Trotwaer. Jaargang 26

[p. 89]

Albertina Soepboer
De ferskrikkingen fan de Seefûgelfrou

Oer: Tsjêbbe Hettinga 1992, Under seefûgels. De kust, Ljouwert, Frysk & Frij.

De Femme Fatale wie in populêr tema oan de ein fan 'e 19e ieu yn de skilderkeunst en de poëzij. Gustav Klimt dy't oan de ein fan 'e 19e ieu yn Wenen skildere, wie in ekspert yn it skilderjen fan grutte kloften hûngerige froulju dy't der útsjogge oft se graach in man ferliede woene om him dêrnei op te iten. Dizze Belle Dame sans Merci komme wy ek by de dichter Rimbaud tsjin dy't in frou beskriuwt dy't har man wol graach de kiel tichtknipe wol. Faak wurde sokke froulju as in sfinks, in soarte fan slang of in sirene beskreaun of skildere. Dizze keunsters lykje nije Adams dy't fan de apel fretten ha en yn har poëzij en skilderijen sjen litte dat it har net sa bêst bekaam is.

De Femme Fatale is in tema dat eins altiten werom komt yn de literatuer. Foarbylden binne der by de rûs: Eva, Helena, Judith etc. Yn de dichtbondel Under seefûgels. De kust fine wy ek sa'n fatale frou. It lyryske ‘ik’ wrakselet mei de leafde en in frou yn dizze bondel. Yn swier dramatyske poëzij sketst de dichter in relaasje tusken in man (ik gean der foar it gemak mar efkes fan út dat it in man is) en in frou, wêryn't de man de frou as Femme Fatale sjocht.

It earste part fan dizze bondel hjit Under seefûgels. It binne 13 gedichten dy't allegearre deselde foarm hawwe: 5 strofen, dy't sels ek wer fiif rigels telle.

Yn it earste fers wurdt fuortendaliks al de sfear tekene dy't yn de rest fan Under seefûgels hieltiten weromkomt. It fers begjint mei de rigels: ‘Tsjin 'e wyn fan 'e see yn roppe wylpen / De dei út 'e skulp fan 'e nacht tefoaren, / Yn in swart gewaad in frou,.../’ (s. 9).

Yn dit sitaat steane al de wurden dy't de sfear bepale sille yn it earste skift lykas: ‘nacht’, ‘swart’, ‘see’, ‘wyn’, ‘weagen’ en fansels it wurd ‘frou’. Yn syn nochal lyryske poëzij konstruearret de dichter mei dizze wurden de wrâld fan de ‘ik’-figuer. Dy wurden wurde op sa'n manier brûkt dat it byld fan dizze wrâld foaral negatyf, wyld en swart is.

It metrum lit ek dúdlik sjen hoe't de ‘ik’ yn dizze fersen him fielt: ‘En ik ferfar, mei, de see fan it bloed / Efternei, de slangedûns fan swart fleis / Temjitte, en mei, sit ik dy

[p. 90]

op 'e hûd en / Djipper, mei dy, dy't willich meigiet, mei’ (s. 9). It hieltiten werheljen fan it wurd ‘mei’ jout it fers in soad feart. Dy feart liket wol in soarte fan wanhope dy't noch in kear fersterke wurdt troch it enzjambemint. It is hast ûnmooglik om te sykheljen yn dizze rigels.

Yn it twadde fers komt de frou wer werom, mar krektlyk as yn it earste fers is net dúdlik oft it hjir om in frou giet of om in seefûgel: ‘It strân, dat him (útklaaid) ferstrûpte yn / Dyn swarte rôbe (fynmêskich fiskernet dat / Net mear as in moanne fange kin), yn dyn / Wjokken dy't driuwe op in flecht...’ (s. 10). De frou is in seefûgel en de seefûgel in frou. De fierdere beskriuwing fan de seefûgel dy't fan it soart ‘sulvermok’ is, is nochal negatyf. Ek yn it echt is de konnotaasje fan it wurd ‘sulvermok’ negatyf: it binne rotbisten, se binne fierstente te grut, se pikke mar raak, se hawwe in ferskriklik lûd en der binne fansels tefolle fan dy rotbisten.

It byld fan de seefûgel yn it gedicht liket op dat fan in Femme Fatale. Se is heal frou en heal bist en dat byld wurdt noch in kear fersterke troch de konnotaasje fan it wurd dy't der net om liicht. Dizze frou is in frou dy't pikt, raast en mannen opfret lykas in sulvermok syn fisk.

Der binne mear fergelikingen. Yn it tredde fers wurdt de ‘ik’ fergelike mei in boat (s. 11):

En wer spiel ik yn wrak hout oan it strân
Oan mei knapte mêst, teraffele seil en fok
En sâlt en brân, dy't my de siel, de strôte,
Leagen; mei dyn wynderjende wjokslach noch
Yn 'e nekke, flechtet de sjouwerman...

En at er oan de ein fan it fers tinkt dat er it wrakhout opbaarnd hat yn ‘de waarme jiske fan dyn grize fearren’ (s. 11), dan hat er it mis. It bist fleant noch boppe de floed.

Fers fjouwer en fiif jouwe krekt sa'n byld. ‘Mei sjongen en drinken yn in tizebosk fan / Netten en linen. Under seefûgels bin ik / Under gjalpen fan geniet, ûnder ynfloed: / Sy, mei de swierbefiske mûle...’ (s. 12).

Sa as troch it hiele skift fleane hjir ek wer hiel wat symboalyske fûgels foarby, lykas ‘fjoerreade papagaaien’ (s. 13) dy't de seks wol symbolisearje sille. Mar it giet wer mis. De boat slacht wer op it strân en de papagaai is yn in ‘stoarmfûgel’ feroare.

Yn de lêste twa strofes fan fers njoggen lykas yn fers seis, sân en acht, is de ‘ik’ noch hieltiten oan it wrakseljen yn ien fan de moaiste stikken fan dit skift (s. 17):

De tiid (sûnder de karre fan 'e striid
Te sjen dy't er lykwols lûkt). Gefjocht
Under de hûd om twahûnderttachtich dagen
En nachten, trije seizoenen fan triennen
En mar útsjen: strânljip op hege poaten,

Op syn foarpost, op wacht, wylst de jûn
Falt (mei de snaffel yn 'e fearren fan de
Nacht) en stjerren (yn watten fan winsken).

[p. 91]

 

Mei de see komme de dampen oan en mei de

 

Molkeglêzen lampe yn dyn hutte fan huver.

De fergeliking mei de strânljip is in orizjinele en moaie fergeliking. Hy is net sa klisjee-eftich as de eksoatyske seks en de jankende stoarmfûgel fan fers fjouwer.

It wurdt hieltiten slimmer. It wurdt ‘wyld en moardsuchtich’ en komt út by ‘en ik meitsje dy ôf / (Skrikgoadinne mei pikhouwiel út 'e rotsen/kap)...’ (s. 19). It is net hielendal dúdlik oft it om lustgefoelens giet of dat de frou echt fermoarde wurdt, mar eins is dat ek net wichtich. Wichtich binne de heftige gefoelens dy't de ‘ik’ foar de frou hat. Ek yn it lêste fers kin er der net foar flechtsje: ‘En nochris wer falt de nacht / Fan har gewaad: as in swart bit yn it iis’ (s. 19).

Hy kin gjin kant mear út, want hy sit yn de kloeren fan in Femme Fatale.

Part twa hjit De kust en kin beskôge wurde as ferfolch op it earste part. De fersen geane net sa faak mear oer de see en de wyn, mar spylje op it lân dêr't de ‘ik’, op 'e flecht foar de frou, noch hieltiten oan it wrakseljen is mei himsels en de frou. De wrâld wurdt net allinnich mear mei wurden út de natuer konstruearre, mar ek mei ‘havenwurden’ lykas ‘stêd’, ‘hoer’ en ‘de kroech.’ De ‘ik’ doarmet yn dizze nije wrâld om, mar komt ek hieltiten dy oare wrâld wer tsjin.

Dochs is it twadde part in minder koherent geheel as it earste part. It is minder ien ferhaal dêr't hieltiten deselde wurden en tema's brûkt wurde lykas yn part ien. Ek de foarm fan dizze fersen is oars. Se hawwe allegearre in eigen foarm.

It earste fers ‘It Wikeler Hop’ begjint echt prachtich (s. 27):

En wer op 'e flecht foar de lekkende kraan

Fan it fertriet, mei in toarst yn 'e hals

Fan eat dat nea te ferslaan wêze sil, mar

Ek mei in ferljochting dy't gearballet

Yn it krús dat ik draach fan terp nei terp,...

En al reint it, oan de ein is er ‘wer op 'e flecht nei de lekkende kraan / fan it fertier, falt, koel, de earste rein’ (s. 29).

It twadde fers fan dit skift, ‘It gers it hea en de rook fan beide’, jout ek in stim oan de frou. Yn dit fers moetet de ‘ik’ in frou dy't him har ferhaal fertelt. Dat ferhaal stiet yn in oar lettertype tusken de oare fersen en komt út 'e mûle fan 'e frou. Dit part hat ek in hiel oare toan en dat komt benammen, omdat heftige eigenskipswurden en de yngewikkelde, faak stuiterjende enzjambeminten hjir efkes net brûkt wurde (s. 30):

Sa giet soks yn 'e weareld
Mar by ús thús stonk it as
De hel. Koest alle finsters
Tsjininoar iepensmite

[p. 92]

 

As it bûten waaide dat

 

It rikke, dan noch wie it

 

Net te bankjen. Wat in stank.

 

Ja, wat in smearlapperij.

It docht bliken dat de frou in wraaksuchtige hoer is dy't klear stiet mei it slachtmes om har poaier te fillen. Har wize fan praten moat it rûge, it wrede fan har suggerearje, mar it jout ek in byld fan de frou. As de ‘ik’ wer praat, is it op 'e nij wer allegearre dramatyk om in man en in frou hinne. De sobere wurden fan 'e frou wurde wer ferfongen troch it swier symboalyske taalgebrûk.

Yn 'e rest fan dit part dwaalt de man benammen troch 'e stêd, sjocht hoeren en heart wer it kriten fan de seefûgels. Hy rekket it byld fan de frou mar net kwyt en se wurdt hieltiten ferskrikliker beskreaun. De Femme Fatale hat har wurk goed dien.

Yn it foarste plak is Under seefûgels. De kust in aparte bondel. De dichter hat in soad lef om de hiele bondel troch mei mar in pear tema's te boartsjen en dat ek noch spannend te hâlden foar de lêzer. Hy hat it oandoard om de lêzer in ferhaal te jaan en net in protte lytse en losse fersen. Dat freget in soad tiid en konsintraasje fan in dichter.

Dat is ek fuort de swakte fan de bundel. Te faak wurde deselde wurden brûkt en dat hat as konsekwinsje dat de krêft fan de wurden minder wurdt. En yn poëzij ha de wurden dy krêft no just nedich.

Ek it hieltiten werheljen fan bylden lykas de frou as seefûgel of fergelikingen fan minsken mei fûgels, meitsje de poëzij minder krêftich. De lêzer tinkt al gau: dit ha ik al earder lêzen. It werheljen fan bylden en wurden yn in bondel kin wol, mar dat moat dan eins sa dien wurde dat it byld of wurd in nije lading krijt en dat bart hjir net altiten.

Soms binne der ek safolle bylden yn ien fers dat de lêzer deryn ferslacht. Dy bylden wurde ek noch in kear oanset mei in soad eigenskipswurden dy't dramatyk suggerearje moatte. Dy dramatyk is dan te folle en is net echt mear.

Dochs bliuwt it in ynteressante bondel, want al mei al foarmje de ferskrikkingen fan de man en syn seefûgelfrou in prachtich ferhaal. It is de dichter slagge om it ferhaal fan Adam en syn apel op 'e nij op in fassinearjende wize te fertellen. Nettsjinsteande alle swakke punten fan de bondel, hat de lêzer oan de ein fan 'e bondel in sterk byld krigen fan de wrâld dy't de dichter makke hat út wurden. It is net allinnich mar in wrâld op papier bleaun. En dat is presiis wêr't it yn de poëzij om draait.