Trotwaer. Jaargang 26

[p. 26]

Jetske Bilker
Mannen ûnderinoar

Oer: G. Willem Abma, Freonen ûnder elkoar; Ljouwert: Utjouwerij Fryslân, 1993.

Freonen ûnder elkoar is de twadde roman fan G. Willem Abma, dêr't de protagonist in folwoechsen man is. De oare is De klinyk (1983). Yn 'e oare romans (In satansbern, en de fjouwer romans oer Heard Hissema), giet it om de ûntjouwing fan in jonkje ta man. In wichtich ûnderlizzend tema is dêrby yn hoefier't âlden in minskelibben ferwoastigje kinne by it grutbringen. Dêr ûntlient him in ûntjouwingssearje fansels goed foar. It is in fertsjinste fan Abma dat er sa'n searje fan fjouwer boeken oan de moderne Fryske literatuer levere hat.

Freonen ûnder elkoar skynt in kaairoman te wezen, mar omdat ik gjin ûnderfining haw mei it middelbere ûnderwiis yn Fryslân, wurd ik by it besprekken fan it boek net pleage fan ‘wat de feiten wiene’.

De haadpersoan fan Freonen ûnder elkoar hat mei itselde hjirboppe neamde basistema wraksele. Op ien fan 'e lêste siden jout er as antwurd op de fraach fan in kristlik skoalbestjoer wêrom't er net yn tsjerke komt: ‘Men kin as âlden in bern oan 'e grûn ta ôfbrekke, it leechlizze en fernederje en men kin it in gefoel jaan dat it befêstige en oanfurdige wurdt’. (s. 213). Lokkich giet er der net fierder op yn, want dy matearje (hoe wier ek!) kin jin gau de kiel úthingje. Net dat Teade Reitsma, de man dêr't it om giet, gjin nuvere oanslaggen hat. Hy is frijfeint, hat sa syn oanwensten, mar syn kollega's fertoane ek eigenaardich gedrach (in gebedsje opsizze nei it iten, alles telle wolle...). Mar op himsels is it al in ferromming dat it no ris net om sa'n nuverenien as Heard Hissema giet.

It petear tusken trije kollega's oan in kristlik middelbere skoalle, te witten Bouwe Runia, Wigle Jansma en Teade Reitsma foarmet it begjin fan it boek. Dêrmei begjinne ek de swierrichheden fan de lêste, Reitsma, de godstsjinstlearaar. Hy lit him frijút gean oer syn twifels omtrint syn berop en seit ek noch dat er gjin lid fan in tsjerke is. De titel van dit earste haadstik is deselde as dy fan it boek. Hjirmei hat de auteur blykber oanjaan wollen dat Reitsma yn dit petear te fier gien is

[p. 27]

en dat dat ek de reden is dat er op 't lêst by it bestjoer op 't matsje komme moat. Mar it is net bot oannimlik makke dat er dêrom ûntslein wurdt. As er daliks nei it earste haadstik foar de stêf komme moat, krijt er krityk op syn hâlden en dragen foar de learlingen oer. Foardat it petear mei It Bestjoer plakfynt oan 'e ein fan it boek, is der ûnderwilens al safolle bard, dat it de lêzer net oan wol dat dit earste petear him parten spile hat. Wat dan al, bliuwt ûndúdlik. Faaks woene se fan him ôf en hat syn kollega Wigle aardich wat ynfloed hân op syn reputaasje.

Dizze Wigle wurdt no krekt troch Reitsma as in freon beskôge. Wigle is de oare godstsjinstlearaar, mar hy wurdt sa drammerich en suertsje-achtich beskreaun, dat men Reitsma yn syn adoraasje al gau net mear folgje kin. Dêr komt dan ek noch by dat der fjouwer (en in heal) haadstikken skreaun binne út it perspektyf fan de fertrouwensman fan 'e skoalle - Kruinen - wei. De oare haadstikken binne (op in útsûndering nei fan alwittende en oare fertellers), beskreaun út it eachweid fan Reitsma wei, al is it dan al yn 'e ‘hij-foarm’. Wol in maklik foefke fansels, want sa kinne de personaazjes even ferantwurde ferklearre wurde troch in psycholooch. Wat de haadpersoan net witte kin (en troch it personale perspektyf wit de lêzer inkeld Teade Reitsma's gedachten en waarnimmingen), wurdt de lêzer troch it ik-perspektyf fan Kruinen gewaar. (Sa is Wigle absolút net solidêr foar Teade oer, mar dat wit de lêste net en sa wurde tragikomyske sitewaasjes yn 'e hân wurke.)

It foardiel fan it perspektyf fan Kruinen is dat der in wat oar ljocht op de personaazjes falt. Sa is de miening fan Kruinen oer Teade wol funksjoneel. Want in betingst by it skriuwen út ien perspektyf wei is, dat dat dan al boeiend bliuwe moat. Mei allinnich Teade Reitsma as waarnimmer, tinker en ferteller wie it ferfelend wurden. En net yn it lêste plak, omdat Reitsma yn feite in ûnynteressant personaazje is, dy't de saken net gau genôch hat, alteast net sa gau as de lêzer.

De freonskip fan Wigle en Teade is ien fan 'e wichtichste tema's fan dit boek. Oan 'e ein fan it ferhaal wit Teade ek dat er mei Wigle mar net fierder moat. Dat er it noch sa lang úthâlden hat, moat in teken fan syn iensumens wêze. (Dat hie psycholooch Kruinen nammers ek al opmurken.)

In oar tema sil de korrupsje fan de stêf en it Algemien Bestjoer fan in kristlike skoallemienskip wêze. Der wurdt teminsten faak fersuchte: ‘En dat op in skoalle dy't har kristlik neamt’. It is altyd maklik ‘skoaren’ as in auteur immen in lang heechdravend gebed opsizze lit en tagelyk oantoane wol dat dy persoan as mins net doocht: ‘In man fan macht ynstee fan gesach. In man dy't alder-

[p. 28]

geloks net as mof berne is, want mei sokken hie Hitler de oarloch noch wol ris winne kind’ (s. 188) en: ‘Reitsma en ik sjogge inoar oan as de foarsitter mei syn swier lûd útstelt de gearkomste te iepenjen. Wy dogge de hannen gear en bûge ynmoedich de holle. Reitsma likegoed. De klok tikket klear en derten troch de leadswiere wurden fan it gebed hinne [...] Hel en ferdommenis wachtet dyjingen dy't yn sûnde en ferdjer libje, mar, der is ferjeffenis foar elkenien dy't weromkomt fan syn dwaalwegen en libje wol nei de geboaden fan de Heare Zebaoth. De Heare der Hearskaren, de Almachtige, sil straffe de goddeleazen, mar hy kin ek genedich wêze’ (s. 190). Sokke effekten binne fiifentweintich jier lyn al útkôge troch Wolkers en 't Hart.

Hjir hat ek wer in oar tema mei te krijen: dat fan in learaar godstsjinst dy't net mear achter syn fak stean kin. Dat wurdt wol aardich útdjippe. It yn 'e banken hâlden fan 'e learlingen dy't godstsjinst net as eineksamenfak hawwe, is al in ramp, dy't noch fergrutte wurdt troch de eask dat in learaar godstsjinst in foarbyld wêze moat. Syn fak is it nammekaartsje fan 'e skoalle. Hy wurdt dan ek op 't lêst op non-aktyf steld (ûntslaan kinne se him fansels noait), mar hy nimt sels al it roer yn hannen en giet by de skoalle wei.

In miste kâns fan it boek is de ferdwining fan Afke Zelle. Troch de achternamme moat dit motyf blykber wat pikants krije, mar dat is der net goed útkommen. It wol mar net dúdlik wurde wêrom't Reitsma derfan fertocht wurde moat it fanke te ferbergjen. De yntinsje fan de auteur hat, tink, west om sjen te litten dat alles brûkt wurdt om Reitsma fan dy skoalle ôf te krijen, en dat er sels dêr fan fertocht wurdt. Dat is ien fan 'e oarsaken fan it net dúdlik kiezen tusken twa gedachten fan it boek. Dat in stêf fan in skoalle personiel fertinkt fan de ferdwining fan in learlinge krijt wat bespotliks, de roman wurdt der kluchtich fan en dat kin net hielendal de bedoeling west hawwe: Reitsma moat al serieus nommen wurde. Hielendal oan 'e ein is Afke Zelle ynienen teplak. Dosint Bouwe Runia - de oare freon - hie net sein dat se swier wie en yn in abortusklinyk siet. Dit wurdt oan Teade meidield en dat is it dan wer. Der hie wol folle mear mei dien wurde kinnen.

It net kiezen tusken twa gedachten docht ek bliken as men oan haadstik 8 ta is. It soe my gjin nij dwaan as de earste sân haadstikken in stik earder skreaun binne as de lêste fjouwer. De roman foarmet gjin ienheid.

Yn dat haadstik wurdt in noch nea earder neamde learaar opfierd: Bokke Sturtsje. Boppedat feroaret it fertelperspektyf. It wie al rommelich yn 'e earste sân haadstikken,

[p. 29]

mar no komt der ynienen in alwittende ferteller by dy't de lêzer blykber even bybringe moat wa't Jean Genet wie. De roman feroaret dan ek nochris fan reëel nei absurd mei de beskriuwing fan de sekte yn Turns om de reade boarre hinne. Blykber hat de auteur him yn dit haadstik even ôfreagearje wollen op syn eigen kollega's. Dat soe dan noch wol aardich wêze, as it mar in funksje hie binnen de ûntjouwing fan de roman. Dat hat it net en it docht dus ôfbrek.

Freonen ûnder elkoar is in boek skreaun troch in man, oer mannen. Dat docht bliken út syn beskriuwings fan froulju. Of se binne in lustobjekt, of se binne in dom sloof. De froulju dy't der yn foar komme - en dat binne der net folle - binne wrâldfrjemde skepsels. Sa hat konsulint Kruinen in echtgenoate oan wa't er nea ferteld hat, dat er joad is (s. 114). Yn syn ik-perspektyf hat er it oer ‘de frou’ (‘de frou blykt op my wachte te hawwen’ (s. 124). De fammen op 'e skoalle en yn 'e pizzeria binne altyd ‘leidige fammen’, as soene se altyd wol yn wêze foar in nûmerke (‘Afke wie in leidich fanke. Echt in foarliken ien’ s. 34). In oar fanke wurdt wol hiel ûnnoazel ôfskildere as se útdrukkingen mei in dûbele boaiem brûkt, yn in petear mei konsulint Kruinen oer har minnaar (s. 37).

By it Bestjoer sit mefrou Foekje Algra, in keine en kwiere húsfrou dy't ûnder de gearkomste allinnich mar domme opmerkings makket. Fansels kin in húsfrou net eat sizze dat der yn slacht. Se is uteraard de skriuwster yn it bestjoer, twadde skriuwster sels. En om it winske effekt fan de earme learaar foar in machtich bestjoer te berikken, kin men no ienkear net in frou mei in maatskiplike karriêre yn dat bestjoer sette, dat makket it foar in man allinnich mar yngewikkelder.

Sels Rineke, echtgenoate fan Wigle, ûntkomt net oan it klisjeebyld fan de froulju fan Abma. Wat docht in frou dy't net oan har trekken komt? Se giet mei de meast dominante kollega fan har man op bêd, ek al hat dy in keunstgebit. Runia is dan al sa ferskriklik ôfskildere, dat it hast ûnmooglik is dat in frou wat yn him sjen soe.

En wat te tinken fan de learares dy't ek sollisitearret nei de trije oeren pastoraal mentoraat? (s. 124-125):

‘Nei him gie der in jong, leaf en wrâldfrjemd learareske nei binnen. Net alhiel sa't it heart, mar hy hoegde mar foar de húskedoar stean te gean om it petear op de keamer fan Bouwe tusken it foarstejiers learareske en de kommisje folgje te kinnen. Har naive reaksje, útsprutsen mei in skruten lûd brochten bulderjende laitssalvo's teweech. It begrutte him hast om it fanke. Se moasten net hurder laitsje, dan waard it gek oanstekken. Der gie in wike oerhinne, doe lies er op it prikboerd dat it learareske de trije oeren fan it pastoraal mentoraat

[p. 30]

krigen hie [...] Wat net útsprutsen is, mar likegoed it wichtichste motyf foar har beneaming is, is it feit dat it learareske presys docht wat Wigle foar eagen stiet.’

Sjoch hjir de wrâld yn 'e eagen fan Reitsma. Allinnich Reitsma?

Wol aardich en typysk Abma, bliuwt it fiksearre wêzen op lytse lichaamlike tekoartkommingen, lykas de skôging fan Kruinen oer de gielgulpigens fan syn kollega's, en de ta yn details beskreaune waarnimming fan ‘lytse giele kopkes’ op it gesicht fan de konsjerzje.

Ek typysk Abma is, dat de personaazjes te lijen hawwe fan it graach wat fertelle wollen fan Abma sels. Sa lit er psycholooch Kruinen ûnder it autoriden neitinke oer it ferlerngean fan it wurd ‘skar’: ‘Op 'e skarren weidzje fredich hûnderten skiep. It wurd skar bringt my wat yn 't sin’, en dan tinkt er fierder oer it boerebedriuw sa as dat eartiids wie. Dat ûnderwerp komt net werom en seit ús fierder ek neat oer Kruinen dy't as personaazje dan ek net folle foarstelt.

Wat ek nochal ris bart, is dat der in stik kolleezje jûn wurdt fia de petearen. Sa is der in petear tusken Wigle en Teade yn de pizzeria (s. 79):

‘Presys, presys. Wat Adorno oanbelanget, do seidest lêstendeis dat de Frankfurter Schule datearre wêze soe. Dat is perfoarst net sa. Der is okkerdeis noch in kongres wijd oan de Frankfurter Schule op de Erasmusuniversiteit fan Rotterdam. Horkheimer, Habermas, Adorno, Löwenthal...’
“Fromm, Marcuse, Neumann, Walter Benjamin. Hâld mar op, ik ken de nammen en rûchwei de teoryen. Ik leau der neat fan dat se net achterhelle binne. Ien as Freud, dy sil bliuwe. Dy loftse nijljochters hawwe jierrenlang besocht om Freud yn in kwea deiljocht te setten en wat sjogge wy? Der ûntstiet in nije wittenskip, de psychohistoarje, dy't psychoanalytyske teoryen tapast op de bestudearring fan 'e skiednis. Peter Gay hat út dy optyk wei in prachtige biografy fan Freud skreaun, Arthur Witzman fan Max Weber.”’

Fierder komt dat net wer te praat, de mannen piele yn it boek net mei filosofy, op syn heechst tinkt Reitsma nei oer Freud, mar dit stikje petear hat gjin inkele oare funksje as toane wat de auteur wol net allegearre wit. Sa no en dan krijt de lêzer in stikje edukaasje út 'e mûle fan ien fan de personaazjes, sûnder dat soks by dy persoan heart.

Sa sit it boek fol mei erudite wiisheden oer psychology en literatuer. It wurdt wol hiel bespotlik as immen oer de ‘moskeeask’ begjint (s. 114):

[p. 31]

‘- Meskien dat Teade ús earst ris útlizze wol wat dy moske-eask ynhâldt [...] -
“Wis wol. Yn in essay oer de roman yn “Het sadistisch universum” seit Hermans dat der yn 'e roman by wize fan sprekken net in mosk sûnder gefolgen fan it dak falle mei.” [...]
“Hat Maarten 't Hart dêr yn it Hollands Maandblad net in artikel oer skreaun,” freegje ik Reitsma.
“Krekt menear Kruinen, jo binne op 'e hichte. 't Hart referearret yn dat artikel oan Matteüs 10 dêr't ek sprake is fan mosken dy't net samar fan it dak falle. 't Hart fynt Hermans in dûmny dy't it mear om in religieus as om in estetysk ideaal gean soe. 't Hart pleatst foar dûmny Hermans Vladimir Nabokov oer by wa't de wiere romankeunst him net bekroadet om regels. By 't Hart falle de mosken dan ek sûnder gefolgen fan it dak, hy moat neat hawwe fan de klassike eask fan de hanneling.”
- Presys, presys, Teade bedoelt dat 't Hart yn Nabokov in meistanner fûn hat yn dy syn teoryen tsjin dy mislike Hermans. -’

It boek mei al de losse einen, ûnútwurke plots en personaazjes dy't mar raak tinke wat de auteur even kwyt woe, is it dúdlike bewiis fan wat er tinkt fan ‘dy mislike Hermans’. Wie it no de bedoeling dat we Abma yn it rychje pleatse fan Maarten 't Hart en Vladimir Nabokov? Of wist de auteur te goed dat syn roman as los sân oan inoar hinge?