Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 13

[p. 235]

Nieuwe Middelnederlandsche fragmenten.

Toen ik in Juni en Juli laatstleden eenigen tijd te Gent was, verzocht mij de heer Ferd. vander Haeghen den inhoud eener vrij groote doos vol stukken perkament en bladen van oude drukken, alles eens het eigendom van Dr. Snellaert, even te willen onderzoeken, en te determineeren wat kon gedetermineerd worden. Met genoegen voldeed ik aan deze vereerende uitnoodiging, en ik heb mij den tijd, aan het zoeken en afschrijven besteed, niet beklaagd. Naast allerlei grootere en kleinere snippertjes, van weinig of geen belang, bevatte de doos ook een en ander, voor onze taal- en letterkunde van gewicht. Samen met nog eenige andere fragmenten, van elders afkomstig, deel ik het gevondene hier mede.

Leiden, October 1893.

willem de vreese.

I. ‘Een ghenoechlijke historie van Gaver Capeel.’

Dit fragment bestaat uit een vel druks in 4^o, onopengesueden; dus 8 bladzijden. Van het vel in zijn geheel is aan den bovenkant eene strook afgesneden, zoodat blad 2 en 3 onderaan 34 millimeter kleiner zijn dan 1 en 4. Deze hebben aan elke zijde 31 verzen; daar de druk op blad 2 en 3 echter een vers lager begint, is het niet volkomen zeker of dit op de vier andere bladzijden ook zoo geweest is. Waarschijnlijk echter wel: voegt men op 2a en 3a zes verzen bij, dan komt dit met de rijmen goed uit; wat op 2b en 3b alleen dan het geval is, als de rijmen der twee eerste verzen van 3a en 4a met elkaar in de

[p. 236]

war zijn, en b.v. niet met de laatste van 2b en 3b, wat niet onmogelijk is. Wellicht is het geheele vel dus alleen slecht gevouwen, of hebben 2 en 3 minder wit onderaan. Thans vindt men op 2a vijf-en-twintig regels; evenzoo op 2b, met de bovenste helft van een drietal woorden van het zes-en-twintigste; 3a vijf-en-twintig met de bovenste helft van het zes-en-twintigste; 3b zes-en-twintig.

Blad 2 en 3 zijn zeer geschonden door de wormen, vooral 3; daarenboven is ook nog aan den rechter zijkant van het geheele vel eene schuine strook afgesneden, van boven 31½, van onder 39 millimeter breed; daardoor ontbreken enkele letters, gemiddeld vijf, op 3a en 4a aan het eind -, en op 3b en 4b aan het begin der verzen.

Het vel heeft als signatuur eene ; het is het laatste van het geheele werk; men kan dus berekenen dat dit op zijn hoogste 31 × 26 = 806 + 8 (op de laatste bladzijde) = 814 verzen telde; het colophon bewijst, dat het tusschen 1500 en 1520 moet gedrukt zijn: Eckert van Homberch drukte nog te Delft in het begin van 1500, maar verhuisde nog vóór het einde van dit jaar naar Antwerpen; van een anderen kant vindt men geene werken meer met zijn adres na 1520.

Naar het bewaard gebleven fragment te oordeelen, is de ‘ghenoechlijke historie van Gaver Capeel’, althans wat den vorm betreft, blijkbaar geen meesterstuk geweest. Het krioelt van onzuivere rijmparen. Doch dit mocht me, meende ik, van de uitgave niet terughouden.

De heeren van Gaver, die op eene enkele uitzondering na, allen den naam Raes hebben gedragen, behoorden tot een der beroemdste adellijke geslachten der zuidelijke Nederlanden, en hebben in de geschiedenis van Vlaanderen ten allen tijde eene glorierijke rol gespeeld. Een afzonderlijke monographie over die familie, waarin de waardigheid van opperschenker des graven van Vlaanderen erfelijk was, bestaat niet. Men moet zich hoofdzakelijk nog altijd behelpen met wat Goethals in het tweede deel van zijn Dictionnaire Généalogique et Héraldique des Familles

[p. 237]

nobles du royaume de Belgique¹⁾ geleverd heeft. Dit is nu wel lang niet weinig; ongelukkiglijk geeft Goethals in de meeste gevallen zijne bronnen niet op. Een kort overzicht vindt men in de Biographie Nationale de Belgique op Gavre (les sires de), dl. 7, kol. 529 vlgg., van de hand van Emile de Borchgrave.

Het overgebleven fragment van den Nederlandschen ridderroman doet geene bijzonderheden genoeg aan de hand, om met zekerheid vast te stellen, wat er historisch in is, en wat niet. Toch geloof ik dat het niet onmogelijk is, tot een niet al te onwaarschijnlijk resultaat te komen.

De twee beroemdste leden uit het geslacht van Gaver zijn geweest Raes IV en Raes VI, vooral de laatste.

Raes IV stond aan het hoofd der troepen, door de Gentenaren naar Brugge gezonden, om den moord op graaf Karel den Goeden gepleegd (1126), te wreken. Hij schijnt eerst partij gekozen te hebben voor Willem van Normandië, die door koning Lodewijk VI van Frankrijk met het opengevallen graafschap beleend was, doch zich later aan de zijde van Dirk van den Elzas, die de Vlaamsche steden en den koning van Engeland op zijne hand had, geschaard te hebben. Men leest althans bij Goethals:

‘Bien des seigneurs, autrefois partisans de la féodalité, se glissèrent dans le rang des communes; d'autres, plus hardis, se mirent à leur tête. Rasse de Gavre, abjurant les idées de sa jeunesse, jeta loin de lui le cimier porté par son père; c'était une tête de lion qui pouvait faire croire que les sires de Gavre avaient été les enfants chéris des anciens comtes. Rasse abandonna ce cimier conjointement avec la couronne, cet autre signe de la domination, et mit sur son casque, en place de l'un et de l'autre, le chaperon ou chapelet dont les vainqueurs avaient l'habitude de s'affubler; mais il corna ce chapelet de deux gants d'hermine fourré de gueules; et depuis cette époque les descendants de Rasse de Gavre ont eu pour

1) Dit werk is niet gepagineerd, wat zeer ongerieflijk is, al is het een woordenboek.

[p. 238]

cri de guerre: Gavre au Chapelet! c'est à dire: Gavre l'ami des bourgeois.’

Goethals zegt niet, waar hij deze bijzonderheden vandaan heeft, en ik heb het niet kunnen opsporen; doch zal men erkennen, dat zij op ons riddergedicht een eigenaardig licht werpen. Er is echter één verschil: volgens Goethals, was het cimier aangenomen door Raes IV, een hoed met handschoenen er op¹⁾; in onzen roman is de ‘vilt met eenre glavien doorsteken’.

Hoeden, en dan meestal met pauweveeren, horens, pluimen of iets anders bestoken, zijn als helmteeken zeer algemeen. In het thans nog onbekend gedeelte van ons riddergedicht is dus waarschijnlijk verhaald - getuige ook de titel -, waarom de jonkheer van Gaver dien hoed als helmteeken had aangenomen, of althans, waarom hij daar doorheen een ‘glavie’ gestoken voerde (en het heeft al den schijn, dat dit eene hoofdgebeurtenis in den roman is geweest: verg. vs. 166/167), en dus ook waaraan de wapenkreet Gaver Capeel zijn ontstaan dankte. Doch we hebben natuurlijk niet de minste zekerheid, dat de voorstelling in den roman maar eenigszins met die van Goethals overeenkomt.

Op grond van vss. 16 tot 22 van ons fragment mag men zeker wel aannemen, dat de jonkheer van Gaver een kruistocht heeft meegemaakt, of althans het ‘Land van Oversee’ bezocht. Deze bijzonderheid kan niet aan het leven van Raes IV ontleend zijn, daar hij niet in het Heilig Land is geweest,

1) Ook nog volgens Rietstap, Armorial Général: Gavre. D'or au lion de gueules, armé, lampassé et sommé d'une couronne royale d'azur, à la bordure échancrée de sable. Cimier: un chapeau de gueules, retroussé d'hermines, sommé de deux gants renversés, celui à dextre de gueules, celui à senestre d'hermines. Cri: Gavre au Chapelet’. Ik weet niet op welken grond E. de Borchgrave in de Biographie Nationale beweert, dat het zeker schijnt dat de heeren van Gaver dit wapen nooit gevoerd hebben, maar wel: ‘un écu de gueules à trois lions d'argent, couronnés, armés et lampassés d'or’; zij zouden dus het wapen der heerlijkheid van Chièvres (‘de gueules à trois lions d'argent’), door Ida de Chièvres, de vrouw van Raes IV, in hun familie gebracht, aangenomen hebben.

[p. 239]

wél aan dat van Raes III, die aan den eersten kruistocht deelnam, of van Raes VI, die Boudewijn van Constantinopel naar het Oosten vergezelde.

Raes VI komt zeker het meest in aanmerking, want hij is de beroemdste van zijn geslacht geweest. De faam en macht van het huis van Gaver voerde hij tot haar toppunt. Hij was de aanvoerder der Gentenaars, toen zij Ferdinand van Portugal, den door den Franschen koning aan gravin Johanna van Vlaanderen opgedrongen gemaal, niet wilden erkennen¹⁾. Waarschijnlijk uit haat tegen Frankrijk, trad hij in 1212 in Engelschen dienst: er bestaat althans eene oorkonde, waarbij Jan, koning van Engeland, aan Arnold van Oudenarde, Raes van Gavere en Raes zijn zoon, Walter en Geeraart van Zottegem, Dirk van Beveren en hunne vrienden bericht, dat hij hen, op verzoek van den graaf van Boulogne, in zijn dienst genomen heeft²⁾.

In den slag bij Bouvines werd Raes VI gevangen genomen, en kocht zijne vrijheid met 3000 livres losgeld. Verder wordt hij door Philippe Mouskès vermeld onder de weinige groote leenmannen, die der gravin Johanna getrouw bleven, toen Bertrand de Rains, ondersteund door nagenoeg den geheelen adel, die niets liever wenschte dan de gravin in moeilijkheden te wikkelen, zich voor Boudewijn van Constantinopel liet doorgaan³⁾. In 1217 wordt Raes VI door Johanna aangezocht borg te blijven voor den verkoop van zekere heidegronden, door haar aan de abdij van St. Baafs afgestaan⁴⁾. En, naar het getuigenis

1) Dit getuigt o.a. Philippe Mouskès (2,322), een tijdgenoot:

Ferrans en Flandres s'en revint,
Mais encontre lui moult se tint
Rasses, li cevaliers de Gavre,
Et Ernous avoec d'Audenarde,
Et cil de Gant et d'autres assez.

2) Het stuk is gedrukt bij Hardi, Rotuli litterarum clausarum in turri londinensi asservati, I, 130.

3) Philippe Mouskès, 2, 466.

4) Zie het stuk bij Serrure, Cartulaire de St. Bavon, 99.

[p. 240]

van Philippe Mouskès (2,570) wordt hij, samen met Arnold van Oudenarde, gelast het losgeld van Ferdinand van Portugal naar Frankrijk te brengen:

Ernous d'Audenarde,
Et mesire Rasse de Gavre,
Qui portèrent et mars et livres,
Dont Ferrans diut estre délivres.

Raes VI heeft dus wel in hoog aanzien gestaan, en het vertrouwen genoten der gravin. Het komt daarom wel eenigszins vreemd voor, dat hij zich in 1226, 1237 en 1238 verbindt de zijde van den Franschen koning te kiezen, tegen Johanna en Ferdinand, in geval deze het gesloten verdrag niet naleefden. Het is immers alleen in dit laatste jaar, 1238, dat eene dergelijke verbintenis door den geheelen Vlaamschen adel werd aangegaan, en wel op uitdrukkelijk verlangen van Johanna van Vlaanderen en haar gemaal. Deed Raes VI het in 1226 (het jaar waarin Ferdinand van Portugal in vrijheid werd gesteld) en 1237 misschien ook op verlangen der gravin? Even vreemd is het, dat Raes VI in 1242 aan Lodewijk IX van Frankrijk hulde deed, tegen eene levenslange rente van 80 livres parisis, waar hij overigens slechts twee jaar genot van had: hij stierf in 1242.

Eene episode uit onzen roman heeft zich in werkelijkheid juist andersom toegedragen, namelijk het in ons fragment verhaalde huwelijk. De dochter van Raes VIII, Beatrice, uit een eerste huwelijk gesproten, erfde de heerlijkheden van Gaver, Vinderhoute en Meerendree, welke naar het Fransche huis van Laval overgingen door haar huwelijk met Guy VIII de Laval-Montmorency, heer van Laval, Vitré en Acquigny, graaf van Caserte. Haar halfbroeder, Wouter, uit het tweede bed, erfde alleen den naam en de wapens zijns vaders. In 1515 verkocht de graaf van Laval de heerlijkheid van Gaver voor 34000 gouden kronen aan Jacob van Luxemburg, heer van Zottegem.

Uit het bovenstaande blijkt zeker wel genoegzaam, dat de

[p. 241]

‘historie van Gaver Capeel’ zoo goed als zeker niet het roemrijke leven van één man verhaalt, maar een samenweefsel is van gebeurtenissen, aan het leven van verschillende leden van het geslacht van Gaver ontleend.

Eene andere vraag is, of we met een oorspronkelijk werk, dan wel met eene vertaling te doen hebben. Ik geloof het eerste. Eene Fransche chanson de gestes over de heeren van Gaver bestaat, zoover ik weet, niet; en de dichter, die ons op het einde van zijn werk eenige bijzonderheden over zich zelf mededeelt, zou waarschijnlijk niet nagelaten hebben het te vermelden, indien het proza, dat hij berijmd heeft, in het Fransch geschreven was. Wel bestaat er een uitvoerig Fransch prozawerk, Les Sires de Gavre¹⁾, doch reeds eene vluchtige vergelijking leert dat dit werk niets met de ‘historie van Gaver Capeel’ te maken heeft²⁾, wat vs. 202/203 overigens reeds laten vermoeden.

Ik geef hieronder een getrouwe afdruk; een paar blijkbare fouten zijn verbeterd; het onderscheid tusschen u en v, i en j, korte en lange s, is opgegeven, evenals de oude punctuatie. De verkortingen zijn zonder aanwijzing opgelost. Waar de tekst door wormsteken of afsnijden verminkt is, heb ik hem aangevuld, zoover dit doenlijk was zonder al te veel vraagteekens te plaatsen. In dergelijke gevallen is onthouding een aanbevelenswaardig iets. Deze aanvullingen zijn cursief gedrukt.

1) Verschenen te Brussel, 1845. Het boek is niet gedrukt, maar een facsimile van het handschrift, dat van de tweede helft der 15^de eeuw schijnt te dagteekenen, en op de Koninklijke Bibliotheek te Brussel berust. Het werk heeft eene zekere vermaardheid van wege de in het Oudfransch geschreven inleiding, gemaakt door L. Gachet, in leven ‘chef du Bureau paléographique’ te Brussel. Die inleiding is niet geteekend met zijn naam, maar wel met de volgende spreuk, waarin zijn naam steekt: Soubs grant labeur foible gas chiet.

2) Goethals had waarschijnlijk het oog op den roman Les sires de Gavre, toen hij schreef: ‘De nos jours, on a répandu sur l'usage de ce cimier (t.w. “deux gants d'hermine fourré de gueules) une anecdote qui a été puisée dans un mauvais roman; elle est tellement absurde que je m'étonne qu'elle ait été reproduite d'une manière sérieuse par un académicien.’ Ik heb niet kunnen uitvorschen op wien of op wat geschrift dit laatste zinnetje slaat.

[p. 242]

 

⁺Den tornoy, was mi gheseit,

 

Was te gaver seer bi gheleyt.

 

den dach quam cort ende naecte,

 

Dat elc om tornieren ghereescap maecte,

5

So si best mochten in allen keere.

 

Van gaver die edel vroom joncheere

 

dede maken tornikeel ende scilt,

 

Met eenre glavien doorsteken den vilt.

 

Seer costelic was hi ende oock goet:

10

Gaver capeel, als ic verstoet,

 

So was al omme wel ghemaect

 

met schone letteren wel gheraect¹⁾.

 

Een paert had hi, des was hi blide,

 

Het beste datmen vant in ungarie²⁾,

15

Dat hem die coninghinne hadde ghegeven.

 

Hi hadde die wapen die hem was bleven

 

Vanden soudaen van turken lant.

 

Ick wane datmen gheen beter en vant

 

In kerstenhede, aen gheene side:

20

Men mochtse doorhouden te ghenen tide.

 

dat mochtmen mercken aenden soudaen,

 

Doe hem die joncheer hadde bestaen.

 

Den dach quam als dat die heeren

 

Vergadert waren met groter eeren.

25

Menighe lantsvrouwe ende joncfrouwen

 

Mochtmen daer ten tornoy aenscouwen.

 

die vrome joncheer wert seer bekeken

 

Van hem allen, dat weet ick wel.

 

Met .xij. paerden, hoordic verclaren,

30

Quam hi ghereden in die bane.

 

Menich joncheer ende knapen

+ fol. 1 a

1) Vreemd is het dat, naar de dichter zegt, Gaver Capeel rondom den hoed was geschreven. Misschien is dit echter een zeer merkwaardig getuigenis, daar van zulk een gebruik elders geene voorbeelden schijnen voor te komen. Eerst in den tijd der ‘papieren’ heraldiek, d.i. toen de wapenschilden en helmen niet meer werkelijk in gebruik waren, maar alleen nog werden geteekend en geschilderd, werd het gewoonte den wapenkreet in een halve-maanvormigen boog boven het cimier te doen zweven.

2) Vers 13 en 14 rijmen voor het oor: blide is te lezen als bli-j-e. Ook thans nog zegt men in Vlaanderen niet blij, maar blij-j-e. V. Helten vermeldt blide niet onder de woorden waarvan de d in j overging (§ 98 B), maar Verdam heeft één voorbeeld waarin het znw. blide in den vorm blye voorkomt, t.w. uit Mar. v. Nymw.

[p. 243]

 

⁺Quamer seer eerliken in die wapen,

 

Wt menighen lande, verde ofte naer.

 

Elck meynde prijs te hebben daer.

35

Die grave van vlaenderen, alsmen my seide,

 

Lach met sijnre vrouwen op daleye¹⁾;

 

daer alder naest van gaver die vrouwe,

 

diemen mocht aenscouwen met rouwe.

 

Cort hier naer so ghincmer steken.

40

Menich spere so ghincmer breken

 

Haestelic in seer corter stont.

 

Des joncheeren van gaver was seer ront,

 

Groot, sterc, met allen swaer.

 

Van yemant en ontsach hi hem een haer.

45

Dat sachmen aen sijn steken wel:

 

die menighe van hem ter aerden vel.

 

Dies si toornich waren ende gram.

 

Eer dat den dach ten avont quam,

 

daer en mocht niemant, cleyn noch groot,

50

Den here van gaver houden root;

 

Ick wane datter luttel yemant was

 

Hi en hadse ghesteken meest int gras.

 

Sijn paert was te snel ende te sterck;

 

Tsghelijcx en wasser gheen int parc.

55

Sijn wapen waren ooc so goet,

 

dat alle wapene wederstoet.

 

Dit heeft ghemerct een ridder vercoren,

 

Van edelre coemst, hoghe gheboren;

 

Wt bartaengien so was hi heere,

60

Ontsien ende ghemint wel seere,

 

Een opperste capiteyn in stride loyael;

 

Een grave was hi van lavael.

⁺Van sconincs bloede was hi comen
Van vrancrijck, heb ick vernomen.
Hi was ontsien te menigher stede
Mids sijn cracht ende vromichede.
Dese heeft ghesien ende vernomen met
Dat des joncheeren spere was inghesedt;
Sijn spere liet hi ooc neder sincken.

+ fol. 1 b

1) Aleye (fr. allée) schijnt in het mnl. elders niet voor te komen; het wordt althans bij Verdam niet vermeld, wel echter bij Kiliaan, in het eerste Appendix.

+ fol. 2 a

[p. 244]

70

Om sijn eere begonst hi ooc te dincken.

 

Si versaemden metten speren.

 

Elc hilt tsine om verweren

 

Seer edelic, na dat betamen.

 

Die paerden boghen over die hamen

75

Aen beide siden, vander druyst.

 

Tsgraven spere brac in die vuyst;

 

Dies was hi toornich ende gram.

 

Een ander haestelic dat hi nam,

 

Die groot was, starc ende ront.

80

Sy versaemden weder in corter stont

 

Ende gheraecten elck anderen inden schilt,

 

die elc van hem lieden vromelic hilt,

 

Dat beide die speren in stucken braken.

 

Haer lieder swaerden dat si traken

85

Aen beide siden, van stale claer.

 

Menich ridder die sacher naer,

 

Ende lieten haer steken om taenscouwen

 

Aen beide siden ..........

⁺Om elck den anderen ter aerden vellen.
Mer si en consten malcanderen niet ghedeeren.
Daer namen si weder speeren
Aen beide siden, groot ende lanck.
Elc hadde gaerne ghehadt den danc,
Op dat hi eenichsins hadde gheconnen.
Weder te steken dat si begonden,
Seer ridderlic, in alsulcker wijs
Datmen hem eer sprac ende prijs.
Van gaver die jonchere hoghe gheboren
Hadde int herte verdriet ende toren,
Dat hi den ridder¹⁾ van hogher weerde
Niet en mocht doen besoecken deerde,
Want hi hadde cracht boven maten.
Van toorne en wist hi hem hoe ghelaten.
Ende staken elc ander met sulcken nide
dat tsjoncheeren paert ter aerden booch.
die grave stout ende vailliant
Viel over sijn paert neder int sant,

+ fol. 2 b

1) Druk: ridders.

[p. 245]

 

Met eenen valle swaer ende groot.

 

Menich ridder dat daer toe scoot

115

die om den grave al hadden vaer.

 

In onmacht lach hi ter aerden daer.

 

die joncheer van gaver spranc te hant

 

Van sinen paerde neder int sant

⁺Die joncheer van gaver sprac sonder sparen:
‘Ay edel here! en wilt u niet vergrammen,
Het is mi seer leet wtermaten.
Ick wilde dat wijt hadden ghelaten,
Ende dat mi ghecost waer mijn paert,
Dat ick seer liefhebbe ende waert’.
Die grave van lavael sprac: ‘joncheer vercoren,
Om mi en hebt verdriet noch toren.
Ick vergheeft u waerlic, bi edelhede,
Al soudic tleven laten hier ter stede’.
Die grave van vlaenderen gaf teyken daer
Dat niemant steken en soude daer naer,
Want het was den avonde seer bi.
Te hove so trocken die heeren vry,
Daer is seer minlic waren ontfaen;
Elcken was grote eere ghedaen.
Wat hulpt, dat ict veel maecte lanc?
Die joncheere van gavere hadde den danc
Ende ooc den prijs boven hem allen,
Want niemant en hadden mogen doen vallen
Binnen dien daghe; des was hi blide.

Hoe die grave van vlaenderen een huwelic maec- (?) te tusscen den joncheren van gaver ende des graven dochter van lavael, ende hoe des joncheeren ...... dese lavael na veel jaren daer hij waerdelike (?) gheleeft hadde.

⁺..... sinen sone den edelen joncheere
....... ant gheheel over in groter eeren
.... dusent penninghen tsjaers in trouwen
....... sijn leven lanc ende sijn vrouwe
waer op si leefden soet ende sochte.

+ fol. 3 a

+ fol. 3b.

[p. 246]

 

Die feeste hieltmen soemen eerst mochte.

 

daer groten cost was ghedaen,

 

daer af ic doen wil gheen vermaen,

160

omdat het mi te lanc waer om verclaren.

 

..... de bruyt was haest ghevaren

 

..... den joncheer seer wel bequam

 

.... lavael sterf hi, als ic vernam

 

Sijn leven lanc tooch hi van stede te stede

165

Waer hi al omme vromelic dede

 

int steken, int breken; mer altoes hi hilt

 

Met een wapen doorsteken den vilt

 

Met groter eeren sijn leven lanck.

 

Waer hi quam, hi verstac den danck.

170

Gaver capeel was al sijn cry.

 

Sijn vrouwe met herten so minde hi;

 

Weduwen¹⁾, weesen so hielt hi in rechte;

 

Den aermen was hi haer knechte.

 

Sijn moeder, sijn vader si nu(?) leven tsamen

175

Met malcanderen in gods namen.

 

Hi en wilde haer niet misgonnen in gheenen kere

 

...... d ... haer alle die eere.

⁺Ter eeren des joncheeren in allen strijden
Mids der vromicheit die hi daer dede.
Elc verstae wel die waerhede
dat dese joncheer van hogher sede
Sinen roep was ter menigher stede,
Ende ontsien in heidenisse ende in kerstenhede.
Noch roepen sijt in allen striden.
Therte duncter hem af verbliden²⁾.
daer om seg ict met woorden bloot:
Die wercken leven nae die doot;
Na die doot spreectmer naer,
Het si in eeren oft in scanden swaer.
die edel heere hevet so bedreven,
dat dit ter eeren van hem is ghescreven
Ende sinen gheslachte ter eeren.
Niemant en wilt in erghe nemen.

1) De laatste stok der tweede w is in den druk nog aanwezig.

+ fol. 4 a

2) Druk: verblidcn.

[p. 247]

200

diet eerstwerf aldus heeft ghedicht,

 

Hi was seer ruyt, van sinnen slecht.

 

In prosen wast den dichter ghegheven

 

Opt corte, ende al des joncheeren leven.

 

Dus ist ghemaect puer, net ende bloot,

205

Sonder eenich toedoen, cleyn oft groot.

 

Maer die materi moetmen cleeden

 

Na den sin ende noch vast leeden,

 

Als ick beseffen mach ende bevroeden.

 

Diet eerst maecte, god willen hoeden;

210

In dachterste¹⁾ regule vintmen bevaen

 

In deerste lettere des dichters naem:

 

Niemant en moet hi sijn onbequaem.

 

den toenaem isser ooc mede ghestelt.

 

Elck leest²⁾, die letteren spelt,

⁺Hoe si(?) voren staen int beghin.
........ e haddi cleyne inden sin
........ er heeft hi tbeste ghedaen
........ e jonst dede hem dwerck bestaen
........ ic wast hem eer hijt voldede
........ emet in gheenre verminderthede
........ elic al eest ghedicht ende ghescreven
........ lic moeten wi met gode leven.

Hier voleyndt een ghenoechlijke historie van gaver capeel Gheprint Tantwerpen binnen die camer poorte int huys van Delft Bi mi Henrick Eckert van Homberch.

1) Druk: achsterste.

2) Druk: leeft.

+ fol. 4 b

II. Fragmenten eener volksuitgave van den roman van jonathas en rosefiere

Het schijnt dat dit werk, hoe gebrekkig ook, toch in den smaak onzer voorouders gevallen is. Blijkens de fragmenten, waarvan hieronder de inhoud medegedeeld wordt, werd de roman van Jonathas en Rosefiere heel in het begin der 16^de eeuw gedrukt. Het zijn vier blaadjes, waarvan de randen niet volkomen gaaf

[p. 248]

meer zijn. De grootste hoogte is 154 mm.; de grootste breedte 113. Signaturen zijn niet aanwezig. Gelukkig is de volgorde niet moeilijk vast te stellen. De blaadjes hebben op iedere zijde 22 verzen. De tekst is nog zeer duidelijk; de weinige plaatsen waar dit niet het geval is, zijn hieronder gecursiveerd. Voor het overige zijn bij het afdrukken dezelfde regelen gevolgd als bij het voorgaande fragment.

Ongetwijfeld volgen twee der blaadjes op elkaar; tusschen het 2^de en het 3^de ontbreekt er waarschijnlijk een, het vervolg van het antwoord des konings en het begin der repliek der koningin bevattende; de geheele inhoud dezer drie blaadjes gaat vooraf aan dát gedeelte van het werk, dat in handschrift berust op de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam. De episode der verkrachting, welke den inhoud van het vierde blaadje vormt, is ook in het Amsterdamsch fragment te vinden, naar hetwelk ik ze, ter vergelijking, mededeel.

⁺Die mane die sceen herde scone,
Ende die sterren aenden trone,
Beide op berch ende op dale.
Doe ghinc sitten die scone smale,
Ende die coninc bi haer side.
Hoort wat si seide ten selven tide:
‘Her coninc, u moet gedencken das
Dat ons heere oetmoedich was,
Ende quam van hogher sale
Hier beneden in desen dale,
Ende doghede pijn, dat was waer,
Langher dan .xxxij. jaer.
Daer na koes hi die bitter doot
Om ons te verlossen wter noot;
Ende alle zijn leden waren cranck
Aen den cruce gherect so lanck.
Die spere ghinc in zijn side.
Her coninc, hoe mogen wi ons verbliden?
Om wat so moghen wi sorghen
Wi en moghen setten gheen borghen

+ fol. 1 a

[p. 249]

 

Ghelijc als die coopman doet,

 

Als hi coept eenich goet:

 

⁺Dan mach hi sonder letten

 

huis ende borghe da r vor setten,

25

Ende voeren goet te sinen wille.

 

huesch coninc ende milde,

 

So en mogen wi niet voer dye doot,

 

ende, her coninc, clein ende groot,

 

Als hij coemt moeten wy zijn gereet,

30

ist ons lief oft leet.

 

Peist om den heere die daer stoet

 

aen den cruce, ende storte zijn bloet.

 

Hi en droech pellen noch samijt,

 

Jhesus cristus, al sine tijt,

35

maer twe rocken droech hi an,

 

Also langhe als hi lijf ghewan.

 

hi en droech noit gulden crone,

 

Maer een doren was hi ghewone.

 

van elke crone hi ontfinc

40

Lxxij. wonden, onsen coninc.

 

Peist om alle oetmoedichede

 

dat god dede in elker stede.

 

ende leit die passie ons heeren

 

In u herte, het is u eere.

45

⁺Ghi sult hebben te lone

 

met hem die hemelsche crone.

 

Dat en seg ic sonder reden niet.

 

Edel coninc, wats ghesciet,

 

ghi moecht doen oetmoedichede,

50

Edel coninc, hier ter stede,

 

Dat u kint jonathas,

 

daer ic u te voren af las,

 

Mach nemen sonder bliven

 

Rosefir tot eenen wive.

55

al heeft si der haven niet so vele,

 

Ic segt in nerst, niet in spele,

 

Wi sullen haer wel so vele gheven,

 

Si¹⁾ sullen wel mit eeren leven.

 

Si is huesch ende goedertieren,

+ fol. 1 b

+ fol. 2 a

1) Druk: wi.

[p. 250]

60

ic prise haer scone manieren,

 

veel meer namelijc

 

dan clarijn van vrankerijc.

 

Ghy moetse hem gheven tenen wive,

 

heer, ten mach niet achter bliven.

65

Edel coninc, gheves u consent.

 

Des biddic, here, met gewelt,

 

⁺Doer onsen hemelsen here goet,

 

Die doer ons aenden cruce stoet’.

 

Hier peisde die coninc, ende dochte

70

Wat hi zijn vrouwe antworden mochte,

 

Ende seide: ‘vrouwe, suete caer,

 

Ghi waert wel een goet predicaer;

 

Ghi sout wel connen doen,

 

Also mi dunct, een goet sermoen.

75

Dat is tbeste¹⁾ sermoen, twaren,

 

Dat ic hoorde in .xxx. jaren,

 

Ende daer ic meer aen winnen sal.

 

God gheve mi sulc gheval,

 

Dat ic die passie van onsen heere

80

Moet ghedencken emmermeere.

 

Ic souder af hebben te loen

 

Met hem die hemelsche croen.

 

Ic wil oec ghedencken das

 

Dat onse here oetmoedich was,

85

Ende doghede pijn, dat was waer,

 

Langher dan .xxxij. jaer.

 

Ende daer na koes hi die doot,

 

Om ons te verlossen wter noot.

 

 

 

⁺Ten mach niet achter²⁾ bliven:

90

Ghi moetse hem gheven tenen wive,

 

Oft ghi hebt u kint verloren,

 

Edel coninc, wel gheboren’.

 

Hi antwoerde sonder waen:

 

‘vrouwe, ghi hebt mi bevaen,

95

Ic en can u niet ontgaen.

 

Want wil mi hooren ende verstaen:

 

Eer ic u te wive³⁾ nam,

+ fol. 2 b

1) Druk: beste.

+ fol. 3 a

2) Druk: achtet.

3) Druk: wine.

[p. 251]

 

Waerdi eerlijc ende ghehorsaem;

 

mijns gelijc en waerdi niet.

100

Nochtan dadi mi swaer verdriet.

 

Ende na dien dat u wille niet en si,

 

Allen troost so neemt van mi,

 

ende laet ons keren in waren saken

 

Ende dese bruloft volmaken’.

105

als dit hoorde die coninghinne

 

Dancte si gode mit bliden sinne,

 

ende die coninc; ende si ghinc te han

 

daerse haren sone vant.

 

‘Staet op’, seitse, ‘sone mijn,

110

salighe moeder sal ic di zijn.

 

⁺Ghi hebt ghecreghen algader

 

Dijnre moeder wil ende vader.

 

Du sultse nemen, sonder grief,

 

Rosefier, dijn soetelief.’

115

Als Jonathas dit hoorde,

 

Verblide hi vanden woerde,

 

Ende seide: ‘moeder, ghebenedijt

 

Moet ghi zijn talder tijt.’

 

Ende hi ghinc voert alte hant

120

Daer hi rosefier vant.

 

‘Staet op’, seit hi, ‘scone joncfrouwe,

 

Ghedaen is onser beider rouwe:

 

Ic sal u tot eenen wive trouwen.

 

Ic hope het en sal ons niet berouwen.

125

ic heb ghecreghen algader

 

Mijnder moeder wille ende vader.’

 

Si antwoerde¹⁾ herde snel:

 

‘Nu alder ierst soe sie ic wel

 

Dat ghi mi mint; ic sal u minnen

131

Ende vast doen in minen sinne

 

Boven alle die nu leven,

 

Ende nemmermeer begheven.

 

 

 

⁺O moeder ende maget vri,

 

Sijt mi inder herten bij,

135

O maria, in dese ure,

+ fol. 3 b

1) Druk: antwoe.

+ fol. 4 a

[p. 252]

 

Moeder ende maghet puere

 

Therte mijn is mi so swaer,

 

Ic duchte het sal mi gaen te naer!

 

Edel maget ende daer toe fijn,

140

Nu moet ghi in mijn geleide zijn.’

 

Doe seide si salve regina

 

Ende si ghinc te hant daer na

 

Ter stede, daer si te slapen plach,

 

Ende strecte haer daer si lach.

145

Ende waende slapen; neen si, niet.

 

Die viant, die den vader riet,

 

Dye scoot na zijn dochter snel.

 

Biden name¹⁾ kende si hem wel.

 

Si sprac: ‘vader, ghi sijt verblint,

150

Dat ghi u selver dus cranc kint.

 

Peist om die vaderlike minne

 

Die god gedoechde mit sinne,

 

Ende zijn lieve sone stoet

 

Doer dye minne storte zijn bloet²⁾.

155

⁺Vader, laet dese sonden achter.

 

Ghij brynct u selven in groten lachter.’

 

Wat si bat ende ryep,

 

Ten mocht haer baten niet.

 

Daer wan hi, sonder sparen,

160

In die nacht bi haer voerwaer

 

Een kynt aen dese scone daer,

 

Dyes si hadde groot misbaer.

 

Als die scone sach den dach,

 

Stont si op, al datse mach.

165

Het dede natuere diese dwanck:

 

Den vader nam si bider hant,

 

Ende leyden³⁾ al ongespaert

 

Met groten rouwe ter poerten waert.

 

Doe nam si haer sneewitte hant,

1) Een tweede voorbeeld van dien zeldzamen vorm name = adem(e). Verdam (op Adem) en V. Helten (Spraakk. § 132) kennen beiden slechts één en dezelfde plaats, waar naem nog voorkomt, t.w. Clerc u.l.l. 137.

2) Deze twee laatste verzen zijn niet zoo heel duidelijk. Verg. boven vs. 31/32 en beneden 171/172. Oorspronkelijk zal hier wel iets dergelijks gestaan hebben.

+ fol. 4 b

3) Druk: leyde.

[p. 253]

170

Ende seggende den vader diese want,

 

Ende seide: ‘god, die doer ons stoet

 

Aen den cruce, ende gaf zijn bloet,

 

Ende ontfinc menige wonde,

 

Moet ontfaermen¹⁾ onser sonden.’

175

Doe sloet si die poerte weder vast,

 

Si en sach niet beider gast

De verzen 133-175 komen overeen met de volgende uit het Amsterdamsche handschrift:

⁺Nu hoert wat dede die scoene smale.
Sij las haer ghetijdene wale;
Voer maria ghijnc sij staen,
(Dat segghe ic u al sonder waen),
Ende knielde oetmoedelijcke
Voer maria²⁾ van hemelrijcke,
Ende rieppe: ‘ghenade, vrouwe! met dien
Myn herte wilt mi ontvlieen!’
Sij riep: ‘ghenade, wolle vloet³⁾!
Sint dat ic in de capelle stoet,
My en was noet soe wee.
Hadde myn hertte moghen breken ontwee
⁺Als.... op .................
Moeder ende maghet puur⁴⁾,
Wat sal my node⁵⁾(?) ghescien?
Myn hertte wylt my nu ontflien.’
Sij rieppe: ‘ghenade, edele vrouwe,
Slaet u oghen op mynen rouwe.
Ic bidde u, doer die selve wee
Die ghij claghet an salome,
Dat ghij my hulpt op dese tijt,
Want ghij moeder ende maghet sijt.’
Doen seide sij salve regina;

1) Druk: ontfaen.

+ fol. 11 a

2) Hs. mara.

3) Moet men lezen: vrouwe soet? of volle vloet? Het hs. gebruikt vaak w voor v. Men bedenke dat Maria vergeleken werd bij de bron der rivieren, die in het paradijs ontsprong. Verg. beneden vs. 28-29.

+ fol. 11 b

4) In het hs. is alleen p, gevolgd door drie stokjes, zichtbaar.

5) In het hs. is de d niet meer geheel aanwezig.

[p. 254]

 

Met dien sciet sij van daer,

 

Met herde¹⁾ bitteren rouwe,

25

Rosafiere, die scone vrouwe.

 

Doen ghinc sij, sijt seker das,

 

Daer sij altoes te slapene plach,

 

Ende bat haerde vriendelijcke

 

Der fonteynen van hemelricke:

30

‘Nu moetdij²⁾ myn troester wesen.’

 

Haer vader³⁾ stont aen haer met desen,

 

Die te haer was herde fel.

 

Biden aedem kendene sij hem wel.

 

Doen riep sij: ‘lieve vader³⁾,

35

Onser beede hebt ghij ghenade!

 

Ghij wilt ons bringhen in swaerder⁴⁾ plaghen.

 

Om gode, laet deser sonden ave!

 

Ghij sijt myn vader³⁾, ic ben u kint.

 

Nu laet ons deser sonden ghedenken

40

Ende penst om die moederlijcke trouwe

 

Die maria ons vrouwe

 

⁺ 

 

Doedi die sonden in desen stonden,

 

Ghij jacht u siele ter hellen gronde.’

45

Wat sij sprac ofte riep,

 

En mocht haer al hulpen niet:

 

Daer wan hij, al sonder sparen,

 

Een kint inder nacht aen haere.

 

Nu mach sij wel lien

50

Dat vervult⁵⁾ es die profesie

 

Die van haer was gheseet.

 

Dies dref sij groote jamerheyt

 

Ende sij riep: ‘onsalege name⁶⁾!’

 

Sprac Rosafiere, die scoene smale.

55

Doen sach sij den dach verclaren.

 

Dat dede natuere die [se]⁷⁾ dwanc:

 

Den vader³⁾ nam sij bider hant

1) In het hs. is de d niet meer geheel aanwezig.

2) Hs. moet dij.

3) Hs. wader.

3) Hs. wader.

4) Hs. swader, zooals ook nog elders in het hs.

3) Hs. wader.

+ fol. 12 a

5) Hs. verwlt.

6) Lees manne?

7) Niet in het hs.

3) Hs. wader.

[p. 255]

 

Ende sede haeren vadere¹⁾ te hant

 

Ende leidden²⁾ met der vaert³⁾

60

[Met groten rouwe ter poerten waert.]⁴⁾

 

Doen nam sy haer rechte hant

 

Ende sede haeren vader⁵⁾ te hant

 

Ende seide: ‘god, dor uwe oetmoet,

 

die ant cruce storte sijn bloet,

65

Ende ontfinc meneghe wonde,

 

ontfermt u my [ende]⁶⁾ miere sonden.’

Het valt in het oog, dat de tekst van den druk, ofschoon blijkbaar ook bedorven op sommige plaatsen, toch veel beter is dan die van het handschrift, dat daarenboven veel uitvoeriger is. Waarschijnlijk hebben we in den druk eene verkorte lezing van den oorspronkelijken tekst, vertegenwoordigd door het handschrift. Mocht een gunstig toeval nog andere fragmenten van den druk aan het licht brengen, dan zou dit voor de verbetering van het handschrift heel wat kunnen opleveren⁷⁾.

(Wordt vervolgd.)

1) Hs. wadere.

2) Hs. leidde.

3) Hs. waert, blijkbaar het rijmwoord van het volgende vers, dat door den afschrijver, juist ter oorzake van dit rijmwoord, overgeslagen werd.

4) Uit den druk overgenomen.

5) Hs. wader.

6) Niet in het hs.

7) Bormans heeft beweerd dat het hs. van het einde der 14^de of het begin der 15^de eeuw zou zijn. Terecht is Dr. Kalff tegen die tijdsbepaling in verzet gekomen. Hij brengt het hs. tot de tweede helft der 15^de eeuw. Het komt mij voor, dat de fragmenten nog niet eens zóó oud zijn, maar slechts heel kort vóór 1500, ja zelfs na 1500 kunnen geschreven zijn.