Trotwaer. Jaargang 26

[p. 14]

Claas Riecken
Noardfrysk tusken lêsfoer en literatuer

Oer: Nils Århammar, Christina Tadsen an Ommo Wilts (red.) 1993: Skriiw Fresk. Teksten tu a fresk literatüürweedstridj 1989/90. - Bräist/Bredstedt 1993.

‘De hiele Noardfryske literatuer bestiet út sa'n lyts espeltsje boeken, dat men se maklik yn in diplomatekoffer meinimme kin!’, sa wurdt yn Noardfryslân faak in bytsje tryst sein. Oer de kwaliteit fan dy literatuer heart men gauris sarkastysk: ‘Wat yn oare talen bledfolling is, wurdt yn Noardfryslân al as literatuer beskôge!’

Yndie hat de Noardfryske literatuer sawol yn oantal as (mei útsûnderingen) yn kwaliteit net in soad om 'e hakken en kin hja alhiel net mei de literatuer fan Westerlauwersk Fryslân ferlike wurde. Suver beskôge soe men it earder hawwe moatte oer priuwkes fan literatuer of skriuwerij, om gjin falske ferwachtings fan heechsteande literatuer wekker te roppen. Foar de Noardfryske literatuer binne der mar in bytsje lêzers, amper skriuwers, der is gjin literêr klimaat mei tydskriften, ynterne diskusje, in avant-garde, ensafuorthinne. Yn tsjinstelling ta Fryslân kin men yn Noardfryslân mar amperoan wat fan it idee ‘Fryslân en de wrâld’ fernimme, dat it liket as binne wy stykjen bleaun yn it tiidrek fan Dokter-om en Waling-om. De skriuwers dy't tsjintwurdich it meast wurdearre wurde yn Noardfryslân, bygelyks Jens Mungard, Albrecht Johannsen en Lorenz Conrad Peters, binne allang ferstoarn. Dat men jin benammen rjochtet op de âldere skriuwers hat nei alle gedachten dêrmei te krijen dat de taal fan dy skriuwers as geef Frysk beskôge wurdt. Mar ek yn kwantiteit is de Noardfryske literatuer sûnt dy tiid tebekrûn. De tsjintwurdige literatuer bestiet benammen út koarte ferhalen en koartswilige stikjes yn kranten.

Dy sitewaasje wie genôch reden om yn 1989/90 de earste Noardfryske literatuerkriich te hâlden, om de Noardfriezen op dy wize oan te trunen ta it skriuwen yn har eigen taal. It gong om it literêre sjenre fan it koarte proaza, ferparte yn koarte ferhalen en saaklike teksten. De bondel Skriiw fresk befettet de bydragen fan de kriich, alles meiinoar 73 teksten fan 47 skriuwers, wêrfan 't 16 in priis krigen. Men kin der bliid om wêze

[p. 15]

ze dat in protte dielnimmers foar de earste kear de pinne opnaam hawwe om wat yn it Frysk te skriuwen. Boppedat wienen hast alle Noardfryske haaddialekten fertsjintwurdige, benammen it Mooringer Frasch - it wichtichste dialekt fan de fêstewâl - en it dialekt fan Föhr en Amrum (Fering-Öömrang). De Fering skriuwster Ellin A. Nickelsen dy't de earste priis krige, fertsjinnet omtinken fanwege har literêre kwaliteiten. Har novelle Jonk bradlep (Tsjustere brulloft, s. 34-53, ek ôfprinte yn it Noardfryslân-nûmer fan Trotwaer 1992) ‘sprekt oan troch de ferminging fan wurklikheid en fantasije, fan deistige saken en Fryske myten’ (Ritva Århammar & Anke Joldrichsen yn: Nordfriesland 93 (1991), s. 25).

Jonk bradlep is in spannend ferteld, mystykmytysk leafdes- en houliksferhaal. Treflik slagge is de ferbining fan tradysje en moderne tiid. Dêryn spilet in midsieusk dûnsliet, de ferneamde, mankelyk-riedseleftige âld-Fering ballade ‘A reder treed abai uun a daans’, ek mei. Dy ballade en Ellin Nickelsen har besteklike beskriuwing fan it deistich libben op Fear, foarmje de ûnderdielen fan de tradysje yn it ferhaal. Modern is de leafdes- en houliksskiednis dy't net bûn is oan tiid en plak. De ein fan de hanneling bliuwt op it lêst lykwols wat dizich, wat fan in soad lêzers net sa bêst begrepen waard. Jonk bradlep is sûnder twivel in ferriking fan de Noardfryske literatuer, dat men mei hoopje dat de skriuwster nei dit debút yn de takomst noch mear skriuwe sil. De novelle is yn 1991, tegearre mei in kassette, by it Nordfriisk Instituut ferskynd en is yn de bondel nochris op 'e nij printe.

Sawol Ellin Nickelsen as de beide twaddepriiswinners, August Gonnsen en Sönnich Volquardsen, hawwe in wat apartige libbensrin. Sa is Jonk bradlep yn India skreaun, dêr't de skriuwster fan 1987 oant 1991 as universitêr dosinte wenne hat. Gonnsen, dy't út de Bökingharde wei komt, hat syn twa ferhalen ek yn it bûtenlân skreaun. Hy is al yn 1952 út Noardfryslân fuortgien en is professor yn Kanada. Oars as it universitêre en bûtenlânske libben fan dy twa, is it libben fan de boer Volquardsen. Hy komt út de Wiedingharde, mar wennet al tsientallen jierren op Eiderstedt. Alhoewol't Eiderstedt histoarysk sjoen ta it Fryske taalgebiet rekkene wurdt, is it Frysk dêr al in pear ieuwen útstoarn. Volquardsen foarmet mei syn húshâlden dus in Frysk eilân yn in oarstalige oseaan. Volquardsen hat op it mêd fan femylje- en streekskiednis al ferskate kearen publisearre (oant no ta yn it Heechdútsk) en syn publikaasjes tsjûgje fan grutte oanlis en kunde. Der kin noch fermeld wurde dat in fearnspart fan de dielnimmers oan 'e literatuerkriich Friezen-om-utens binne en seis dielnimmers it Frysk pas as folwoeksenen leard hawwe.

[p. 16]

De twadde priisdrager August Gonnsen oertsjûget mei syn ferhaal ‘Bai e wäile’ (s. 17-30). It is it ferhaal fan in man yn in trijehoeksrelaasje tusken twa froulju, fermongen mei oantinkens oan de bernejierren dy't autobiografysk lykje te wêzen. It ferhaal bringt jin Elise Heitmanns ‘Di üülje Ford’ (Heitmann, E. 1969: Naiere tääle üt näi än für. - Flansborj, s. 96-116) yn it sin dêr't it allyksa giet om it tema fan de moeting mei in jeugdleafde, dy't al jierren yn it bûtenlân wennet. Gonnsen syn personaazje Lorns, lykas de skriuwer in Noardfryske emigrant, hat, alhoewol't hy in suksesfol en tefreden libben yn it bûtenlân liket te libjen, syn libbenslok net fûn. Syn houlik rint op 'e non en Lorns rekket yn 'e besnijing fan oantinkens, in langstme nei leafde en waarmte, dy't er nettsjinsteande syn ynternasjonale wrâldske libben fynt by syn jeugdleafde Ilse yn it âlde heitelân Noardfryslân. Mar ear't Lorns kieze kin foar de dimmene en degelike, trouwe Friezinne Ilse, moat er him earst losmeitsje fan de eroatyske Marga dy't in fêste bining net oan wol. De moderne wrâld wurdt yn in ynfâldige tsjinstelling set ta it heitelân dêr't de tiid skynber wol skoft hâldt. Hjir bedraacht Gonnsen himsels, want syn opfetting oer it heitelân is dochs wat te folle idealisearre en romantisearre. It tradisjonele aspekt fan Gonnsen syn ferhaal docht ek al bliken yn de titel, want in ‘wäile’ (in wiel, poel) is yn de Noardfryske literatuer troch ferneamde fersen fan heit en soan Albrecht Johannsen ferieuwige. Ek Redlef Volquardsen slút mei syn ‘Üt bai e wäile - samer 1989’ (s. 102-104) nei alle gedachten derby oan. De bydrage fan Gonnsen yn de kategory saaklik proaza is wat in ôfdijer: in ferfeelsume reisbeskriuwing oer de Amish-befolking fan Noard-Amearika. Yn it neiwurd wurdt de fraach op it aljemint brocht, oft it fêsthâlden oan it âlderwetske foar it Noardfrysk in kâns wêze soe.

Wêr't Gonnsen de twadde priis yn de kategory epysk proaza krige, hat Sönnich Volquardsen de twadde priis yn de kategory saaklik proaza wûn. Syn genealogyske ferhaal ‘Tääte än sään’ (‘Heit en soan’, s. 218-236) is tige spannend skreaun. It ferhaal nimt jin mei en is hast in soarte fan genealogyske detektive. It berêst op eigen ûndersyk dat it ûnbekende lot fan in yn 1902 emigrearre sibbe beljochtet, dy't oant dan ta as ferlern beskôge waard. De taal fan Volquardsen is tige goed fersoarge en dúdlik. Dat is mei it each op it ûngewoane tema och sa te bewûnderjen: wittenskiplike ferhalen yn it Noardfrysk, al giet it mar om genealogy, binne noch altiten útsûnderingen. Volquardsen syn betûfte kundichheid op dat mêd, mei ynbegryp fan syn tekstkrityske noaten, kin oaren ta foarbyld wêze. Syn foarbyldfunksje skynt fertuten te dwaan, want Volquardsen syn folwoeksene bern, Thora, Carsten

[p. 17]

en Redlef, hawwe ek allegear in priis wûn.

De kar fan de sjuery foar de earste trije priiswinners stiet net yn 'e kiif. De trije neamde bydragen, dy't heech boppe alle oaren útstykje, wienen op harsels al de muoite fan de kriich wurdich. Benammen Jonk bradlep is fan sa'n hege kwaliteit dat it fierhinne de bêste bydrage is. De bydragen fan de 12 treddepriiswinners binne fan tige ûnderskate kwaliteit. Dochs woe de sjuery, troch de ferdieling fan de tredde priis oan safolle dielnimmers, benammen oantrune en nimmen teloarstelle. De skriuwers dy't gjin priis krigen, berikke yn 'e regel amper literêr nivo en sille fierder bûten beskôging bliuwe. Mar no earst wat oer guon fan de 12 treddepriisdragers:

Benammen Dörte Hansen-Jaax har mearkes freegje omtinken. Har mearkes ‘Tou latje tääle’ (‘Twa lytse teltsjes’, s. 78-80) binne tige kreas en och sa stringint opboud. Tematysk binne se djipdollend en dêrtroch foar folwoeksenen op syn minst sa nijsgjirrich as foar bern. Dêrmei heakket se oan by de oarspronklike ferteltradysje fan mearkes, dy't útsoarte ek net allinnich foar bern ornearre wienen. De beide mearkes folje it gat op dat der is troch it ûntbrekken fan oarspronklik oerlevere Noardfryske mearkes.

It ferhaal ‘Emil’ (s. 59-62) fan Carsten Volquardsen beskriuwt de krisis fan in geastlik beheinde, dy't út it tehûs ûntsnappe wol. De skriuwer besiket om it barren út it eachweid fan de hendikepte wei te beskriuwen en it slagget him yn alle gefallen om de lêzer safier te krijen, dat hy der ris in prakkesaasje oan besteget. Oars in frijwat ûngewoan ûnderwerp foar in ferhaal yn it Noardfrysk, dat lykwols nei it skynt in autobiografysk elemint yn him hat, om't de tsjinspiler fan de hendikepte lykas Volquardsen in ferfangend tsjinstplichtige ferpleger is.

Yn Thora Volquardsen har ferhaal ‘Önj e fråmde (‘Om utens’, s. 63-69) wurdt de tsjinstelling tusken de frjemde omjouwing versus it heitelân stal jûn troch it kontrast fan Dútsk en Frysk. Dit stylmiddel ferliest lykwols gau syn krêft, om't de hanneling tige ienfâldich is. Folle kundiger hat bygelyks Ingwer E. Nommensen de tsjinstelling Frysk-Dútsk brûkt yn syn al lang ferskynde ferhaal ‘Di ååpelbuum’ (yn: Nordfriesland 71, sept. 1984, s. 87-88). ‘Önj e fråmde’ giet boppedat te lang oer itselde motyf fan it earme, ôfbeunde fanke. It slot is amper orizjineel en wat saai.

In woldiedige útsûndering op de wiidfersprate idealisearring en romantisearring fan it (Fryske) ferline troch de âldere skriuwers foarmet de bydrage fan Nis Jochim Petersen dy't yn 1919 berne is. Syn autobiografyske femyljeferhaal ‘Jü üülj gou tid wus for maning ai gödj’ (‘De goeie, âlde tiid wie foar in protte net goed’, s. 202-216) is net min

[p. 18]

skreaun, mar rekket wol ris wat fan it spoar. Petersen beljochtet it tiidrek oant it freedsum útinoarfallen fan it Eastblok. Syn hope is dat de minsken op in dei yn frede en sûnder oarloch meiinoar libje sille.

Idiomatysk geef Frysk fynt men, sa't men ferwachtsje koe, by âldere skriuwers lykas Carsten Jappsen. Yn dy syn weromtinken oan de Russyske kriichsfinzenskip - ‘Wat deer sü aw huum tuköm’ (‘Wat der sa op jins wei komt’, s. 134-140) - fynt men gjin bitterheid.

De measte oare priiswinners en alle oaren hawwe literêr net folle te betsjutten. Dat wol net sizze dat har wurk sûnder belang wêze soe. Ek mank dy bydragen binne nijsgjirrige en slagge stikjes te finen. Lykwols binne der ek in stikmennich ferhalen, dy't wrychtich allinnich beskriuwing binne sûnder hanneling. Njonken in protte ûnskuldige, smûke ferhalen binne der ek twiveleftige idealisearringen fan it Frysk oant en mei ferhearliking.

In ferrassing wie dat de al bekende Noardfryske skriuwer Ingwer E. Nommensen bydragen ynstjoerd hat, dy't fierhinne ûnder syn earder nivo leinen. Men soe suver tinke dat er it mei opsetsin dien hat, om't er oars grif ien fan de gadingmakkers foar de earste priis west hie.

It is typysk foar it Noardfrysk, dat in protte ferhalen har dwaande hâlde mei femyljeskiednis of ferhalen út de femyljesfear. Noardfrysk is tsjintwurdich hast allinnich noch femyljetaal en in petear oer femyljeoangelegenheden is in typysk Noardfryske gesprekssitewaasje. It is ek typysk dat guon bydragen besteane út anekdoaten oer ûnfoldwaande kennis fan Friezen fan it Leech- en Heechdútsk, bygelyks Hilke Brodersen har ‘Preestertün’ (s. 113) en Elke Roelofs har ‘Rootenalarem’ (s. 120-121). Benammen de âldere generaasje hat noch faak de stigmatisearring fan it Frysk meimakke. In soad leararen en âlden wienen fan betinken dat lju dy't Frysk praten, fansels in minne taalbehearsking fan it Dútsk hienen.

De útjefte fan de bondel Skriiw fresk is net min besoarge. Der binne mar in bytsje printflaters, de besoargers hawwe war dien op de yllustraasjes by guon bydragen, mar benammen taalkundich is it boek tige krekt neisjoen. Staveringsflaters sil men yn de teksten suver omdoch sykje, wat út it eachweid fan taalbefoardering wei tige te priizgjen is. Dat it boek pas nei trije jier ferskynd is, is lykwols in te hege priis foar de taalkundige krektens.

Njonken it oantrunen fan nije skriuwers soe men yn de takomst ek oare mooglikheden besykje moatte om in goede Noardfryske literatuer te ûntwikkeljen. Sa is der de mooglikheid om in hiele rige âlde, oant no ta netprinte hânskriften te publisearjen. Wa't de Noardfryske bibliografy fan Anke Joldrich-

[p. 19]

sen (Joldrichsen, A. 1988-1990: Bibliographie des nordfriesischen Schrifttums von 1661-1969, dl. I-II, - Kiel / Amsterdam) trochsneupt, sjocht hoefolle wurken noch net printe en dêrtroch meast ûnbekend binne. In oare mooglikheid soe wêze om bânopnamen te meitsjen fan goede fertellers en dy dan op skrift te setten en út te jaan, lykas Ype Poortinga dien hat yn Fryslân.

Soene de Noardfriezen yn 'e takomst in twadde literatuerkriich hâlde wolle, dan kinne de dielnimmers genôch oantrún fine yn de bondel fan har foargongers, want it boek noeget út ta skriuwen.

De skriuwerfan de resinsje is ôfstudearreyn it Frysk oan de Universiteit fan Kiel en hâldt him fierder û.o. foar it Nordfriisk Instituut dwaande mei it Noardfrysk yn de media.

Oersetting: Arjen Versloot, Hilaard