De Tsjerne. Jaargang 15

[p. 44]

Marten Sikkema:
Doaitsen en de widdou

In jier of tsien sil ik sahwat west hawwe, doe't ik him moete haw. Doaitsen wie in neef fan my, mar it forskeel yn jierren makke, dat ik him út noch yn net as neef biskôge. Ik hie him ek noch nea earder sjoen. Hy kaem út in stedtsje fier yn it noarden.

Fanwegen de tsjinstplicht bidarre er tafallich yn de kazerne dy't in pear strjitten fan ús ôf wie. En oars soe ik him miskien nea net moete hawwe, mar nou kaem er út en troch to uzes op bisite, as er him jouns forfeelde. Hy naem foar ús wol ris in rôltsje suertsjes mei, en geregeldwei fan dy lytse koperne buskes, dat hulzen fan gewearkûgels wiene, lyk as ik letter ûntdutsen haw. Hy learde ús hoe't wy dêrop fluitsje koene. Fierder siet er hwat nuver foar him út to sjen, by ús heit en mem oan 'e tafel, salang dat de tiid om wie en hy nei de kazerne werom moast. Ik lei dan fansels al lang op bêd.

Ik wie net sa tige wiis mei him, al hat er my nea hwat misdien; mar ik stie him net, miskien om't er sa nuvere gril út 'e eagen seach, net folle sei en eins nea ris fleurich wie. Ik sil him dus grif ek net daliks mist hawwe. Mar op in stuit frege ik doch, hwerom't soldaet Doaitsen net mear ris kaem - ik hie miskien bilang by nije hulzen! - en doe krige ik to hearren, dat er fuort wie, útnaeid út de tsjinst wei dêr't er net oer mocht of net oer koe, dat waerd yn it midden litten.

Noch wer letter is my forteld, dat Doaitsen op in stuit, nei't er wer ris yn de ‘nor’ sitten hie, syn suterich griis pakje forruile hawwe moat foar in kreas boargerkostúm, doe de grins nei Dútsklân oergien is, yn Hamboarch oanmunstere hat op in boat, en sa yn Amearika bidarre is. Dêr hied er him delset, yn Chicago, en him talein op de greathannel yn alle mooglike saken. Yn ús lân mocht er him as mislearre en útnaeid soldaet net wer fortoane. Brieven oan famylje lieten fierder witte, dat er him dêr Donald neamde, troud wie mar gjin bern hie en sa linkelytsen in great man wurden wie yn society en sakewrâld. Hy wie fan doel, nei't syn straf forjierre wie, wer nei syn bertelân to reizgjen om de famylje op to sykjen. Dat wie alles, hwat ik fan him wist.

Doe kaem in pear moanne lyn by syn neiste famylje de tynge, dat er forstoarn wie. In notaris, tagelyk freon, die to witten, dat er al syn jild tamakke hie oan in pear greate ynstellingen yn Chicago, útsein in bidrach dat er noch útkeare moast oan syn eardere echtgenoate, dêr't er koart tofoaren fan skaet wie. Inkelde persoanlike eigendommen soene de famylje tastjûrd wurde.

It pakket kaem mei gauwens mei de loftpost. It wie net folle bisûnders: in pakje brieven út it heitelân wei, in pear albums mei foto's (op ien dêrfan stie er as soldaet mei helm en gewear foar in wachthúske by ús âld kazerne!) en in soarte fan deiboek, rûchwei hwat byhâlden en net al to wichtich. Bihalven dan de wiidweidige oantekening dy't hjir yn oersetting folget. Yndie in nuver forhael.

[p. 45]

- Ik bin der nou wis fan, dat it my slagge is. It hat ek lang genôch duorre en de training hat gâns fan myn krêften frege. Hwat de théory oanbilanget wie ik jierren lyn al safier; ik haw der oer skreaun yn inkelde wittenskiplike blêdden en myn skôgings krigen sa foar en nei bifêstiging út forskate hoeken fan de wrâld. Mar by myn witten is it oant nou ta net ien fan de moderne théoryminsken slagge, dit om to setten yn praktyk. Hwat dat oanbilanget bin ik de earste.

Fansels, yn âlde skriftueren, dy't fan théory gjin weet hawwe, wurde út en troch wol gefallen út de praktyk oanhelle, histoaryske feiten mei biwiismateriael der op ta. Mar oant foar koart hat de wittenskip der net oan wollen, krektoarsom bisocht it to ûntstriden, oare forklearringen to finen, it folksleauwe en de folksfantasij de skuld to jaen; en faken heechút de mooglikheit erkenne wollen fan dûbeldgongers dy't as twa drippen wetter gelikens wiene oan de haedpersoan.

It giet dus om in splissing fan de persoanlikheit, of leaver om it ôfskieden út ien persoan fan in oaren, dy't him op oare plakken fortsjinwurdiget. Ik sil daliks tajaen moatte, dat it my oant nou ta net folslein slagge is. Miskien is it op 'en dûr mooglik om to kommen ta twa folslein lykweardige wêzens; mar safier haw ik it noch net, myn ‘twadde persoan’ is perfoarst minder wurdich en minder mânsk as myn ‘earste persoan’. Hwant myn resultaet is oant nou ta: it ôfsplissen út myn eigen ik wei, út myn echte persoan dus, fan in twadden, dy't my wol fortsjinwurdiget op plakken dêr't iksels net oanwêzich bin; mar dêr minder fortoane kin as iksels dwaen koe en soe.

De minsken sjogge myn twadde persoan dus hjir of dêr gean, dêr't ik him hinne ôffurdige haw ûnder twang fan de geast. Hja sjogge him dan blykber yn in foarm en forskining dy't passe by myn persoan en it plak dêr't de forskining spilet. Hoe't dat réalisearre wurdt, is my jit net dúdlik.

Der is noch in wichtige frage: kin myn twadde persoan prate, kin er lûdjaen? Ik twivelje der oan. Wol kin er, hwannear't er opmerkt hwat de lju sizze, bifêstigjende of ûntstridende gebearten meitsje, réaksjes dy't de yndruk jowe fan echtens. Hearre en sjen kin er yn elts gefal ek, mar hwat er trochjowt nei syn stjûrder, de echte persoan, is lang net sûnder lek en brek. Faeks kin dat troch oefening better wurde.

Fjirtsjin dagen lyn haw ik ‘myn twadde’ foar it earst op 'en paed stjûrd. Nei in my bikende oarde, dat like my ynearsten it ienfâldichst ta. Ik hierde dus in plak foar him yn de konsertseale, op it frontbalkon. Mar sels gie ik net hinne, ik gie om deselde tiid nei myn buro ta en die in tal saken ôf dy't driuwend wiene. Lykwols, myn sté yn de seale bleau net leech, myn twadde hat it ynnommen, lyk as ik winske. Hwant net allinnich skreaune de kranten de oare deis, dat ûnder de wichtige persoanen, dy't it galakonsert bywennen, ek myn persoan oanwêzich wie - dy krantelju koene op it lêst de list fan plakbisprekkers neigean sûnder to kontrolearjen oft hja der yndie ek wiene. Mar ik haw de útfierde stikken ek min ofte mear heard, mei it foardiel sûnder mis, dat hja my bikend wiene; ik haw sa likernôch sjoen hwa't der fierder wiene (ek de widdou fan ús eardere ynkeaper wie der, hwat is hja jong en kreas!); en ik haw en bin groete safolle as mar kin. En lykwols wie ik dêr net. Sterker noch: for-

[p. 46]

skate kunden hawwe my de oare deis opskille; hja hiene my sjoen en fregen hoe't it konsert my foldien hie. Guon seine, hja hiene my nei de útfiering to wurd wollen, mar ik hie samar fuort west.

Ik haw allegearre fansels yn 'e waen litten. Mar wier, ik haw dy jouns op it buro oan it wurk west, al jow ik ta, dat ik de holle der net altyd likegoed byhâlde koe. Dêrmei wie myn earste proef dus slagge, sa like my ta. Al wie ik net hielendal wis.

Juster lykwols, of leaver sein fannacht, haw ik de folsleine bifêstiging krigen. Iksels, to witten myn earste persoan, moast tsjin it sin, mar út fatsoen en ek om saeklike redenen, mei de frou nei in jierdeibisite by in relaesje. Tagelyk lykwols wie it persoanielsfeest op 'e saek, in barren dat him ienris jiers ôfspilet. Ik haw der noch nea net by west, al waerd fan my as great man wol alle kearen forwachte, dat ik stevich bydrage soe yn de kosten. Ik haw my dêr ek nea net foarwei wine wollen. Mar soks jowt sûnder mis rjochten. Boppedat forwachte ik, troch wurden dy't ik tafallich opheind hie, dat ek de jonge widdou fan ús eardere ynkeaper diskear fan de partij wêze soe; en foar har haw ik earlik sein altiten hwat in swak sté yn it hert hawn. Hy wie in treflik ynkeaper, de saek hat gâns oan him to tankjen; mar hy is nou al salang wei... Ik woe har dus wol ris treffe, om to bisykjen hwat neijer kontakt to lizzen.

Om deselde tiid hinne, dat de frou en ik nei it jierdeifeest reizgen, furdige ik dus myn twadde ôf. Ik, of leaver hy, seach mei fornuvering, dat yn de kantoarromten alles stil wie. Lykwols klonk earne muzyk; en troch in ljochtskynsel die ynienen bliken, dat hja it feest hâldden yn de kelders. Der waerd drok praet en tige lake.

Doe't ik der yn kaem, foel der hommels in nuvere stilte, as fielden hja har hwat ûntdutsen. Hjir hie ik ommers gjin tastimming ta jown! Mar doe't ik der neat fan sei, mar my deljoech by in taffeltsje, kaem de fleur der stadichoan wer yn; dêr't de dranken harres ta diene. Hja hiene de saek dêr alhiel ynrjochte ta feesthoale. Efter de taep stie in âlde klerk to jitten, en hy forgeat himsels likemin; der wie in dounsflier, der wiene sitsjes en sels in pear âlde divans. It wie allegearre provisoarysk, mar net ûnaerdich. Op it sjongen fan in âld grammofoan, dy't fan myn sekretaresse bitsjinne waerd, dounse it jongfolk dat it klapte. De âlderein siet to praten, to swetsen sels guon, en de gleskes to leegjen; dan kroaden hja nei de taep ta om nije foarrie. Sa, ik wist nou alteast, hoe't myn bydrage bistege waerd, mar it wie my wol nei 't sin.

Ynienen bispeurde ik, op in divan yn de fierste hoeke, de widdou fan ús eardere ynkeaper. Hja glimke tsjin my en wonk mei de hân oft ik dat út komme woe. Ik joech my deun nêst har del. Nimmen seach nei ús om, it feest waerd aloan wylder, it muzyk skreauweriger, en it ljocht foel ek al ris út. Hawar, dit wie harren frijetiidsbisteging, it wie myn saek net.

Hja glimke tsjin my en bigoun to praten. ‘Ik wie wol wiis mei him, mar hwat jowt my dat? Hy is nou safier fuort en it is salang lyn, dat er by my wie. In bleek oantinken, mear bliuwt der fan soks net oer.’

Ik, of leaver myn twadde, wie tige bliid dat to hearren. ‘Dat treft alhiel’, andere ik, of tocht it alteast. Hja sil it wol bigrepen hawwe, nim ik oan.

[p. 47]

‘It spyt my sa, dat Jo troud binne’, sei hja.

‘My likegoed’, bisocht ik to anderjen. ‘Mar men kin doch wol wiis mei inoar wêze, sûnder trouplannen fuortdaliks?’ Oft hja it fette hat?

Ik joech har in tút, doe't de lampen wer út giene, en dat fette hja yn elts gefal al. Hja noege my sels, ris in jountiid by har op har flat to kommen, om gesellich hwat to praten.

It spiet my ta de teannen út, dat it feest om ien ûre sletten waerd mei de meidieling, dat de heechste man, joun foar it earst oanwêzich, moarn op it wurk gjin kleijen hawwe mocht oer slûge arbeidskrêften. Dat hie ik der oars bêst foar oer hawn, om noch hwat by har to sitten.

Dit is dan it forslach fan hwat myn twadde bilibbe, wylst ik mei de frou op dy jierdeipartij siet, en my dêr danich forfeelde. Hja seine út en troch, dat ik wol slûch wêze koe, ik wie slim ôfwêzich bytiden. Hja moasten ris witten hawwe hwêr't ik tahâldde. Om goed ien ûre binne de frou en ik ôfstutsen. En wer kaem de twivel yn my boppe.

De oare deis lykwols, op 'e saek, seagen hja allegearre nei my mei in eachopslach fan forstânhâlding, as wie ik opnommen yn harren geheim. En as wisten hja ek hwat fan myn geheim ôf. Net ien sei der lykwols in wurd oer, en iksels allikemin.

Nei it skoft haw ik myn kreaze jonge widdou opskille, ik mien de widdou fan ús eardere ynkeaper, dat in treflik man wie. Mar earst, om my to oertsjûgjen, haw ik yn de kelder west en konstatearre, dat him dêr in stevich feest ôfspile hie, dêr't frijhwat flessen en glêzen by sneuvele wiene; de âld grammofoan stie der ek noch. Mei dy wierheit yn it hert haw ik har dus frege hokker joun ik komme mocht. En hja hat sein fan moarntojoun al. Hja hat it dus fette.

It wurdt fansels frij ienfâldich, dêrhinne to gean sûnder dat immen it bispeurt. Mar it giet der nou om, net myn twadde persoan ôf to furdigjen - al sil er der net wiis mei wêze dat dizze kâns him ûntfytmanne wurdt - mar sels, as earste persoan, hinne to gean; hwant dy is oan alle kanten folsleiner, al is er bytiden slim ôfwêzich. De twadde kin dan thús, by de frou, hwat slomje efter de krante. Hwant hja binne noch lang net lykweardich, en ik freegje my ôf, oft hja it ea wol wurde sille. De geast, hoe sterk ek, hat syn grinzen.

Noch leaver soe ik der yn hiele hear en fear hinne reizgje, sûnder ôfsplissing, om der folslein by to wêzen. Mar oft ik dat rêdde sil, ik wit net, ik wit net... -

Hoe't dit ôfroun is, sille wy wol nea gewaerwurde; it feit, dat myn neef Doaitsen dy't him Donald neame liet neitiid skaet is, hoecht der noch net op to wizen dat dit aventûr slagge is. En oft er syn útfining noch faker brûkt hat, mei hokker resultaten, wy sille der net mear efter komme. En sels oft er yn dit stik de wierheit en neat as de wierheit jowt, it sil foar altyd yn it tsjustere bliuwe. Hoe hat er dit dan hawn? Wied er eins wol normael? Ik seach him wer foar my as soldaet: hwat in nuvere eagen! En dat it him ynienen oanfleach dêr yn de kazerne, sa slim dat er hommels weiwaerd, dat seit dochs ek al hwat oer de persoan. Hy hong ommers oan it lân dêr't er weikaem, dêr tsjûgen de brieven fan dy't er út en troch

[p. 48]

skreau. Dêr stie alle kearen yn, dat er fan doel wie werom to kommen hwannear't de straftiid foar it útnaeijen forfallen wie... En dan samar fuort to gean!

Safier wie ik mei de oersetting fan syn notysjes en myn oantekeningen dêrby. Ik miende dat hjir alles mei sein wie. Juster lykwols kaem der immen by my: de fortsjinwurdiger fan in great útjower, dy't plannen hie ta in nije rige hânboeken en myn help ynroppe woe. It die bliken, dat de man oarspronklik út itselde plak weikaem, dêr't myn neef Doaitsen berne en greatwurden wie.

‘Hy is wer yn Amearika, nou?’ sei er. ‘Hoe soe it him gean?’

Ik andere, dat er koartlyn forstoarn wie.

‘Nuver’, wie syn andert, ‘doe't ik sa'n healjier lyn yn myn berteplak mei fakânsje wie, wie hy dêr tafallich ek; wy hawwe noch togearre fûstke!’

Dus dochs?