Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 14

[p. 310]

Σμάραγδος.

De namen van edele gesteenten behooren veelal tot die woorden, welke door den handel van het eene volk tot het andere worden overgebracht en wier oorspronkelijk vaderland dikwijls moeilijk is aan te wijzen. In de oudheid was Indië meer dan eenig ander gewest beroemd om zijne diamanten (vajra-), saffieren (indranīla-, çanipriya-), robijnen (padmarāga-), topazen (puṣparāga-) en smaragden (marakata-), die van de Indusmonden naar het Semitische westen werden vervoerd. Het kan derhalve geen verwondering wekken, dat somtijds met het juweel ook de naam daarvan in verre streken bekend werd. Omtrent hebr. sappīr (waaruit gr. σάπϕειρος) weten wij met zekerheid, dat het uit skr. çanipriya- verbasterd is, maar ook gr. σμάραγδος, aan welks geschiedenis deze regelen zijn gewijd, heeft waarschijnlijk zijn weg van Indië naar Griekenland gevonden. En toch is marakata-, marakta- geen echt-Indisch woord: het laat zich niet alleen uit geen bekenden wortel verklaren, maar ook zijn ongewoon, niet-Indogermaansch voorkomen doet uitheemschen en wel Semitischen oorsprong vermoeden. In dit geval schijnen de Indiërs het product van hun eigen land met dien naam te hebben genoemd, welken de overzeesche kooplieden er aan gaven.

Aan A. Müller, die voor verscheiden jaren de Semitische woorden in het Grieksch verzameld heeft, was het natuurlijk niet onbekend, dat de smaragd in het Hebreeuwsch bāreqet wordt genoemd, maar hij hield dit voor ontleend uit het Sanskrit (Bezz. Beitr. 1, 281). Ook σμάραγδος was volgens hem onmiddellijk uit marakata- overgenomen, want - zooals hij (t.a. p. 1, 300) terecht opmerkte - ‘das μ in σμάραγδος gegenüber Hebräischem lässt eine Semitische Vermittlung nicht sehr annehmbar erscheinen.’ Zeer voorzichtig drukt Prellwitz (Etym. wb. 292) zich uit: ‘σμάραγδος ist ein (semitisches?) Fremdwort, das mit ai. marakata-m, marakta-m in Zusammen-

[p. 311]

hang steht.’ Weder eene andere opvatting vinden wij bij Lewy (Die Semit. Fremdwörter im Griechischen 57), die van hebr. bāreqet uitgaat en in σμάραγδος-marakatam een Semitisch handelswoord wil zien, terwijl hij den zonderlingen Griekschen vorm door volksetymologischen invloed van σμαραγέω ʿdreunenʾ tracht te verklaren.

In hoofdzaak is het gevoelen van Lewy zeer aannemelijk. Dat hebr. bāreqet een echt-Semitisch woord is, mag niet betwijfeld worden, daar het, zooals men reeds lang heeft opgemerkt, van den wortel brq ʿschitterenʾ is afgeleid. Ook omtrent de Indische vormen marakata- en marakta- moeten wij Lewy's opvatting deelen, want beide laten zich voortreffelijk tot een hebr. phoen. *bāraqat, *bāraqt herleiden en de overgang van b in m is wegens de physiologische verwantschap dezer klanken volkomen begrijpelijk. Maar over σμάραγδος kan verschil van meening bestaan.

Reeds in mijne recensie van Lewy's verdienstelijk werk (Museum 3, 83) wees ik op de onwaarschijnlijkheid eener inwerking van σμαραγέω op den naam van een edelsteen. Slechts bij overeenkomst van vorm of beteekenis is volksetymologische assimilatie van heterogene woorden denkbaar, maar σμαραγέω en een uit het Semitisch ontleend *βαραϰτος of *μαραϰτος stonden te ver van elkander af om door den etymologiseerenden en combineerenden volksgeest te worden vereenigd. Het is daarom niet ongeraden eene andere verklaring voor het Grieksche woord te zoeken.

Naast σμάραγδος vinden wij een bijvorm μάραγδος, maar het spreekt vanzelf, dat wij dit naast elkander staan van vormen met en zonder s niet met gevallen als στέγος: τέγος op eene lijn mogen stellen. In στέγος: τέγος hebben wij immers met worteldoubletten der Indogermaansche stamtaal te maken, terwijl wij van σμάραγδος met zekerheid kunnen zeggen, dat het niet van geslacht op geslacht uit een ver, proethnisch verleden was overgeleverd. Maar hoe moeten wij ons dan de verhouding van μάραγδος tot σμάραγδος voorstellen?

Een beslist antwoord kan ik op deze vraag niet geven, maar bij gebrek aan zekerheid bied ik anderen, die meer bevoegd

[p. 312]

zijn in dezen een oordeel uit te spreken, de volgende gissing ter overweging aan. Reeds Müller achtte het op grond van de m waarschijnlijk, dat de Grieken hun σμάραγδος van de Indiërs hadden leeren kennen. Thans, nu wij weten, dat het woord oorspronkelijk Semitisch was en met een b begon, heeft zijne opmerking aan bewijskracht gewonnen. Het zoude immers al zeer toevallig wezen, als de Grieken en de Indiërs onafhankelijk van elkander de b door m hadden vervangen en alleen uit deze overweging sluit ik mij in dit punt gaarne bij Müller aan. Wat μάραγδος betreft, dit kan onmiddellijk uit marakta- zijn overgenomen, maar bij σμάραγδος moet nog iets anders in het spel zijn geweest. De smaragd kan namelijk in het Sanskrit ook açmā maraktaḥ (of met vṛddhi māraktaḥ) genoemd worden, daar açman-, getuige Çat. Brāhmaṇa 6, 1, 2, 3, ook van schitterende steenen werd gebezigd. De plaats, die ik volgens het Petersb. wb. aanhaal, luidt aldus: Atha yad açru saṁkṣaritam āsīt, soʾ çmā pṛçnir abhavat. Natuurlijk worden met açmā pṛçniḥ doorschijnende, glinsterende steenen bedoeld, zulke die gewoonlijk maṇi- genoemd worden. Men kan zich de zaak nu aldus voorstellen, dat de Grieken een Indisch açmā mā̆raktaḥ als *σμαμαραγδος overnamen en dit door silbendissimilatie tot σμάραγδος vereenvoudigden, evenals *ϰαρδαμαμωμον in den volksmond tot ϰαρδάμωμον werd (P.B. Beitr. 20, 39).

Eéne moeilijkheid blijft echter ook bij mijne opvatting onopgelost: waarom lieten de Grieken de kt van marakta- niet onveranderd en vervingen zij die door γδ? In geen geval mag men mij echter tegenwerpen, dat directe ontleening uit het Indisch onwaarschijnlijk zoude zijn, want - van andere woorden afgezien, welke men grootendeels bij Franke, Z.D.M.G. 47, 595 v.v., verzameld vindt - bij alle geleerden geldt het als uitgemaakt, dat de naam van een ander gesteente (βήρυλλος of βήλυρρος uit prākr. vērūliya-, vēlūriya-, skr. vāiḍūrya- ʿberylʾ) onmiddellijk van Indië tot de Grieken is gekomen.

Amsterdam.

c.c. uhlenbeck.