satiryske stikken mei in politike strekking, sa't dy yn 'e jierren dêrfoar skreaun wiene troch Josep Robrenyo bleauwen op it programma. Abdó Terrades, skriuwer fan Lo rei Micomicó (Kening Micomico; 1838), in anti-monarchistysk stik, fortsjintwurdiget dizze rjochting. Mar de measte stikken, dy't yn dizze perioade skreaun en spile wurde binne ‘costume sainets’. De meast represintative skriuwers binne Francesc Renart i Arús (1783-1853) fan Barcelona en de Valensiaen Josep Bernat i Baldoví (1810-1864). By de measte stikken wurdt it socht yn it komyske en se binne net altyd like bislipe; faek binne parten dêrfan mei muzyk (‘sarsueles’). Forneamd wiene binammen: L'aplec del Remei (De moeting fan Remei; 1858) fan Josep Anselm Clavé, en Setze jutges (Sechtsjin rjochters; 1858) fan Manuel Angelon. Foaral moat ek neamd wurde de skoalle fan toanielskriuwers op Menorca, dy't oan 'e ein fan de 18e ieu en sadwaende foar in part noch gearfallend mei de Ingelske oerhearsking (1708-1781) faeks de wichtichste rol spile yn it Katalaenske toaniel. Wichtich bleau hja ek yn de tiid fan 1833-1864, mar hja forlear har liedende posysje. Vicenc Alberti (1786-1859) is hjir de greate namme. Godstsjinstige stikken fan it biwende type wurde

[p. 83]

hiele Katalonië oer spile yn dy tiid, sa't dat noch dien wurdt.

2. Fan 1864 oant 1879. Yn 1864 forliest it Katalaenske folkstoaniel it to hea en to gers karakter fan de foarige perioade en sûnt dat jier komme der geregeldwei iepenbiere foarstellingen. De kritike dei is hjir de stifting fan La Gata (De Kat) op 24 febrewaris 1864 yn it Odeon-théater fan Barcelona.

Yn 't bigjin waerden foaral koarte stikken spile, meastal parodyen mei in bytsje gehalte. Tal faràs, tal trobaràs (Lyk om lyk), wurdt yn 1865 in sukses foar Eduard Vidal i Valenciano (1833-1889), in út literair each bilangryk barren. Frederic Soler (1839-1895), dy't op dat stuit de wichtichste toanielskriuwer wie, hâldt op mei it skriuwen fan parodiearjende stikken en giet mei Les joies de la Roser (De juwielen fan Roser; 1866) yn oarewei: treur- en blijspullen mei aktuéle ûnderwerpen forfange syn eardere koarte stikken. It greate sukses fan it Katalaenske toaniel by it folk wurdt troch it Spaenske regear sjoen as in nuodlik ding en yn 1867 wurdt bisocht it in knoei to jaen, mar sûnder hokfoar resultaet. Frederic Soler skreau yn in tael, dy't fol siet mei platte útdrukkings en ûnkatalaenske wurden (‘Katalaensk sa't it hjoeddedei sprutsen wurdt’, plichte er it to naamen), mar it slagge him om guon folkstypen to skeppen, dy't sa út it Katalaenske libben weistapt liken to wêzen. Mei syn talint om gong yn in stik to bringen en syn sljochte, mar dramatyske fersfoarm joech er it moderne Katalaenske toaniel in stevige grounslach. Ofsjoen fan it gebrûk fan de neamde tradisionéle bistândielen, hat Soler it net klearspylje kinnen om de literaire formules fan de Romantyk op in goede wize to forarbeidzjen: de romantyske eleminten yn syn wurk binne falsk en suver fan gjin wearde. Fan de hûndert en safolle stikken, dy't er skreau, moatte neamd wurde: La dida (De amme; 1872) en Lo ferrer de tall (De smid; 1874). Fan de greate kloft toanielskriuwers út dy tiid moatte neamd wurde Josep M. Arnau (1832-1913), dy't salon-komeedzjes skreau en Eduard Escalante (1834-1895), dy't makke dat it Katalaenske toaniel op fuotten rekke to Valencia, sa't Frederic Soler dat to Barcelona dien hie. Escalante hâldt him by it koarte stik en mei sukses skeet er in stel libbene Valenciaenske folkstypen. Typearjende stikken fan him binne b.g. Deu, dèneu i noranta (Tsien, njoggentsjin en njoggentich) en L'escaleta del dimoni (It treppentsje fan de divel).

De echte romantyske toanielskriuwers waerden net faek spile: hja binne in literaire groepearring en har bilang sit him yn haedsaek hjiryn, dat se it paed sljochtsje foar de nei-romantyske biweging. De wichtichste namme yn 'e toanielwrâld fan

[p. 84]

de Romantyk is Víctor Balaguer (1824-1901), dy't twa rigen histoaryske stikken (1876 en 1879) publisearre.

3. Fan 1879 oant 1892. De nei-romantyske tiid kin men bigjinne litte yn 1867, doe't Angel Guimerà Gala Placídia skreau, in histoaryske trageedzje, dêr't it nije dit fan wie, dat hja it bourgeois-elemint fan de romantyske biweging foargoed yn it Katalaenske toaniel bihelle. Guimerà is nammers de meast forneamde namme yn de Katalaenske toanielliteratuer fan alle tiden: syn stikken waerden rounom to wrâld spile en nòch. De stikken út syn nei-romantyske tiid binne histoaryske trageedzjes, skreaun yn blanke Eersen, fakentiids op komplisearre skema's. As lid fan de groepearring dy't yn 1871 La Renaixensa (De werberte) stifte, earst wykblêd, sûnt 1881 deiblêd, joech er dêryn syn idéen oer literatuer wer, dy't tsjin it sosiale eksklusivisme yngongen en de maetskiplike rjochtfeardichheit en it Katalaenske patriottisme oanmoedigen. Mar dochs hat Guimerà pas yn 1884 foar it earst gelok yn 'e toanielwrâld. Yn 1888 is de earste opfiering fan syn Mar i cel (Sé en himel) in great sukses: troch syn rjocht-en-sljochte opset, syn sterke karakters en de masterlike intrige, is it net allinnich in revolusionaire weitsrop, mar ek in fûle raem nei húchelderij, rassisme en ûnrjochtfeardichheit. Mar i cel is de greatste trageedzje, dy't yn it Katalaensk skreaun is.

4. Fan 1892 oant 1898. Yn 1892 of justjes derfoar komt by Angel Guimerà de oergong ta in oare, naturalistysker ynsteling. Hy bigjint mei in nij tydskrift, dêr't er stikken yn proaza oer aktuéle ûnderwerpen yn publisearret. Oan 'e ejn fan de 19e ieu makke Katalonië in ekonomyske krisis troch mei gâns maetskiplike ûnrêst. Guimerà, in keapmanssoan, kaem op tsjin it ûnrjocht en fordigene de forhûddûkten, mar yn nei kontakt mei de wrâld fan de lytse boargerij libjend, makket hy him der net fan los: hy stiet in oplossing foar dy't sûnder de maetskiplike oarder ûnderstboppest to smiten in ein makket oan de eksploitaesje fan de swakken troch de sterken. Dat is klear to sjen yn stikken as En Pólvora (Menhear Boskrûd; 1893) en La festa del blat (It nôtfeest; 1896). Of hy bisiket it fraechstik minder direkt oan to taesten, lyk as yn Maria Rosa (1894), dat oars ien fan syn bêste stikken is. It bêste stik fan dit tiidrek en nammers fan de Katalaenske toanielliteratuer as gehiel is Terra Baixa (Leechlân; 1897).

Tagelyk hjirmei en foar in part al earder komt der in streaming op, dy't it stêdselemint yn it blij spul bringt, dat heger gehalte kriget as foartiid. Foarbylden fan dy rjochting binne Albert de S. Llanas (1840-1915) mei as wichtichste stik Don

[p. 85]

Gonçal o l'orgull del gec (Don Gonçal of de greatskens fan 't wammes), dat de yngeande foroaringen by de arbeiders fan Barcelona bihannelet en Josep Pi i Soler (1842-1927). De tradysionéle koarte stikken wurde omstald troch in skriuwer as Emili Vilanova (1840-1905), dy't hwat unyks hat yn 'e wize, hwerop't er de atmosfear fan it fin-de-siècle Barcelona werjowt.

5. Fan 1898 oant 1924. Yn dit tiidsbistek kringt it saneamde Modernisme mei syn frije artistike geest troch yn it drama. In lange rige útlânske stikken wurdt oerset en opfierd. Adrià Gual (1872-1943), dy't as toanielskriuwer ûnder ynfloed stie fan Maeterlinck, is de earste moderne toanielman op it hiele Ibearyske Healeilân en syn organisearjend wurk en yntrodusearjen fan âlde Griken ôf oan Maeterlinck, Ibsen en Tsjechov ta, is fan mear bilang as syn eigen toanielproduksje. De greate dichter Joan Maragall (1860-1911) skreau Nausica (1911), ien fan de meast minsklike en dichterlike Katalaenske stikken oer in ûnderwerp ûntliend oan de Odyssé en oan Goethe. Santiago Rusiñol (1861-1931), in tige populaire figuer, skriuwt twa soarten stikken: oan de iene kant appellearjend oan it sentimint, soms yn de trant fan Maeterlinck: L'Alegria que passa (Forkwinende Blydskip), soms mear yn de eigenlânske sfear: La mare (De mem), oan de oare kant satyryske stikken fan it biwende soarte. Ien derfan, L'auca del senyor Esteve giet oer in figuer, dy't hast eksimplarysk is yn 'e Katalaenske skriftekennisse. Ignasi Iglésias (1871-1928) bringt de maetskiplike problematyk fan Hauptmann syn drama's der yn, skriuwt oer de arbeiders en har neden en hat in opmerklike sosiale ynfloed: Els vells (De âlde lju) is ien fan syn bêste stikken.

Der binne twa oare greate skriuwers, beide yn réalistyske geast, dy't yn dizze perioade mei toanielwurk komme, mar it letter yn 'e roman sykje: Josep Pous i Pagès (1873-1952), dy't bihalven blijspullen plattelânsstikken skreaun hat lyk as L'endemà de bodes (De dei nei de brulloft), in tige gefoelich stik en Rei i Senyor (Hear en Kening), in echte trageedzje, en Joan Puig i Ferreter (1882-1956), dy't ûnder ynfloed stiet fan de greate 19e ieuske skriuwers út Ruslân en tige minsklike en forheftige karakters tekent. El grap Aleix (Greate Alex) en La dama enamorada (De foreale frou) binne twa fan syn stikken. Der binne gâns mear toanielskriuwers, beide yn modernistyske èn yn tradysionéle trant. Guimerâ skriuwt noch foar it toaniel, mar syn stikken binne fan minder gehalte as earder en folgje forskate moaden.

6. Fan 1924 oant 1939. It Noucentisme kringt ek let troch yn de toanielwrâld. It formalisme dat it typearret, hearsket sa

[p. 86]

slim net yn it drama as op oar mêd. Represintatyf foar dizze biweging is Carles Soldevila (b. 1892), dy't syn blijspullen yn forfine milieus spylje lit, mar net botte djip taest.

De wichtichste skriuwer út dit tiidrek is Josep M. de Sagarra (1894-1961), dy't gâns stikken op syn namme hat en tige populair wie. Nei't er it earst oars bisocht hie, skreau er dochs wer drama's yn fersfoarm, mar hold dêrby rekken mei de forméle easken fan it Noucentisme: Un estudiant de Vic (1927), La corona d'espines (De toarnekroane) en L'Hostal de la Glòria (De herberge fan de rom) binne in pear typyske stikken fan sines. De kwaliteit fan it fers wint it fan de karaktertekening en de yntrige. Tagelyk mei in oanrin ta in psychologyske karakterbiskriuwing by skriuwers lykas J. Millàs-Raurell (b. 1896), Carme Montoriol, Xavier Benguerel (b. 1905), is der sprake fan in fornijing fan de réalistyske styl yn de persoanlike en satiryske stikken fan Joan Oliver (b. 1899), ien fan de bilangrykste skriuwers fan hjoeddedei, en de wurken, dy't de problemen fan de arbeidzjende klasse bihannelje fan J. Gimeno-Navarro (1900-1955), b.g. Barraques de Montjuïc (De krotten fan Montjuïc).

7. Fan 1939 oant 1945. Nei de bisetting fan Katalonië troch it leger fan generael Franco oan 'e ein fan de boargeroarloch waerden alle foarstellingen yn it Katalaensk forbean oant 1945, de fal fan it Hitler-regime, hwat it Katalaenske toaniel in slimme knoei jown hat.

8. Fan 1945 oant 1963. Allinkelytsen is it Katalaenske toaniel wer op 'e kluten komd. It iene mei it oare hat it resinte forline lykwols in skieding toweibrocht tusken skriuwer en toaniel, dy't útroun yn in yntellektualistyske streaming. Net salyk by foaroarlochske toanielskriuwers as Sagarra, Oliver en oaren - Ferran Soldevila (b. 1894), Jaume Gras (1899-1961) -, om't de oanstriid ta in mear yntellektueel toaniel en de tapassing fan nije techniken binammen to merken wie by skriuwers, fan hwa't de wurken normalerwize foar it earst opfierd wiene yn e tiid, dêr't it ynterdikt yn foel. Yn it foarste plak heart Salvador Espriu (b. 1913) hjir ta, ien fan ús greatste libjende skriuwers dy't bihalven oare stikken fan wearde, it útsûnderlike Primera història d'Esther (Esther's earste forhael) skreaun hat, dêr't er op originéle wize it bibelske ûnderwerp fannijs yn útwurket. Oare skriuwers mei nije techniken binne Manuel de Pedrolo (b. 1918), Maria-Aurèlia Capmany (b. 1918) en Joan Brossa. In réaksje tsjin de yntellektualisearjende groep fynt men by de toanielskriuwers fan de jongste generaesje lykas J. Rabasseda (b. 1927), Ricard Salvat (b. 1934) en Baltasar Porcel (b. 1937).

(Oersetting út it Ingelsk fan Teake Hoekema)