Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 32

[p. 68]

Het rendier in Maerlant's Naturen Bloeme.

In Verdam's Mnl. Wdb. VIII kol. 81 op tarant leest men in eene aanmerking: ‘In het duitsche volksboek van den tweeden Faust (“Gesch. van Christoff Wagner”) komt tarant voor als naam van een soort van vee in Lapland (t.a.p. (uitg. Josef Fritz) bl. 88: “sie bawen keinen acker und ziehen kein viech als nur das thier, tarandum genennt”). De bet. is duister’.

De Natuurlijke Historie van ouden en nieuwen tijd kan hier echter licht verspreiden. Op gezag van Theophrastus, die onder de in 't Noorden wonende dieren een τά ρανδος vermeldt, vertelt ons Plinius (Hist. Nat. VIII 52): ‘Mutat colores et Scytharum tarandus - Tarando magnitudo quae bovi, caput maius cervino nec absimile, cornua ramosa, ungulae bifidae, villus magnitudine ursorum. Sed cum libuit sui coloris esse, asini similis est. Tergori tanta duritia, ut thoraces ex eo faciant. Colorem omnium arborum, fruticum, florum locorumque reddit, in quibus latet metuens, ideoque raro capitur’. Op grond van deze beschrijving wordt ook tegenwoordig nog door de natuurhistorici de naam cervus tarandus voor het ‘rendier’ gebruikt, zooals ongetwijfeld ook in de door Verdam aangehaalde plaats.

Aan de verklaring van het, misschien Scythische, tarandus zal ik mij niet wagen, al is het verleidelijk er eene samenstelling in te vermoeden van een (Lapsch?) ta met ran of rand, dat in het, blijkbaar niet oorspr. Germaansche, on. hreinn, ags. hrân kan zijn overgegaan, ook nog door Kiliaen opgegeven als reen of reyn (naast reyner). Met dier samengesteld kennen niet alleen wij het als rendier maar ook het on. als hreindyre, de. als rensdyr, eng. als raindeer en hd. als renntier. In het Mlt. treffen wij het in rangifer aan, o.a. bij Thomas van Cantimpré, die dat woord op zijne manier aldus verklaart ‘ex re nomen habet,

[p. 69]

quia rangifer quasi ramos gerens’. In de vertaling, die Maerlant Nat. Bloeme II vs. 3389-3410 van Thomas' beschrijving van het rendier geeft, noemt hij (volgens de hss. althans) het dier rangium of randium. Daar is het vooral het reusachtig gewei, dat hij van het dier vermeldt, maar wat vroeger had hij al, zonder het zelf te weten, van hetzelfde dier iets anders verteld, nl. Nat. Bloeme II vs. 3243-3254:

‘Pirander, tellet ons Solijn,
Es ghevoet als een swijn,
Ghehornet ende ghehovet mede
Harde vele na des herts sede;
Ru ghehaert alst waer een bare.
Van hem scrivet hi openbare,
Dat sijn haer die vaerwe ontfaet
Sulc als die stede es daert gaet;
Ist cruut, boem, aerde of gras,
Et ontfaet die ghelike das.
Hierbi ist goet te verstane,
Dattet pijnlec es te vane’.

Zooals men ziet, zijn deze woorden zoo goed als letterlijk de vertaling van de boven uit Plinius aangehaalde plaats, al wordt hier ook Solinus als bron opgegeven, die natuurlijk zijne wijsheid aan Plinius dankte. 't Is nu ook wel duidelijk, dat de naam pirander (door wiens schuld laten wij in 't midden) hier voor tarandus in de plaats getreden is.

Vermoedelijk komt het rendier bij Maerlant nog eene derde maal, en weer onder een anderen naam, voor. Hij spreekt nl. Nat. Bl. II vs. 425-431 van de alches (‘als ons Solinus seghet’), maar wat hij er van zegt komt geheel overeen met de mededeeling aangaande een dier, dat Plinius, Hist. Nat. VIII 16 met de alces (d.i. de elch of eland) vergelijkt, nl. de achlis, een Scandinavisch dier: ‘natam in Scandinavia insula, nec unquam visam in hoc orbe, multis tamen narratam’. Hij noemt het als gelijkende op de alces en zegt er dan hetzelfde van, wat wij ook bij Maerlant vinden, ‘labrum ei superius praegrande: ob id retrograditur in pascendo, ne in priora tendens

[p. 70]

involvatur’. Het komt mij voor, dat Plinius hier met de achlis het rendier bedoelt, dat hij in elk geval van den eland onderscheidt. Dat in Verwijs' uitgave, vs. 427, gherste naar de varianten in gherse moet veranderd worden, zij terloops nog opgemerkt.

Intusschen ontbreekt ook de alces zelf bij Maerlant niet. Men vindt dat dier onder den bedorven naam alay II vs. 397-408. Op grond van Thomas van Cantimpré heeft Dr. H.W. van de Sande Bakhuysen (Tijdschrift I bl. 196) reeds in vs. 398 ‘na den cameel ghedaen’ verbeterd in ‘na den mule ghedaen’ (‘mulis prope consimile’). Bij Plinius VIII 16 leest men ‘alcem jumento similem’; maar wat dan verder van de alces door Maerlant wordt verteld (nl. dat hij de knieën niet kan buigen), zegt Plinius van de achlis, trouwens ook weer te onrechte, want bij Caesar, De bello gallico VI 27, kan men dat nog uitvoeriger van de alces gezegd vinden. 't Waren dus niet eerst de middeleeuwers, die verkeerd compileerden.

Ook nog voor een geheel ander dier komt bij Maerlant de naam Tarans voor, nl. Nat. Bloeme VI vs. 745-760. Allicht zou men geneigd zijn, daarin de bekende groote Italiaansche spin, Tarentula, te zien, doch te onrechte. Wanneer Maerlant het dier ‘een serpent van gheslachte van scorpioene’ noemt, denkt hij zeker niet aan eene spin, en Plinius, op wien hij zich daarbij, uit de tweede hand, beroept, evenmin. Hij bedoelt inderdaad een dier, dat op een schorpioen gelijkt en waarvan hij verder terecht opmerkt, dat, zij het in het Oosten ook al vergiftig, het ‘in Italien pleghet te sine sonder venijn’. Aan die beschrijving beantwoordt, veel meer dan de reuzeuspin, een beweeglijker diertje, de gekko, die ook nu in de wetenschap den naam tarentola mauritanica heeft en tot de orde der hagedissen behoort.

Amsterdam 9 Juli 1912.

j. te winkel.