Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 14

[p. 38]

Middelnederlandsche fragmenten.

III. Fragment van eene zestiendeeuwsche uitgave van het volksboek Van den ridder metter zwane.

Tot nog toe werden geene exemplaren gevonden van uitgaven van het volksboek van den Ridder metter Zwane, vóór 1600 verschenen. Dat er wezenlijk bestaan hebben, wist men o.a. door de van 1547 gedagteekende approbatie der uitgave van 1763 (Amst. bij Kannewet). Volkomen zekerheid geeft thans de ontdekking van het fragment, waarvan hieronder de inhoud wordt medegedeeld, iets wat zeker geene overdaad is, gezien het weinige dat van de Middelnederlandsche bewerking der sage van den Zwaanridder overgebleven is.

Het fragment is, jammer genoeg, slechts één vel druks, waarvan aan den onderkant en aan de linker zijde een strook is afgesneden, waardoor de laatste regel van folio 1 en 4 telkens geheel verloren is, alsook een gedeelte aan het einde der regels op folio 1a en 2a, en aan het begin der regels op folio 1b en 2b. Stellig behoort het fragment tot eene uitgave van de eerste helft der 16^de eeuw, misschien wel tot die van 1547; het zou me echter niet verwonderen, indien later bleek dat het vel tot eene nog oudere uitgave behoort. Ik laat den inhoud dan ook diplomatisch afdrukken, met dien verstande, dat de verkortingen opgelost, maar te gelijker tijd cursief gezet zijn. Het einde van een regel wordt telkens door twee loodrechte streepjes aangegeven. Waar het papier door wormsteken beschadigd en dientegevolge de tekst onleesbaar is, wordt dit door stipjes aangeduid. Mocht later ooit een volledig exemplaar eener zestiendeeuwsche uitgave gevonden worden, dan zal men zich kunnen vergewissen of ons fragment er ja dan niet deel van uitmaakt. Het ontbrekende is aangevuld naar deze twee jongere uitgaven: Een Schoone Historie / En Miraculeuze Geschiedenisse Van den Ridder metter Zwane ... Amsterdam, By Joannes Kannewet ... 1763. 4^o (met approbatie van 1547).

[p. 39]

tekstkritische noten

Een schoone Historie van den ridder van avontueren Helias Genoemd den Ridder met de Zwaen. T'Antwerpen, By Franciscus Ignatius Vinck ... z.j. 4^o (met approbatie voor schoolgebruik van 1610).

Deze en andere aanvullingen staan cursief tusschen rechte haakjes. Beurtelings staat nu eens de Amsterdamsche, dan eens de Antwerpsche uitgave het dichtst bij den oorspronkelijken tekst; toch is de eerste de volledigste, daar de censuur in de tweede nog al geknipt heeft. Onder den tekst van het fragment, deel ik ook dien van de twee andere uitgaven mede, eveneens diplomatisch afgedrukt. Zoo kan men zich een klaar denkbeeld vormen van de verhouding der drie drukken, en van de manier waarop onze middeleeuwsche ridderromans in het algemeen door de nakomelingschap behandeld werden.

Het fragment begint, nadat Koning Oriant zijn kroon aan Helias heeft overgedaan, en deze zich gereed maakt om Matabrune te gaan straffen.

fol. 1a. al blide waren. so nam hy met hem .iij. M. v[oetbooghschut]‖ters. ende .ij. M. glauen¹⁾ sonder dat voetvolck [ende daer wa]‖ren. v.C. grauers. die waren gestelt bi. C [. edele ridders.] ‖ so track hi van lilefort ende beleyde dat slodt [Mombrant ende] ‖ bestormdet so vreeslijc dat hijt wan ende qu[am daer binnen.] ‖ Ende die coninck helias riep dat elck wel

Amsterdamsche druk.	Antwerpsche druk.
(fol. 14a) Na dat Helias tot Konink gekroond was zo nam hy met hem 3000 Voetboog-schutters ende 2000 Glavien zonder 't Voet-volk / en daar waaren 500 Gravers / die gesteld waaren by 100 Edele ridders / en zo trok hy van Lilefoort en beleyde 't Slot Mombrant / ende bestormde 't zo geweldelijk dat hy 't wan / ende daar binnen kwam.	(blz. 21a) Naer dat Helias gekroont was / nam hy met hem 3000. Voetboogschutters / en 2000. met Lancien te Peird / en 500. gravers / ende 100. vrome edele Ridders / en zoo trok hy van Lillefoort / ende belegerde het Slot Mombrant / bestormende dat zoo vreesselijk dat hy het won / en quam daer binnen. Doen riep den Koning Helias;

1) Lees glavien.

[p. 40]

tekstkritische noten

wacht[e dat hem die val]‖sche matabrune niet en ontgae. Dit hoord[e die valsche] ‖ vrouwe ende si liep op eenen torne vanden slote [met wat] ‖ volcs ende maecte haer starck / ende meende ha[er daer te be]‖scudden ende haer lijf te bevrijen. maer die c[oninck overliep] den torn / daer hy matabrune heeft gheuon[den ende hi greep‖se ende werpse ter eerden ende seyde. Ay valsche [vrouwe] ‖ hebdi mijn moeder willen verraden / ende ons s[ooveel droefheyt] ‖ aen ghedaen / ten waer door dye eere gods [ende door die] ‖ eere des bloets daer ic af comen ben / ghi sou[dt door mijns] ‖ selfs handen sterven. D[oe] en wiste matab[rune niet wat ghe]‖seggen anders dan datmense leyden soude [bi haren so‖n]e oriant Maer die coninck helias seyde datsi h[em niet meer] ‖ sien en soude / ende hi gafse inden handen van [sinen diena]‖ren / ende dede daer matabrune setten aen ee[nen stake ende] dede brengen hout ende stroo om haer te verba[rnen also

Ende de Konink Helias riep dat elk wel toe zage / dat de valsche Matabrune niet en onliep. Dit hoorde de kwade Vrouwe / ende liep op den Tooren van 't Slot / met wat Volk / ende maakte haar sterk / en meynde haar te beschermen en te bevryden / maar de Konink overliep de Tooren daar hy Matabrune heeft gevonden / ende hy greepze / ende wierpze ter Aarden / en zeyde: Ay! valsche Vrouwe / hoe hebt gy mijn Moeder willen Verraden / ende ons (fol. ]4b) zo veel verdriet aan gedaan / ten waar ter eeren Godts ende door d'eere des Bloeds daar ik van gekomen ben / gy zoud van mijn eygen Handen sterven. Doen en wist Matabrune niet wat te zeggen / anders dan dat menze leyden zoude tot haaren Zoone Oriant / maar Helias zeyde dat zy hem niet meer zien en zoude / en hy gafze in de Handen van zijne Dienaren / en hy dedeze zetten aan een Staak / ende liet Hout en Stroo bren-

Dat elk wachte / dat hem die (blz. 21b) valsche Vrouw Matabrune niet en ontvlucht. Als sy dit hoorde / liep sy op eenen Thoren / daer hy haer gevangen nam / en greepse vast / werpende haer ter aerde / seijde: Gy valsche Vrouwe / hoe hebt gy mijne Moeder derven verraeden / en haer met haere kinderen / zoo veel droefheyd aendoen / daer sy u noyt misdaen en hadde; maer nu komt de vraeke op u hoofd / en ten waer ik het liet om de eere des bloeds / daer ik af komen ben / gy zoud van mijn handen sterven. Toen wist Matabrune niet wat zeggen / dan dat men haer leijden zoude by haeren Zone Oriant. Maer Helias zeijde datse hem niet meer zien en zoude / ende gaf haer in de handen van sijnen dienaer / ende dede haer binden aen eenen staek om haer te verbranden. Als sy nu zag datse moest sterven / doen overpeijsde sy haer quaed en riep Helias / en zeijde: Mijn kind ik bidde u om genaede / ik

[p. 41]

tekstkritische noten

sy ver]‖dient hadde. Als matabrune sach datse ster[ven soude doe] ‖ ouerdachtse haer quaet met rouwe ende riep [He]‖lias ende seyde mijn kint ic bid v ghenade. ic [belie dat ic] ‖ die doot wel verdient hebbe / want ic v moede[r valschelyken] ‖ verraden hebbe ende seyde dat van haer ware[n comen .vij.] honden. maer si baerde .vij. kinder elc met e[ene zilveren] ‖ ketten aen haren hals / maer bi mijnen va[lschen wille] ‖ dedicse versenden om te doden / maer god h[eeftse behoet] ‖ [Ooc seyde ic datse had willen vergeuen den coninck Oriant ende my twelc sy noyt en dachte ‖ (fol. 1b) [ende hi]erom ist wel recht dat ic sterue / ende ick hebt ‖ [vore god] verdient / ende ic bidde dat hijt mi wil vergheuen ‖ [ende d]en doot die ick steruen moet wil keren in ver‖[giffenisse va]n mijnen sonden. ende ic bidde v dat ghijt my ‖ [ooc vergheven] wilt / want ic sterue willichlijc / ende ic vergeue ‖ [u mijn doot]. Doe seyde helias. Ic vergheeft v als

gen / om haar te verbernen / als zy verdiend had. Als nu Matabrune zag datze sterven moeste / zo overpeynsde zy haar kwaad met rouwe / ende riep Heliam / en zeyde: mijn Kind ik Bid genade / ik beken dat ik de dood wel verdiend hebbe / want ik u Moeder valschelijken Verraden had / en zeyde dat van haar waaren gekomen zeven Honden / maar zy Baar(fol. 14c)de zeven Kinderen / maar by mijnen valschen wille dede ikze verzenden om te dooden / maar Godt heeftze behoed. Ook zeyde ik / datze had willen vergeven den Konink Oriant en my / 't welk zy noyt en dagte / hierom is 't wel regt dat ik sterve / ik hebt wel voor Godt verdiend / en ik Bidde dat hy 't my wil vergeven / en den dood die ik sterven moet / wil keeren tot vergiffenisse van mijn Zonden / ende ik Bid u dat gy 't my ook vergeven wild / want ik sterve williglijk / en vergeve u mijn dood. Doen zeyde Helias; Ik vergeef

beken dat ik de dood verdient heb / want ik grootelijks gezondigt hebbe voor Godt / ende tegen u / daerom ik bidde u wilt het my vergeven / ik sterf gewillig en vergeve u mijn dood. Helias zeijde: Ik vergeve het u ook voor mijn deel / nochtans moet gij sterven / bid Godt dat hy 't u vergeven wilt. Toen wird daer hout rondsdom haer gebracht / en als het gereed was / wird het in brand gesteken / en aldus wirdse verbrand. En als de Justitie gedaen was / is den Koning weder gekeert in Lillefoort / en gaf sijn Moeder te kennen al dat daer geschied was.

[p. 42]

tekstkritische noten

van ‖ [mijn deel n]ochtans suldi steruen by iusticien ic byd god dat [hi u wil ver]gheuen / Doen werdt daer hout ende toruen om ‖ [matabrun]e¹⁾ ende dat vier daer in ghesteken / ende aldus wasse ‖ [verbarnt om ha]er misdaet Ende als de iusticie gedaen was is ‖ [helias weder]ghekeert te lylefort daer hi eerlic ontfangen ‖ [wart ende hi g]af zijnder moeder te kennen datter geschiet was ‖ [ende seyd]e. mijn moeder verblijdt v want ghy sijt ghewro‖[ken van der v]alscher matabrune / die ic heb doen verbarnen ‖ [om haer qu]aet. Doe antwoorde beatris. mijn ghemin‖[de sone ic da]ncke v seere / ihesus wil haerder s[iel]en verge‖[ven Ende na] desen bleuen sy bi malcanderen in goeden [payse daer] af dat volck verblijdt was

[Hoe de zwa]en helias brueder hem verthoonde in dye riviere voor een scip

[Doe hel]ias de coninck een wile tijts beseten hadde zijn

u al mijn deel / nogtans zo zul dy sterven by Justitien / Bid Godt dat hy 't u vergeven wild. Doen werd (fol. 14d) daar Hout ende Turf om Matabrune gestookt / ende het Vuur daar in gesteken / aldus werdze Verbrand om haar Misdaad. En als de Justitie gedaan was/ is Helias weder gekeerd te Lilefoort / daar hy eerlijk ontfangen werd / ende gaf zijne Moeder te kennen datter geschied was / en zeyde: mijn Moeder verblijd u / want gy zyt gewroken van de valscheyd van Matabrune / die ik heb doen Verbernen om haar kwaad. Doen zeyde Beatris / mijn beminde Zoone ik danke u zeer: Jesus willet haar vergeven. En na dezen bleven zy by malkanderen in goeden payze / waar af 't Volk verblijd was.
Hoe de Zwaan, Helias Broeder, hem vertoonde in de Riviere voor een Schip.	De Zwaen Helias Broeder vertoont haer in de Riviere voor een Schip.
(fol. 14c) Als Helias een wijle teyds	Als Helias een wijle tijds bezeten

1) Hier is blijkbaar een woord in te voegen, waarschijnlijk bracht.

[p. 43]

tekstkritische noten

rijck ‖ [van Lyl]efort in goeden vrede / so geuielt dat hi wt een ‖ [venster sach] vanden palleyse ende hi bek[e]nde d[e]n swaen ‖ [sijn brued]er / die noch in zijn menschelijcke forme niet ‖ [... w]as omdat ...... k ... n ghesn ... en was ... ‖ [Ende des]e swaen was int wa[t]er voor een scip dat hi ‖ [te lande bra]cht / als te ontbeyden den coninck helias. ende als ‖ [helias dat sach] s[e]yde hi in hem seluen Dit is een teeken ‖ [dat mi god sent om mi te kennen te ghevene dat ic soude] ‖ (fol. 2a) ghaen met desen zwaen dye mi gheleyden [sal in eenigh] ‖ landt om eere te vercrigen door den name [ende die eere?] ‖ gods. Ende in desen opset ende ingheuen vand[en heylighen] ‖ gheest so vergaderde hi zijn brueders ende suste[r ende quam] ‖ tot zijn vaeder ende moeder / ende seyde

Mijn gheminde eerweerdighe vadere

Duechdelijcke moeder / ende broeders allega[dere]
Lief suster / ende alle mijn vrienden tsamen

zijn Rijk van Lilefoort bezeten had in goede vreden / zo zag hy uyt den Venster van den Palleyze / en zag de Zwaan zijn Broeder. En deze zelve Zwaan was in 't Wa-(fol. 14d)ter voor een Schip dat hy te Lande bragt / als om te ontbieden zijne (sic) Broeder Helias. Als Helias dit zag / zeyde hy in hem zelven: Dit is een teken dat my Godt zend / om my te kennen te geven (fol. 15a) dat ik zoude gaan met deze Zwaan / die my geleyden zal in eenig Land om Eere te verkrijgen. Met die opzet ende ingeven van Godt / zo vergaderde hy zijn Suster ende Broeders / ende kwam tot zijn Vader ende Moeder / ende zeyde:

hadde sijn Rijk van Lillefoort in grooten vrede / zoo was 't dat hy uyt(blz.22a) een venster zag van 't Paleys / doen zag hy eene zwaen komen / die sijnen Broeder was / en die hy aenstonds kende. En dese Zwaen was in 't water voor een Schip dat sy aen 't Land bracht / en scheen te ontbieden haeren Broeder Helias. Als Helias dit zag zeyde hy in sijn zelven / dit is een teeken dat my Godt zend / om my te kennen te geven / dat ik zoude gaen met dese (blz. 22b) Zwaen / die my geleyden zal in eenig Land / om eere te verkrijgen.

Mijn beminde eerweerdige Vader /

Deugdelijke Moeder ende Broeders allegader /
Lief Suster ende al mijn Vrienden t'zamen /

[p. 44]

tekstkritische noten

Tis nootlijc dat ic wt goeder adere
Minlijc oorlof neme / weest drucs ontladere
Bidt god dat hi mi hoede van blamen
Want mijn broeder die zwaen naer tgodlijc ra[men]
Comt mi halen in een scip dat hi heeft brach[t]
Aent landt / daer hi mi sonder beschamen
Verbeyt / so ghi sien moecht hoe hy wacht
Dus die coninclijcke crone vader hooch geacht
Die ghi mi van lijlefort hebt gegheuen
Die stellic weder geheelijc in uwer macht
Ende in uwen handen vader verheuen
Ick neem oorlof aen v allen / diet hoort oft si[et]
Ter lieften gods reysende daer hijt ghebiet.

Bider bewisinge van mijnen broeder den z[wane]

Ende ter eeren gods pijnic te bestane.
Dees reyse / want ic mi betrouwe bouen mat[en]
In god / al heeft hi mijn broeder inder gheda[ne]
Vanden zwaen ghelaten / ic hoop noch tontf[ane]
⁺[Bi cracht zijn]der hulpen troost bi baten

't Is noodlijk dat ik uyt goeder adere /
Minnelijk oorlof neme / weest druks ontladere
Bid Godt dat hy my hoede van blamen /
Want mijn Broeder de Zwaan naar Godlijker ramen
Komt my halen / in een Schip dat hy heeft gebragt /
Aan 't Land daar hy zonder beschamen /
Verbeyd / zo gy zien mogt hoe hy wagt /
Dus de Koninklijke Kroone / Vader hoog geagt /
Die gy my van Lilefoort hebt gegeven /
Die stelle ik weder geheel in uwe handen /
Ende in uwe handen,(!) Vader verheven /
Ik neme aan u alle oorlof die 't hoord of ziet
Ter liefde Godts t'reyzen daar hy het gebiet.

By de bewyzinge van mijn Broeder de Zwaan

Ende ter eeren Godts peyns ik te bestaan
Dees Reyze / want ik my betrouwen boven maten /
In Godt / al heeft hy mijn Broeder in gedaan
Van den Zwaan gelaten / ik hoope nog 't ontfaan /
By kragt zijnder hulpen troost by maten /

+ fol. 2b

[p. 45]

tekstkritische noten

[God heeften l]icht in dees ghedachte¹⁾ ghelaten
[Om mi in een]ighe goede hauen te leyen
[Daer ic syn]en werdigen wille wt caritaten
[Goede vruch]t mach doen / dus willen²⁾ scheyden
[Adieu vader] adieu moeder / ten baet gheen beyen
[Adieu broede]rs / adieu suster / adieu gheminde.
[Adieu vriend]en ghemene / adieu met schreyen
[Aldieu al te sa]men die ic hier vinde.
[Hier mede ic m]i op die vaert bewinde
[Ic beveel mi die g]ods moeder / wats gheschiet
[Ter liefden g]ods reysende daer hijt ghebiet

[Bemind]e broeder die zwaen ic ben bereet

[Te rey]sen daer ghi mi leet
[Ic en twyfele n]iet die hoghe gods ghewelt
[Ende heeft v on]s ghelaten bi gracien breet
[Om sonderlin]ghe saken die hi alleene weet
[Ende dat gi m]ijn leytsman wesen selt.
[Mijn hope ende mijn] wille is vast ghestelt

Godt heeft een (sic) ligt in dees gedaante gelaten /
Om my in eenige goede Haven te leyden /
Daar ik zijnen weerdigen Wille uyt Caritaten /
Een goede vrugte mag doen / dus willen wy scheiden.
Adieu Vader / adieu Moeder / ten baat geen beyden /
Adieu Broeders / adieu Suster / adieu Beminde /
Adieu Vrienden geweene (sic) / adieu met schreyden /
Adieu al te zamen die ik hier binde / (sic)
Hier mede ik my op de Vaart bevinde /
Ik beveel my in u Gebed wat geschied /
Ter liefden Godts / reyzende daar hy 't gebied.

Geminde Broeder de Zwaan ik ben bereed /

Ik en twijffel niet de hooge Godts geweld /
En heeft u ons gelaten by gratien gereed /
Om zonderlingen zake die hy alleene weet /
Ende dat gy mijn Leyds-man wezen zal:
Mijn hoope ende wille ist vast gesteld /

1) Lees gedane of gedaente.

2) Lees willen wi.

[p. 46]

tekstkritische noten

[In gods wille] sonder eenich cesseren..
[Want sijn cra]cht is grondeloos ende onghetelt
[Wil hi mi he]lpen wie sal mi blameren
[Nieman so] scrifture can declareren
[Hier op stellic] dan mijn hopen al
[De viant noch] de mensche en mogen mi niet twee veren
[Beletten] des bi mi noch ghebueren sal
[Dus bi der go]dlijcker gracien toe val.
[Ben ic gewi]llich vaet mijn bediet
[Ter liefden g]ods reysende daer hijt ghebiet

[Princelike] coninck in wiens handen

⁺Staen alle prouintien / steden / en (sic) landen
Wilt mi bewaren ende den zwaen mijnen broedere.
Beschermt ons van scaden ende van scanden
Ende den coninck van lijlefort der waranden.
Mijn beminde vader / ende ooc mijn moedere
Ende alle mijn brueders ende suster vroedere.
Wy nemen oorlof / welck is een droeue liet
Ter liefden gods reysende daer hijt ghebiet

In Godts wille zonder eenige cesseren /
Want zijn kragt is grondeloos ongesteld /(!)
(fol. 15b) Wil hy my helpen / wie zal my deeren?
Niemand / zo Schriftuure zal declareren /
Hier op stelle ik mijn hoope al /
De Vyand nog Menschen en mogen my niet
Beletten van des my nog gebeuren zal:
Dus by der Goddelijker gratien toeval /
Ben ik gewillig naar mijn bedied /
Ter liefden Godts / Reyzende daar hy 't gebied.

Princesselijke (!) Konink in wiens handen /

Staan alle Provintien / Steden en Landen /
Wild my bewaren ende den Zwaan mijnen Broedere /
Beschermet ons van schaden / ende van schanden /
Ende den Konink van Lilefoort / en de Waranden /
Mijn beminde Vader / ende ook mijn Moedere /
Ende alle mijn Broeders / ende Suster voedere /
Wy nemen oorlof welk is een droeve Lied /
Ter liefden Godts / Reyzende daar hy 't gebied.

+ fol. 3a

[p. 47]

tekstkritische noten

Als helias dit geseyt had custe hy vader ende moeder / broe‖ders ende suster ende nam deerlijc oorlof. Ende doen dede hy ‖ bringhen zijn harnas ende silueren schilt daer in stont een ‖ dobbel gouden cruys. Doe quam oriant die coninck ende gaf hem ‖ eenen horen ende seyde / bewaert wel desen horen / want hi ‖ heeft sulcken cracht / dat alle die ghene die den luyde bla‖sen dien en mach gheen letsel noch scande gebueren by ‖ der belieften gods / Nv bid ic ootmoedelic ihesum dat hi / v gheue wel te gaen met vruechden / ende weder te keeren ‖ met eeren. Ende die zwaen riep seer wonderlijc .iij. oft .iiij. ‖ reysen / recht oft hi heliam riep / daer si al af verwondert wa‖ren. ende doe ghinc helias ter stont met alle sinen vrienden ‖ na dat water daer die zwaen was Ende als die zwaen hem ‖ sach so speelde hi met sinen vlogelen op dat water recht oft ‖ hy hem willecome heyte. ende hy ghebenedijde daer den ‖ zwaen seggende. Siet hier die scade van desen kinde dat ‖

Als Helias dat gezeyd had / kuste hyze alle / ende nam deerlijk oorlof. Doen dede hy brengen zijn Harnas ende Silvere Schild daar in stond / een dobbel Gouden Kruys. Daar na kwam Oriant zijn Vader / ende gaf hem eenen Hoorn / en zeyde: bewaard wel dezen Hoorn / want al de geene die hem luyde blazen / die en mag geen letzel nog schande gebeuren by der hulpen Godts. Nu Bid Godt ootmoedelijk dat hy u geve te reyzen / ende weder te keeren met vreugden ende met eeren. En de Zwaan riep zeer wonderlijk dry ofte vier reyzen / daar zy alle af verwonderd waaren. Doen gink Helias terstond met al zijn Vrienden na 't Water daar de Zwaan was. Ende als de Zwaan hem zag / speelde hy met zijn Vleugelen op 't Water / regt of hy hem wellekom heete / ende hy gebenedeyde daar de Zwaan. Ende de Zwaan neygde hem metten Hoofde / ende dede hem reverentie.

Doen dede hy brengen sijn harnas en den Zilveren Schild. Toen zeijde Oriant sijnen Vader: Ik zal Godt ootmoedelijk bidden / dat gelijk gy met vreugden wech reyst / gy met vreugd en eere moogt weder keeren. En de Zwaen riep zeer wonderlijk dry oft vier reysen / daer sy alle af verwondert wae-(blz. 22a) ren. En doen ging Helias terstond / met alle sijne Vrienden / nae het water daer de Zwaen was. En als hem de Zwaen zag / spelde sp(sic) met haere vleugelen op het water / en de Zwaen neijgde hem toe met haer hoofd / en (blz. 22b) dede hem reverentie / en den Koning en de Koninginne beweenden zeer bedroevelijk hun kind / en om dat sy zagen hun edel Bloed ellendig verandert eenZwaen(sic). Aldus is Helias in 't Schip gegaen / ende nam oorlof aen (blz. 23a) alle de vrienden die zeer bedroeft wae-

[p. 48]

tekstkritische noten

verloren heeft zijn menschelijcke forme die hem ihesus ‖ weder verlenen wille.. Ende dye zwaen neychde metten ‖ hoofde reuerencie doende den ghenen die voor hem ba‖den. Maer den tijt de van god geset was en was noch ‖ niet vervult om eenighe grote toecomende saken wil de¹⁾ ‖ (fol. 3b) toecomende was / ende die coninck ende coninghinne beween-‖den haer kint vanden iamer dat si saghen so verwandelt ‖ haer edel bloet in eenen zwaen. Aldus is helias int scip ‖ ghegaen / ende nam oorlof aen alle den vrienden die allen ‖ droeuich waren / om dat helias wech reysde op dye auon‖tuere in vreemde landen ten ghebode gods by gheleye ‖ vanden zwaen Doe stelde hem die swaen voor dat scip ‖ ende track dat scip ende dede dat vlieten op dat water alsoe ‖ dat si in corter stont waren verre van lijlefort.. Ende dye ‖ zwaen gheleyde dat scip van riuiere tot riuieren totter ‖ plaetsen dye van god gheordineert was om te hebben ‖ een wijf / van welcke soude comen een schoon dochtere ‖ die soude voortbrenghen .iij. sonen / waeraf

Maar den teyd die van Godt gezet was / en was nog niet vervuld om hem te verwandelen in zijn Menschelijke forme / om eenige groote toekomende zake. De Konink en Koninginne beweenden hun Kind zeer / als zy haar Edel Bloed verwandeld zagen in eenen Zwaan. Al-(fol. 15c)dus is Helias in 't Schip gegaan / ende nam oorlof aan al de Vrienden / die zeer droevig waaren / om dat hy weg reysde in vreemde Landen / by geleyde van de Zwaan. Doen stelde hem de Zwaan voor 't Schip / ende dedet vlieten op 't Water; ja alzo dat zy in korten stond waaren verre van Lilefoort / ende zy geleyde het Schip van Rivier tot Riviere / ter plaatzen die van Godt geordineerd was om te hebben een Wijf / van welke zoude komen een schoone Dogter / die zoude voortbren-

ren / om dat Helias wech reijsde in vremde Landen / door geleijde van de Zwaen. Toen stelde haer de Zwaen voor het Schip / en dede dat vlotten op het water / alzoo datse in korten stond waeren verre van Lillefoort.

1) Lees welke.

[p. 49]

tekstkritische noten

dan seer gestarct sal worden dat kersten gheloue / waeraf dye yerste ‖ was Godeuert van billoen / die daer na soude vercrijgen ‖ ende besitten dat conincrijc vanden heylighen lande van ‖ Jherusalem. Die tweede broeder was Boudewijn de ‖ dat self¹⁾ conincrijck soude besitten na hem. Die derde ‖ was Eustacus / dye een groot prince was maer gheen ‖ coninck ghelijc die ander twee / om dat hi eens een ander ‖ vrouwen borst soechde dan zijn eyghen moedere. also ‖ dat hier na verclaert sal worden

(✠)

()

()❘

Hoe die graue van Franckenborch beclaechde valsche lijc Clarisse voor den yersten Keyser Otto int par lement tot Nimmegen / Ende hoe die ridder metten zwaen te Nimmegen aen quam.

fol. 4a²⁾.

Hier wil ic laten vanden ridder metten swaen helyas ‖ die nv reyst na Nimmegen om bi den keyser te co‖men / die van god gesonden was om te beschermen die herto/ ‖ ginne

gen drie Zoonen / waar af dan ge-(fol. 15d)sterkt zoude worden 't Kersten Geloove / waar van de eerste was Godevaart van Billoen / die daar na zoude verkrijgen ende bezitten 't Koninkrijk van den H. Lande van Jerusalem. De tweede Broeder was Boudewijn / die dat zelfde Koninkrijk zoude bezitten na hem / en de derde was Eustachius / die een groot Prinsse was / maar geen Konink gelijk die andere twee / om dat hy geen (!)ander Vrouwen Borst zoogde dan zijn eygen Moeder / alzo dat hier na nog zal verklaard worden.

1) Verg. V. Helten, Mnl. Gr. § 307 en 358a.

2) De grootste helft der bladzijde wordt ingenomen door eene xylographie, 92 millimeter hoog bij 104 breed, voorstellende Helias vooraan op het door de zwaan getrokken schip recht staande, in de linker hand zijn speer, met de rechter zijn hoorn aan den mond houdende; op den achtergrond de wallen van 't slot Lillefort.

[p. 50]

tekstkritische noten

van billoen / alst vervolgen sal. So was keyser Ot‖to van almanien dyerste van dien name / die onder hem had dat ‖ landt van Ardennen van Ludick van Namen. ende hi hielt ‖ zijn parlement te Nimmegen / ende al dien onghelijc ghedaen ‖ wert quamen voor den keyser om recht te hebben. die een ... (fol. 4b) Ende hi wilde haer onrechtelijc onteruen. ende hi seide val‖ scheyt ouer haer. Als nv den raet des keysers al vergadert ‖ was / so verthoonden hem die twee partijen voor recht ‖ die graue ende die hertoghinne met haer dochter. Doen ‖ dede die graue op zijn sake ende beteech die hertoghinne on-‖rechtelijl¹⁾ / ende seyde / datse had doen vergheuen haren man ‖

Hoe de Grave van Frankenborg valschelijk beklaagde Clarisse voor Keyzer Otto d'Eerste, in 't Parlement te Nimmegen, ende hoe de Ridder mette Zwaan te Nimmegen aan kwam.

Den Ridder met de Zwaen komt tot Nimwegen aen.

(fol. 15c) Hier wil ik 't laten van de Ridder metter Zwaan Helias / die nu reyst na Nimmegen by den Keyzer / om te beschermen de Hertoginne van Billoen / als volgt. Den Keyzer Otto van Almanien / d'Eerste diens Naams / onder hem houdende 't Land van Ardennen / van Luyk ende Namen / die hiel zijn Parlement te Nimmegen / ende al die ongelijk gedaan werd / kwamen voor den Keyzer om regt te hebben / zo gevielet dat den Grave dede voor 't Regt roepen door den Keyzer / de Hertoginne / ende hy wilde haar onregtelijk onterven / ende hy zeyde valsheyd over haar. Als nu den Raad des Keyzers vergaderd was / zo vertoonden hen de twee Partyen voor 't Regt. Doen dede de Grave zijn zake open / onde beteeg de Hertoginne onregtelijk / ende zeyde datze had doen vergeven haaren Man / ende dat haar Man was

Aldus quam den Ridder met sijn Schip en de Zwaen daer voor in Gelderland aen / en doen reijsde hy nae Nimwegen / om by den Keijser te komen / alwaer hy beschermden de Hertoginne van Billoen / als in 't vervolg blijken zal. Doen was den Keijser Otto van Almanien / den eerste van dien naem (die onder hem hadde het Land van Ardennen / van Luyk ende Namen) tot Nimwegen / en hy hiel daer sijn parlement / en al die ongelijk gedaen waeren / quamen by den Keijser / om hun recht te vervolgen. Doen geviel het dat den Grave van Ardennen / dede voor 't recht by den Keijser komen / de Hertoginne van Billoen; die hy wilde onrechtelijk onterven / en zeijde van haer groote valschheyd. Als nu den Raed vergaedert was / vertoonden hun die twee partijen voor het recht: doen beschuldigde den Grave de Hertoginnc valschelijk / en zeijde dat sy had doen vergeven haeren man / naer dat hy dry jaeren over Zee geweest hadde

1) Lees onrechtelijc.

[p. 51]

tekstkritische noten

dat des grauen brueder was. ende dat haer man was o-‖uer zee gheweest sonder weder keren .iij. jaer lanck / bin‖nen welcken tijden si ghebaert heeft een dochter / ende dat ‖ die in onecht buten huwelijc ghewonnen was / ende dattet ‖ dlant van billoen comen was van zijn vaderlijcke erue ‖ waer om hi seyde voor zijn recht dat die hertoginne niet ‖ en mochte bi recht behouden dat hertochdom als voor ‖ haer duwarie van haren man / noch des ghelijcs hair ‖ dochter als ongherechtich oor van desen hertochdomme ‖ want si onecht is / dit wilde hi waer doen om dat hertoch‖dom te comen in sinen handen / ende dat te besitten als ge‖rechtich oor van sinen brueder / die de man was vander ‖ hertoghinnen Die hertoghinne antwoorde so si best con‖de. ende si ondkendet al dat haer ende haer dochter opgeleyt ‖ was. Ende si seyde dat hy haer eere ghequetst hadde / ende ‖ meende daerom recht te hebben vander scanden ende on‖ghelijck dat hi haer opseyde¹⁾ Doe seyde

over Zee geweest zonder wederkeeren dry Jaar lank / binnen welken teyden zy Gebaard hadde een Dogter / ende dat die t' onregt gewonnen was / ende dattet Land van Billoen gekomen was van zijn Vaderlijke Erve / waarom hy zeyde voor zijn regt dat de Hertoginne niet (fol. 15d) en mogt behouden dit Hertogdom / als voor haar Duwarie van haaren Man / nog desgelijks haar Dogter / als onregtig oor van dezen Hertogdom / want zy onegt is / dit wilde hy maar doen om het Hertogdom te bezitten als geregtig oor van zijnen Broeder den Man der Hertoginne. De Hertoginne antwoorde zo zy best konde / ende zy ontkendet al dat haar ende haar Dogter op geleyd was / ende zy zeyde / dat hy haar Eere gekwest had / ende meende daarom regt te hebben van der schanden / ende on-

binnen welken tijd sy gebaert heeft een onechtige Dochter / waerom het Land van Billoen langs sijn Vaderlijke zijde op hem vervallen was. De Hertoginne die antwoorde zoo sy best konde / en sy ontkende al dat haer op geleyd wird. Den Keijser dit hoorende / zeijde: Vrouwe dit zijn schandelijke stukken / die de dood verdienen / en is't zaeke dat gy niet (blz. 23b) kont doen blijken / dat gy ontschuldig zijt / zoo moet gy sterven.

Den Graeve zeijde: Heer Keijser tot een bewijs der waerheyd / geve ik mijne Handschoen / om te wederstaen tegen die daerom wilt kampen / en tot een teeken / dat het is / gelijk ik gezeyd hebbe / waerom sy de dood schuldig is /

1) Lees opleyde.

[p. 52]

tekstkritische noten

die keyser vrou‖we dit zijn scandelijcke stucken / ende zijn saken om v ter ‖ doot te brenghen / ist dat ghi daer niet tegen en sijt / aen‖ghesien dat hijt thoonen wil Doe seyde die graue / hee‖re in een bewijs vander waerheyt so gheue ic mijnen ‖ hantschoe om te wederstaen ende daerom te campen dattet ‖ si soe ick geseyt hebbe waerom si der doot schldich¹⁾ is...

willem de vreese.

(Wordt vervolgd).

gelijk die hy haar op leyde. De Keyzer zeyde: Vrouw deze schandelijke stukken zijn zaken om u te dooden / is't dat gy daar niet tegen en zijt / aangezien dat hy 't toonen wil. De Grave zeyde / Heere in bewijs der waarheyd zo geve ik mijn Handschoen om te wederstaan / ende daarom te kampen / dattet zo is zo ik gezeyd heb / waarom zy der dood schuldig is /

1) Lees schuldich.