De Tsjerne. Jaargang 15

[p. 120]

Inne de Jong:
Shylock, de Joad

Neffens de kranten sil Diever fan 't simmer Shakespeare syn De Keapman fan Venetië opfiere, it stik dêr't yn de Hollânske parse de lêste jierren gâns strideraesje oer west hat. Net oer de prestaesjes fan de toanielselskippen, mar oer de aktuéle problematyk fan it stik sels, fanwegen de figuer fan Shylock, de Joad, de fierwei dominearjende. De ûnderskate oardielen fan de kritisi leine tusken de poalen fan in suver mystike lof en in radikale ôfwizing. It is fansels altyd min of mear riskant, om mei krityk op Shakespeare to kommen, wrâlds greatste dramaturch. Net allinne om it feit sels, dat er sa'n greaten ien is, mar ek om de leginde fan ûnoantaestberens, dy't de ieuwen om him hinne weefd hawwe. Oan de oare kant moat in forantwurdlik kritikus him fan gjin inkeld fétichisme mei in namme-op-poaten wjerhâlde litte, om syn bitinken to sizzen en byneed hillige húskes om to ramen.

De problematyk fan de Keapman is de rol, dy't de Joad hjir yn spilet. De fraech, dêr't it yn skôging en polemiken oer gyng, wie: is dit in antisemitysk stik, ja of né? Dat is in kweltje dy't der net om liicht, dy't in diminsje djipper giet as de algemiene fraech nei de forhâlding tusken kunst en morael. Morael is in dizenich, elastysk bigryp, antisemitisme is in konkreet en absolút kwea. Né en ja binne yn Hollân like forheftich fordigene. Né, sei in inkelden ien, gjin sprake fan antisemitisme yn de Keapman, al mei it der op it earste gesicht op lykje. De fanatike Joad Shylock wurdt ûnder Shakespeare syn hannen, tsjin syn bidoeling yn, symboal fan Israëls geheim. Ja, is der tsjin yn lein, de Joad Shylock forwurdt ûnder Shakespeare syn bitûfte, ûnbarmhertige hannen ta in karikatuer fan Israël, dit is antisemitisme op klompen.

Oare fragen heakken dêr oan fêst. Hwat hat Shakespeare syn doel west mei dit stik? Hat er mei opsetsin in antisemityske tragi-komeedzje skreaun, of bistie dit probleem foar him net? En, bidoeld of net, as in opfiering fan de Keapman it gefaer ynhâldt, dat warleazen ûnder de taskôgers, dy't net mei great kritysk formogen oardielje kinne, ynfektearre wurde mei de pokken fan it antisemitisme, kinne wy dit stik dan akseptearje?

De lieding fan it iepenlofttheater yn Diever hat sûnder mis harsels dizze fragen, dêr't yn dei- en wykblêdden oer skreaun is, ek steld en út har bislút blykt, dat hja ta in gunstich oardiel kommen is. Dat De Keapman fan Venetië giet fan 't simmer nei it noarden.

Neffens myn bitinken in alderûngelokkichste kar. It giet hjir net om hwat algemiene, lyts-boargerlike, moréle problematyk, dêr't men by in geny as Shakespeare net mei oankomme moat, it giet hjir om it antisemitisme, dat njoggentjin ieuwen lang oan de grounen fan kristendom en biskaving fretten hat en ta de grouwélichste, massale misdied út de skiednis laette. Dat kwea hawwe wy hjir mei to krijen. Hwat Shakespeare syn bidoeling ek west hawwe mei, Shylock is de dwylsinnige karikatuer fan de Joad, sa't er de ieuwen troch yn it bline byleauwe fan kristenen en heidenen libbe hat. Mar as dit stik nou sels yn Israël opfierd is? Dat is hwat oars,

[p. 121]

yn Israël is men wol aerdich ymmún foar de sykte en it Joadske theater Habima hat de Keapman net spylje litten, om it folk op goed klassyk toaniel to traktearjen, mar om sjen to litten, hoe't Shakespeare en syn tiid oer de Joad tochten.

It forhael is bikend. De rike Joad Shylock lient trije tûzen dukaten oan Antonio, de keapman út de titel. Under bitingst, dat er in poun fleis út it lichem fan de skuldner snije mei, as dy net op tiid ôfbitellet. It giet mis mei Antonio syn saken, hy wurdt in earm man en kin net bitelje. De Joad stiet fûl op syn rjocht en minske noch macht kin him ta barmhertichheit biwege, hy wol it hert fan de kristen hawwe. De rjochtbank moat de eask tawize, mar dan komt de froulike haedfiguer Portia, forklaeid as advokaet en dy forslacht de Joad. Hja nimt de eask letterlik: in poun fleis, mar gjin drup bloed. Dat kin net en Shylock hat fanwegen moardoanslach op in kristen de deastraf en forlies fan al syn bisittingen fortsjinne. Hy kriget graesje en Antonio wol him sels noch hwat tomjitte komme mei de boete, as er him dope lit. De Joad is fan de kaert en dan kinne de Kristenen brulloftsje.

It wie Shakespeare wol tabitroud, om op sa'n primityf-barbaersk motyf in toanielstik to bouwen, dat syn taskôgers fascinearre. Hy koe it métier en hy koe syn pappenheimers. Allinne: hy koe de Joad net en doe hat er de karikatuer fan de Joad nommen, lyk as dy bistie yn de communis opinio fan de kristlike massa. Hy hat dy karikatuer sels mei de greate macht fan syn fantasij en wurd ad absurdum dreaun.

Hat Shakespeare in antisemitysk stik skriuwe wollen? Ik leau it net, hy hat grif nea net in Joad sjoen. Ast my net mist, wie Ingelân yn syn tiid noch foar Joaden forbean. Mar hy hat yn alle gefallen de forhalen fan keaplju en reizigers heard of lêzen en dy kamen, hwat de Joad oangiet, altyd op itselde del: jildwolf en kristenhater.

Ik sjoch it sa: Shakespeare woe syn taskôgers formeitsje mei in blijspul. Net in licht, boartlik stikje mei flechtige figueren, mei in laits en in trien, mar in stik mei fûle dramatyske spanning en in greate happy ending. Hy hie as tsjinspylder foar syn as haedpersoan bidoelde rjochtskepene keapman Antonio forlet fan in swankebast fan great formaet en hwa wie dan geskikter as de Joad, de âlde sûndebok? Shakespeare syn tiid wie Sartre sines net, engagemint, it opkommen foar de forfolgen en fortrapen wie der yn 't algemien net by. De tindins wie fakentiids krekt oarsom: de slachtoffers, dêr't de kliber syn skuldgefoel en ûnbihagen op ôfréagearre, Joaden, heksen en oar ûnrant, waerden mei spot en flok biladen. Shakespeare is der net oan ûntkommen, yn De Keapman fan Venetië net en yn Henry VI likemin. Hy wie in bern fan syn tiid, is yn sokke gefallen de forklearjende formule. Nou kin men in gewoan mantsje soks net forwite, mar mei men fan in geniael kunstner, dy't foar alle tiden skriuwt, net forwachtsje, dat er fierder sjocht as keningen, keaplju en kwasten? Der soe dan oars net as de paradoksale ûntskuldiging oerbliuwe, dat allinne in man fan sa'n útsûnderlik formaet sa fatael en grandioos mis wêze koe.

In fordigener fan de Keapman hat sein: goed, Shakespeare woe syn publyk formeitsje en bikroade him net om 'e Joad, mar syn stik hat, lyk as elk kunstwurk, in autonoom libben krige. It forachte slachtoffer, dat

[p. 122]

tsjinje moast om Antonio syn deugden relief to jaen, waerd haedpersoan, waerd ûnder syn hannen fan harlekein ta man Gods en Israëls geheim kriget stal yn him. Men moat oer de bidoeling hinne, efter de wurden en efter de bylden sjen. Shakespeare hat der sels faeks gjin aen fan hawn, it siet yn de inket dêr't er mei skreau.

Hawar, hy hat yn alle gefallen Shylock roetswart makke mei dy inket, en ik kin noch de eksegetyske akrobatyk, noch dy mystike, sakrale earbied foar Shakespeare (of hokker oare skriuwende sûndaer) opbringe, dat ik syn roetswart sniewyt sjoch.

Jawis, Shylock wurdt ûnbitinge haedpersoan en Shakespeare soe Shakespeare net wêze, as er ús yn de persoan fan Shylock neat sjen liet fan Israëls tragyk, mar myn baswieren wurde der nammersto greater troch. Ik wit sels net, oft ik úthâlde kin, hwat ik niis sei: hy koe de Joad net. Hy wie in ûnbidigen minskekenner en yn it trêdde bidriuw komt in fragmint foar, dêr't út blykt, dat er frijhwat fan de Joad bigrypt, as er Shylock sizze lit: Ik bin in Joad. Hat in Joad dan gjin eagen, gjin hannen, gjin sintugen, gjin gefoel, gjin hertstochten? Bloede wy net, as men ús forwounet, stjerre wy net as men ús forgif ynjowt? - Dit is de skreau fan it wyld tsjin de jager, fan de fordrukte tsjin syn fordrukker, fan Israël tsjin syn haters. Ut dizze skôging wei hie Shakespeare fan Israëls tragyk ta Israëls geheim komme kinnen, hie er fan Shylock in greate iensume figuer meitsje kind, great yn syn ûndergong en teken oan de muorre. Dit hat er net opbrocht, der moast in byld fan de Joad komme, dêr't vox populi amen op sizze koe. Bileam hat fan in berch ôf Israël sjoen, dat er flokke woe, mar doe't er gewaer waerd mei hwa't er to dwaen hie, hat er it seinge. Shakespeare woe ek flokke en hoewol't er in amerij op in hichte stien hat, dêr't er in fiere aen fan Israëls wêzen krige, hat er it forflokt. Neffens sechstjin ieuwen kristlike tradysje en tragyk nammers.

Nei dy rop fan Shylock gnjiddet er de Joad sa lang en sa radikael, dat der neat fan him oerbliuwt as in simpele leffert en in ordinaire forrieder. En dit mei men ek de dramaturch kwea ôfnimme. De man, dy't figueren as Hamlet, Ophelia, Macbeth, Lear en oaren skepen hat, hie hjir net mei klompen oer alle psychologyske wetten hinne wâdzje mocht. De fanatike, wrede Shylock, dy't op syn rjocht stiet en syn wraek hawwe wol tsjin elke priis, soe men, al is er net represintatyf foar Israël, yn it ramt fan dit stik psychologysk-dramatysk faeks akseptearje kinne, mar de spinfuotsjende forrieder net. Der is neat, folslein neat, dat dizze ûntjowing oannimlik makket.

De man, dy't de rol fan Shylock spilet, stiet hjir yn ús tiid foar in ûnmooglike opjefte. Ik ha yn Amsterdam de kréaesje fan Paul Meijer sjoen. Dy wie treflik, sa lang as er de fan syn dochter forrette, lijende, tragyske, syn rjocht sykjende Shylock stal joech. Hy bigriep de Joad, dy't klage: for suffrance is the badge of all our tribe - hwant lijen is it teken fan ús folk, mar hy moast fierder spylje en hy koe Shakespeare net ûntkomme en ûnder Shakespeare syn hannen forwurdt Shylock ta in forachtlike smjunt. Yn in ûnmeilydsum fûl krescendo wurdt er ôfmakke. It iene amerij in barbaerske wreker, dy't mei it mes yn 'e hân ropt: Ik swar by myn siel, dat gjin minsketonge noch macht my biprate sil. In toarn letter is er al

[p. 123]

syn ieden forgetten en biddelt om syn jild. En fuort dêrnei is er ré ta it lêste forried: hy ûnthjit, dat er him dope litte sil en fordwynt fan it toaniel as in sleine houn.

Sa is 't yn oarder, de Joad hat forlern, de Joad hat himsels, syn folk en syn leauwe forret, it kristendommelik antisemitisme, dat de Joad allinne akseptearret, as er him dope lit, hat syn gerak krige. Ad majorem gloriam Dei.

Dat is Shylock út De Keapman fan Venetië. Dat is de Joad, lyk as Shakespeare him kant en klear, bret en yn repen snien, útleveret oan de nommele fuivende boargers.

As men dit stik lêst, of opfieren sjocht, hat men in amerij oanstriid om yn de yllúzje to flechtsjen, sa giet it my alteast. De yllúzje: Shakespeare forrifelt hjir grandioos de hiele binde, dit is in persiflaezje fan it klassike antisemityske forhael, in satire fan de greate master op it grouwélichste byleauwe út de skiednis. Mar men wurdt gau wer wekker, der is neat, dat de yllúzje rjochtfeardiget. Der binne noch al twa figueren, dy't funksioneel yn it forhael passe, om it karikaturale byld fan de Joad oant yn it healwize to folmeitsjen.

Jessica, Shylock syn dochter, dy't har heit bistêlt en forriedt, dy't ek nei syn ûndergong gjin goed wurd foar him oer hat en de happy ending feestlik meifiert, wurdt allinne mei wyt skildere. Hja trout dan ek mei in kristen.

En dan is der Launcelot, de clown, Shylock syn feint, dy't hjir de oanwiisde persoan west hawwe soe om as gewisse to funksionearjen, om mei flymjende spot de winnende deugd yn it himd to setten. Mar hy sjongt mei yn it koar fan de braven en jowt syn master de needsaeklike swarte fegen.

Jitris, ik leau net, dat Shakespeare in antisemitysk stik skriuwe woe. Hy wie a-semyt, hy bikroade him net om de Joad, hy hie allinne forlet fan in greate dogeneat en doe hat er nei de Joad grypt, it frjemde driigjende elemint foar alle boargers en beesten fan syn tiid en ûnder syn bitûfte hannen waerd dy, hwat er wurde moast: de ynkarnaesje fan it kwea.

Yn Henri VI docht er itselde mei Jeanne d'Arc, in ieu nei har rehabilitaesje. Hjir is ek in fragmint, dêr't út blykt, dat er wist, mei hwa't er to dwaen hie. Towille fan it Ingelske publyk lykwols moast de faem fan Orléans, dy't it Britske ymperialisme in swiere slach tabrocht hie, foarsteld wurde as in fulgaire dweil en forriedster.

Hawar, dit byld fan Jeanne d'Arc is net gefaerlik, mar Shylock is al gefaerlik foar warleazen. En nammersto gefaerliker nei't er better spile wurdt. Yn Amsterdam hat it selskip Arena de minne smaek hawn, om de Keapman op to fieren foar learingen fan de heechste ulo-klassen en fan middelskoallen. In ploech jongelju, dy't ik frege, réagearre suver ienriedich: Echt hè, die Jood! In jonge skreau yn in opstel: Je kon het venijn en de haat tegen de christenen in zijn ogen lezen. Dat soks hjoed yn Nederlân barre kin, is skandalich. Ik bin it mei Hijmans fan Het Vrije Volk en oare kritisi folslein iens: nei Bergen Belsen, Buchenwald, Mauthausen en oare moardkampen, moat dizze karikatuer fan de Joad net mear op 'e planken komme. De Keapman moat dea en bidobbe.