De Tsjerne. Jaargang 18

[p. 8]

Sjoerd Leiker:
De kraek fan 1944

‘De Kraek’, sa't de Fryske KP-ers de oerfal fan 8 desimber 1944 op it Hûs fan Biwarring to Ljouwert altiten neamd hawwe, is troch dr. L. de Jong fan it Buro foar Oarlochsdokumintaesje keazen as ûnderwerp foar in film, omdat neffens syn eigen wurden, yn dit ûndernimmen ‘in foarbyld jown is fan minsklike solidariteit’, yn in tiid doe't ûnder fijânlik biwâld it oppakken fan minsken, it mishanneljen en it sûnder foarm fan proses deasjitten oan de oarder fan de dei wie.

‘De Kraek’ to Ljouwert stiet as feit net op himsels. It is ien oerfal út in lange rige. De iene is hwat better slagge as de oare. Der binne ek gâns ‘kraken’ en ‘kraekjes’ mislearre. Likernôch 500 oant 600 KP-ers binne by dy aksjes sneuvele.

‘By dizze oerfal, dêr't gjin bloed by floeide, hawwe minsken har libben op it spul set om freonen to rêdden. En dat founen wy it wêzen fan it Nederlânske forset’, sei dr. L. de Jong op de feestjoun fan freed 21 desimber 1962 yn Hotel Amicitia to Ljouwert, nei de Fryske première fan de film De Overval. Pyt Kramer (P.G. Oberman) hat op dy joun - better sein: dy nacht - de makkers fan de film en de akteurs tank brocht foar har wurk.

De âld-Knokploechlieder sei op 'e feestjoun sûnder ynlieding, sûnder omhael, sa't dat fan in kommandant forwachte wurde kin: ‘dan woe ik mar fuortendaliks bigjinne... Lou (dat wie tsjin dr. L. de Jong), jij hebt ons volkomen aangevoeld.’ De producer fan de film, de sakeman Rudolf Meyer, krige fan Kramer to hearren: ‘wij mensen van de illegaliteit hebben hoge eisen gesteld; we zijn je dankbaar dat je die zo royaal bent nagekomen.’ En tsjin de Ingelske regisseur Paul Rotha, sei de KP-man: ‘Paul Rotha, wat ons heilig was, was bij u in vertrouwde handen.’

It sil wol selden foarkomme dat minsken, hwa't it forhael fan har eigen libben yn in film foarspile wurdt, der sa tofreden oer binne as Pyt Kramer.

‘De werklikheit wie oars, wie spannender as de film’, sei ien fan de dielnimmers oan de kraek, dy't njonken ús oan in taffeltsje siet. ‘De útbarsting fan freugde bygelyks fan de finzenen, doe't hja murken dat hja frij wiene, haw ik yn de film mist. Mar dêrom net, it is in bêste film.’

De film hat syn eigen werklikheit. De forsetters, de mannen fan de echte kraek, hawwe har der net tsjin forset. Hja wiene

[p. t.o. 8]

PYT KRAMER (P.G. OBERMAN)
Lieder oerfal op Ljouwerter tichthús

[p. 9]

trouwens foar in part as adviseurs mandélich makke oan dit filmûndernimmen. Hja hiene easken steld op it stik fan de authentisiteit en mei dy easken is tige rekken houden.

Mar in film stelt syn eigen easken, hat syn eigen libben, syn eigen réaliteit en dat is fan dy gefolgen dat foar immen as Kramer de iene réaliteit oer de oare skout. Kramer hat blykber de film nommen as film, as in forbylding fan hwat er sels meimakke hat.

Der wiene ek meidoggers oan de kraek, dy't minder by steat wiene om ôfstân to nimmen en dy't seine: ‘Né, dat en dat wie heul oars en dat en dat hie yn 'e werklikheit nea sa kinnen. Allinnich, dat Hûs fan Biwarring en dy sellen, dat is allegearre noch krekt itselde...’ Foar dizze âlde dielnimmers oan de kraek sprieken by it sjen fan de film de âlde muorren en de stiennen, de unifoarmen, de learzens, de gewearen en de stenguns, koartsein spriek it authentike reau fan de spylders. Dat makke foar harren de réaliteit fan de film út. En dat wie ek de réaliteit fan 1944. It wiene de dingen, dy't har wer yn 'e sfear brochten.

De âlde fyts fan de koerierster Mies wie ek foar my as taskôger fan de film hast wol sa oertsjûgjend as de kreaze faem (de aktice Yoka Beretty), dy't dâr sa derten op fuorttrape. En nou't ik dochs oer dingen praet: Eppy forkeapet bôlle oer de toanbank, mar hy freget net om it suterich distribúsje-bontsje. Hjir ûntbrekt in skeakel yn de skildering fan de oarlochstastân. Just omdat it hjir om in filmforhael giet moatte de dingen safolle mûglik ynskeakele wêze om de yllúzje kompleet to meitsjen.

Ut dizze opmerking mei de lêzer ôfliede dat ik my by it sjen fan de film net losmeitsje koe fan it eigen kompleks fan erfaringen út de jierren 1940-'45. Sterk en oertsjûgjend wie it spyljen fan Hans Culeman (SD-ofsier Grundmann) en fan Kees Brusse (de finzene Bakker), mar it wie al wer binammen it materiael, in echte SD-unifoarm, dy't jin de âlde huvering fan eangst en fan haet wer oer de lea jage. Haet tsjin it misdiedige en ûnminsklike nazi-systeem, tsjin de ‘dienstbeflissene’, wrede moffen, dy't mar ien doel foar eagen hiene: das Volk soll dienen und tüchtich sein. It is koartlyn, yn 1962, nochris moai opsein troch dr. H. Burneleit yn syn boek Preussen - Erbe und Auftrag. Dizze man skriuwt: ‘Die Erhabenheit Deutschlands und die Preussische Tugende sind: Patriotismus, Autoritätsgefühl, Diziplin, Pflichtserfüllung, höchste Einsatzbereitschaft, Hingabe an das Ganze, Gehorsam dem Staate’ en, sa skriuwt Burneleit ta bislút, ‘das ist letzlich das was den Waf-

[p. 10]

fendienst mit Stolz und Freude als Ehrendienst empfinden liesz...’ It boek fan dr. Burneleit mei dizze nazigjalpen is útjown yn 1962 by Holzner Verlag yn de Bounsrepublyk.

It filmforhael fan De Overval taest yn jins erfaringswrâld fan nederlaech en fornedering, fan kammeraetskip yn it forset en fan forsetsidéalen. Der is o sa'n soarch bistege oan dizze film. Der is o sa om tocht dat de forsetters mei de feiten frede hawwe kinne en dat hja der eat yn werom fine kinne fan hwat harren bisiele yn de tsjustere jierren fan de Dútske bisetting.

De makkers fan de film, de meidoggers oan de echte kraek en de âlderen ûnder ús - dat docht wol bliken út dy soarch - steane net frij fan it ûnderwerp. Hja binne der emosioneel by bitrutsen. Om dy reden hawwe hja grif tige sunich west mei de skildering fan emoasjes en dârom faeks wie ek de tekstskriuwer sa sunich mei wurden. To sunich sels yn it oerliz fan Kramer mei de mannen fan de Top. De taskôger wurdt net dúdlik hokker organisaesjes dizze mannen fortsjintwurdigje. It praet oer hwa en hwa frij moatte is frijhwat sleau. De dialooch is boekeftich, stiif en net ‘to the point’. Fansels is it tal wurden heul presiis ôfmetten by it tal bylden dat oan de scène yn de konsistoarjekeamer wijd is. Soks is altiten in minute- of in sekonde-kwestje. It draeiboek jowt foar it oerliz fan Pyt mei de Top amper twahûndertfyftich wurden. Yn sa'n koart bistek - dat wit eltse skriuwer - harket it nau. Mei sa'n lytsmannich wurden moat in treffende suggestie fan it oerliz oproppen wurde. De taskôger kriget lykwols allinnich in suggestje fan dregens by in pear swiersettige mannen, dy't net dúdlik as liedsljue fan greate yllegale organisaesjes presintearre binne.

Slopankelich binne ek de petearen yn de lytse wenark, it haedkertier fan Kramer (Rob de Vries). As de wurden krekt net goed doel reitsje, dan fielt men mei in sekere skamte dat der mar spile wurdt. De tsjoen fan it forhael wurdt brutsen troch de machteleasheit fan de spylders. It gebaer, de pathetyk, de earnstige klam op de wurden springe yn it each. Der wurdt to folle sein, mar krekt net dat hwer't it op oankomt. Sokke ynsinkingen hat de film gelokkich mar inkelde. De film falt der net mei.

De Ingelske regisseur Paul Rotha, dy't voed stien hat foar ‘draeiboek en regy’, neffens de publisearre draeiboektekst De Overval (E.M. Querido U.M., Amsterdam), koe de tekst net forstean. Syn oandacht - dat leit yn 'e reden - is folslein útgien nei de bylden. Filmysk bisjoen hat hy in knap stik wurk levere. Sober en sûnder oerdriuwing. Hy is de koele kant it

[p. 11]

neist en dat komt de film oer alle boegen forfêst to'n goede.

De kraek fan 1944 wie goed taret; de heule organisaesje kloppe as in bus en slagge neffens plan. It filmforhael is navenant. It sit al krekt like hecht yninoar. It forhael stiet op raljes; it rint as it spoar.

De Overval is in film dêr't wy wiis mei binne. Om de filmprestaesje, dy't hjir levere is? Omt it ús goed docht dat it in Nederlânske prestaesje is? Oan ditsoarte prestige-gefoel is fansels wol wer bod jown. Dêrnjonken komt de fraech op: komt it boadskip fan kammeraetskip en fan mienskiplike striid foar it goede doel oer? Neffens goed Nederlânske sede en neffens de goede Nederlanners, dy't dizze film meiinoar makke hawwe, moat it forhael learsum wêze, in foarbyld of, sa't yn de midsieuwen sein waerd, in eksimpel. Wurdt hjir nou yndied mear jown as in boeijend aventûr fan ienfâldige en moedige keardels? Ik wit it net. Ik lês sels yn de film mear as der yn stiet. Ik bin tiidgenoat fan dy filmhelden. Har eftergroun falt gear mei myn eftergroun. De film leit yn it perspektyf fan myn erfaringen. Ik kin de film net sjen as in bleat aventûr. Om dy reden haw ik in jongfeint, in jonge journalist fan 24 jier, frege hoe't hy de film foun hie. ‘Prachtich’, wie syn oardiel, ‘spannend, suggestyf, in enoarme film.’ Hwat my frappearde is dat de minsken opdracht krigen: ‘moarn om sa en sa let by Pyt komme; de gymnastykskuon meinimme.’ Der waerd net frege hoe of hwat of hwerom; der waerd antwurde: ‘'t komt yn oarder.’ Wie dat samar gewoanwei dwaen hwat jin hjitten waerd, net in binearjende kant fan it forset? It is in fraech fan in jongerenien. Der kin tsjin ynlein wurde dat de meidoggers oan de kraek wisten hwat der fan har forwachte waerd en né sizze koene. De film swijt hjir net oer. Lykwols, hwat op myn jonge freon, de journalist Jos Schneider, djippe yndruk makke hat, dat is de spanning, it machtich aventûr.

Ik ha net de yllúzje dat jonge taskôgers mei dizze film ynwijd binne yn it geheim en de geheime macht fan it forset, dat hja út de erfaring fan dizze film wei nou wol biseffe sille hoe't yn 'e rin fan 'e oarlochsjierren de yllegale organisaesjes groeiden en hoe't der sels in bifeiligingsapparaet, in KP oprjochte waerd. Mar wis sille hja eat bigripe fan de fornedering, fan it tergjen fan in folk, fan de rebelly en fan de gedachte fan de Frijheit sa't dy bilibbe wurdt yn tiden fan need. Hja sille bigripe hwat ús oant nou ta ûnderskiedt fan de Dútskers. Yn de Dútske mienskip slommet ‘das Warten auf einem Befehl.’ Yn ús Nederlânske mienskip mei syn djipwoartele demokratyske tradysje, libbet de gedachte fan de Frijheit.