Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 32

[p. 220]

Pompelmoes.

Onder pompelmoose geeft de New English Dictionary eenige zeer interessante mededeelingen over de geschiedenis van ons in zooveel talen overgenomen pompelmoes, de bekende naam van de Citrus decumana:

There is no native name in Malaysia resembling pompelmoes; the Javanese name is djeroek, the Chinese yu. In the opinion of Dr. Kern of Leiden, who has given special attention to oriental words, this is a compound, of which the second element is probably limoes (in French orthography limousse), a name applied to this fruit in Old Javanese, Malay, and Lampung, borrowed from the Portuguese limoes plural of limâo, lemon, citron, under which the Portuguese included the species of Citrus found by them in them in the East. In Malay, limu or limãu is still used in this general sense. The first element may probably represent the Dutch pompoen pumpkin, in reference to the large size of Citrus decumana, so that pompelimoes, pompelmoes may have been compressed forms of pompoen-limoes, i.e. ‘pumpkinlike citron’, an apt descriptive designation. The name pompone was actually applied to the fruit by Tavernier, Voyages aux Indes.

Waar nu deze etymologische verklaring eigenlijk op drie gissingen berust, is eenige twijfel wel gewettigd, hoe vernuftig ze ook gevonden is. Daarom is m.i. een andere oplossing van de moeilijkheid niet misplaatst.

Dat in ons pompelmoes een samenstelling schuilt, zal door iedereen grif toegegeven worden. De vraag is echter welke elementen het woord bevat. Tegen limoes als tweede lid is ook niets in te brengen. In den vorm limas [spr. uit liməs] is het laatstgenoemde gemakkelijk genoeg te vinden in de oudere geschriften over Indië. Een der oudste mij bekende plaatsen is héél uit het begin der 17^de eeuw uit W. Verhoeven, O.I. Voyagie 1607/27, pag. 28:

[p. 221]

Omtrent de Eylanden van Quimades hadden 16 Vadem diepte, op de gantsche Cust verversinghe ... als Bonanas, Inianas, Limas ...

Bij W. Schouten, in wiens O.I. Voyagie, verschenen in 1676, ook de oudste bewijsplaats voor pompelmoes aangetroffen is, is er sprake van limas-boomen op pag. 66 van zijn reisverhaal:

wy quamen [op Tamahoo] by een plaetse die met eenige Lymas-boomen beplant stonden; welcke Lymas dat een soorte van suure en seer wrange Limoenen waren die soo vaerdigh van 't geboomte afgeschut wierden, dat yder daer van de zacken vol kreegh.

Vermoedelijk zijn hier de kleine limmetjes bedoeld, zooals ook in de volgende aanhaling, waarschijnlijk de oudste, zoo het woord niet bij van Linschoten voorkomt, uit J. van Neck, Reisverhaal dato April 1599:

Nevens deese capelle [op St. Helena] stonden eenighe vijghenboomen ... oock een boom met oranjes en een ander met limas ... ses ofte acht boomen met oranges en limas, daer sij 't gheen daeran was afplucten en onder malcander ghelijckelijck deelden, waervan een ider omtrent een hoet vol voor sijn porcij ontfinck.

Verder heet het dato Mei 1599:

Die vruchten sijn oranges, granaten, limas en vijghen.

Tegen de inéénschuiving van pompoen + limoes tot pompelmoes is alléén het bezwaar in te brengen, dat het proces voor dien tijd wel wat gekunsteld is, hoewel niet onmogelijk, aangezien pompoen ook door de Hollanders op andere vruchten toegepast is. Zoo heeten bijv. de iacca's, Eng. jack-fruit in de Tweede Scheepvaerd van 1598, p. 55: lange pompoenen. Met het oog echter op vormen als het in den N E D vermelde, maar niet door bewijsplaatsen gestaafde, Nederlandsche *pompelimoes, het Fransche pampelimouse uit 1696 (N E D) en het Tamil pampalimasu (N E D) is m.i. een natuurlijker oplossing te vinden.

In het Woordenboek der Ned. Taal van De Vries en Te Winkel is opgenomen bombeen, dat bij Vondel voorkomt in de beteekenis van: dik, gezwollen been en volgens De Bo in het bijzonder

[p. 222]

de naam is voor de zoogenaamde olifantsziekte en verder is bombeen ook de naam voor den stinkappelboom (crateva tapia). Als bijvorm van bombeen vermeldt het Woordenboek pompbeen. Uit 17^de eeuwsche geschriften - en toevallig uit het meergenoemde reisverhaal van W. Schouten - blijkt nu dat naast pompbeen ook pompelbeen in gebruik is geweest, waarin pompel denzelfden dienst doet als het Hoogduitsche Pumpel in Pumplerose, de naam voor de groote, dikke pioenroos - vgl. ook Pumpel = kleiner, dicker Mensch (Grimm). Ziehier de passage te vinden op pag. 277 van Schouten's O.I. Voyagie:

Onder de Malabaren worden geen kleyn getal Mans- en Vrouwspersoonen gevonden, die van de jonckheit ... met een seer dick Pompelbeen zyn gequelt: de swelling begint gemeenlyck onder de knie en eyndight in of omtrent de voet ... hebbende somwijl de dikte van een Oliphantsbeen.

Is het nu niet eerder aan te nemen, dat waar pompelbeen voor een heel dik been uit het moederland onzen zeevaarders reeds gemeenzaam was, zij naar analogie daarvan gesproken zullen hebben van pompellimoes, en zoo van pompelmoes?

f.p.h. prick van wely.